ΑΠΟΛΤΣΗΡΙΕ ΕΞΕΣΑΕΙ Γ ΣΑΞΗ ΗΜΕΡΗΙΟΤ ΓΕΝΙΚΟΤ ΛΤΚΕΙΟΤ ΣΕΣΑΡΣΗ 19 ΜΑΪΟΤ 2010 ΕΞΕΣΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΣΕΦΝΙΑ ΘΕΩΡΗΣΙΚΗ ΚΑΣΕΤΘΤΝΗ Ε Ν Δ Ε Ι Κ Σ Ι Κ Ε Α Π Α Ν Σ Η Ε Ι Θ Ε Μ Α Σ Ω Ν Α. Ο Γ. Ισάλλνπ, παηδί πξνζθύγσλ ηεο Αλαηνιηθήο Θξάθεο, γελλήζεθε ζηε Θεζζαινλίθε. Δθεί έδεζε ηα παηδηθά θαη εθεβηθά ηνπ ρξόληα, ηειείσζε ην Γπκλάζην θαη απνθνίηεζε από ηε Φηινζνθηθή ρνιή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ. Από ηα θνηηεηηθά ηνπ ρξόληα νη πλεπκαηηθέο ηνπ αλεζπρίεο ηνλ έθεξαλ θνληά ζην έξγν Διιήλσλ θαη μέλσλ πνηεηώλ θαζώο θαη πεδνγξάθσλ. Αθνκνηώλνληαο δεκηνπξγηθά ηνπο ήρνπο όισλ απηώλ ησλ θσλώλ, ν Ισάλλνπ δηακόξθσζε ηε δηθή ηνπ ζπγγξαθηθή θπζηνγλσκία. Με πιηθό αληιεκέλν από ηα δύζθνια παηδηθά ηνπ ρξόληα, από ηνλ θόζκν ηεο πξνζθπγηάο, από ηε δίλε ηνπ πνιέκνπ θαη ηεο Καηνρήο θαη από ηηο πεξηπέηεηεο ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηόδνπ θαηαξηίδεη ην ζεκαηνιόγηό ηνπ. Η καξηπξία, ην βίσκα, ε εμνκνιόγεζε, ε έθθξαζε ηεο ππαξμηαθήο αγσλίαο θαη ηνπ αδηεμόδνπ ηξνθνδνηνύλ ηα θείκελά ηνπ (ζρνι. βηβι., ζει. 245). Σν πεδνγξάθεκα «ηνπ Κεκάι ην ζπίηη» απνηειεί κία βησκαηηθή αλαδξνκηθή αθήγεζε ζην ζπληξηπηηθά κεγαιύηεξν κέξνο ηνπ. Η ηζηνξία πνπ αθεγείηαη αλαθαιείηαη ζηε κλήκε ηνπ από ηα παηδηθά ηνπ βηώκαηα ζηε γελέηεηξά ηνπ, ηε Θεζζαινλίθε. «Γελ μαλαθάλεθε ε καπξνθνξεκέλε εθείλε γπλαίθα, πνπ εξρόηαλ ζην θαηώθιη καο θάζε ρξνληά, ηελ επνρή πνπ γίλνληαη ηα κνύξα, δεηώληαο κε επγέλεηα λα ηεο δώζνπκε ιίγν λεξό απ ην πεγάδη ηεο απιήο». Ο θόζκνο ηεο πξνζθπγηάο είλαη έληνλνο ζην πεδνγξάθεκα θαη ελδεηθηηθά ζην ρσξίν πνπ αλαθέξεηαη ζηελ αληαιιαγή ησλ πιεζπζκώλ κεηά ηε κηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή ηνπ 1922: «Δκείο σο ηόηε ζαξξνύζακε πσο είλαη θακηά ηνπξθνκεξίηηζζα δηθηά καο, από ηηο πάκπνιιεο εθείλεο, πνπ δελ ήμεξαλ ιέμε Διιεληθά, κηα θαη ε αληαιιαγή ησλ πιεζπζκώλ είρε γίλεη κε βάζε ηε ζξεζθεία θαη όρη ηε γιώζζα». Οη κλήκεο ηνπ από ηνλ πόιεκν είλαη έθδειεο ζην ρσξίν πνπ αλαθέξεηαη ζηελ θαηαζηξνθή ηνπ παιηνύ ζπηηηνύ από κία ηηαιηθή βόκβα ζηε δηάξθεηα ηνπ ειιελνηηαιηθνύ πνιέκνπ (1940-1941): «Μηα ηηαιηάληθε κπόκπα είρε ζαξώζεη ηελ ληνπηηά θαη είρε ξεκάμεη ην θαινθακσκέλν μπιόδεην ζπίηη, ρσξίο λα θαηαθέξεη λα ην γθξεκίζεη». Ο αθεγεηήο ρξεζηκνπνηώληαο ππαηληθηηθό ύθνο ζε όιν ην θείκελν δελ θαηνλνκάδεη ηελ πόιε ζηελ νπνία εθηπιίζζεηαη ε ππόζεζε, δειαδή ηε Θεζζαινλίθε, αιιά κε ηελ αλαθνξά «ηνπ Κεκάι ην ζπίηη» ππνλνεί ζαθώο ην ζπίηη ηνπ Κεκάι Αηαηνύξθ ζηε Θεζζαινλίθε, όπνπ ζήκεξα ζηεγάδεηαη ην ηνπξθηθό πξνμελείν: «αληί λα θνηηάδεη θαηά ην δξόκν ή ηνπιάρηζην θαηά ην πιατλό ζπίηη ηνπ Κεκάι» (ή ε αλαθνξά ζηε ζπλνηθία Ιζιαραλέ «δέληξν θεκηζκέλν ζ όιν ην Ιζιαραλέ θη αθόκα πην πέξα» πνπ είλαη πεξηνρή ηεο Θεζζαινλίθεο). 1
Σέινο, ν ηξόπνο δσήο ησλ απιώλ αλζξώπσλ πνπ δηαθαίλεηαη ζηηο θαζεκεξηλέο ζπλήζεηεο θαη ζην θηιόμελν πλεύκα ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ αθεγεηή θαη ζηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηε γεηηνληά: «[ ] δελ παξαιείπακε λα ηεο δίλνπκε κνύξα απ ηελ ληνπηηά, όπσο άιισζηε δίλακε ζ όιε ηε γεηηνληά θαη ζ όπνηνλ πεξαζηηθό καο δεηνύζε». Β1. α) Πξάγκαηη, ε άπνςε ηνπ Αλαζηάζε Βηζησλίηε ηζρύεη ζην παξόλ πεδνγξάθεκα. Γύν ζηνηρεία πνπ θαηαδεηθλύνπλ όηη «ν αθεγεηήο είλαη ε θπξίαξρε αηνκηθή ζπλείδεζε» είλαη ηα εμήο: Ι. Η κνλνκεξήο ή κνλνεζηηαθή αθήγεζε (κε άιια ιόγηα: ε εζσηεξηθή εζηίαζε): ό,ηη αθεγείηαη θαη πεξηγξάθεη ν αθεγεηήο πξνέξρεηαη από ηε δηθή ηνπ ππνθεηκεληθή νπηηθή γσλία από ηνλ ηδηαίηεξν ηξόπν πνπ ν ίδηνο πξνζιακβάλεη ηα πξάγκαηα: ηελ παξνπζία ηεο ηνπξθάιαο, ηηο θηλήζεηο ηεο, ηε ζπκπεξηθνξά ηεο, θ.ν.θ.. Έλα ραξαθηεξηζηηθό παξάδεηγκα είλαη ην ζρόιην ηνπ αθεγεηή (απόξξνηα αθξηβώο ηεο κνλνεζηηαθήο αθήγεζεο) ζηελ πξώηε παξάγξαθν γηα ηελ εληύπσζε πνπ αλάδηλε ζηνλ ίδην (θαη ζηελ νηθνγέλεηά ηνπ) ε (πξώηε) εκθάληζε ηεο ηνπξθάιαο: «Έκνηαδε πνιύ θνπξαζκέλε, δηαηεξνύζε όκσο πάλσ ηεο ίρλε κηαο κεγάιεο αξρνληηθήο νκνξθηάο. Καη κόλν ν ηξόπνο πνπ έπηαλε ην πνηήξη, έθηαλε γηα λα ζρεκαηίζεη θαλείο ηελ εληύπσζε [= γηα λα ζρεκαηίζσ / ζρεκαηίζνπκε] πσο ε γπλαίθα απηή ζηα ζίγνπξα ήηαλ κία αξρόληηζζα». II.Η πξσηνπξόζσπε αθήγεζε: ν αθεγεηήο ρξεζηκνπνηεί ζπλερώο ην πξώην πξόζσπν (είηε εληθό είηε πιεζπληηθό. Αθόκε, όκσο, θαη ζην α πιεζπληηθό ππνθώζθεη ε «θπξίαξρε αηνκηθή ζπλείδεζε», ην θπξίαξρν αθεγεκαηηθό «εγώ»): «[ ] ζα παξαθπιάγσ λύρηα κέξα, ηδίσο όηαλ ην ζθάςηκν ζα έρεη θηάζεη ζηα ζεκέιηα, θη ίζσο κπνξέζσ λα εκπνδίζσ ή ηνπιάρηζην λα θαζπζηεξήζσ ην ρηίζηκν ηνπ λένπ εμακβιώκαηνο». Πνιύ ζπρλά όπσο εδώ ζηελ πξσηνπξόζσπε αθήγεζε εκπεξηέρεηαη ε εμνκνιόγεζε / ην απηνζρόιην ηνπ αθεγεηή. β) ην ζπληξηπηηθά κεγαιύηεξό ηνπ κέξνο ην πεδνγξάθεκα είλαη κία βησκαηηθή αλαδξνκηθή αθήγεζε. Μέζα ζηελ αθήγεζε απηή παξαηεξείηαη έλα θιαζηθό κνηίβν ηεο πεδνγξαθηθήο ηέρλεο ηνπ Γ. Ισάλλνπ: ε δηαπινθή παξειζόληνο παξόληνο κέζσ ηνπ ζξπκκαηηζκνύ ηεο ρξνληθήο θαη αθεγεκαηηθήο αιιεινπρίαο ηνπ θεηκέλνπ. Σν παξειζόλ θαίλεηαη, ιόγνπ ράξε, ζηα εμήο ζεκεία: I. «Σελ πξώηε θνξά πνπ είρε θαζίζεη ε άγλσζηε γπλαίθα ζην θαηώθιη καο, [ ]»: κέζα από ηα ζπκθξαδόκελα ηεο αθήγεζεο κπνξνύκε λα εηθάζνπκε κε ζρεηηθή αθξίβεηα αθόκε θαη ηε ρξνληά πνπ πξσηνεκθαλίδεηαη ε ηνπξθάια ζην (πξώην) ζπίηη ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ αθεγεηή: 1936. II. «Σε δεύηεξε θνξά, ζα ήηαλ θαηά ην ηξηάληα νρηώ, δύν ρξόληα, πάλησο, κεηά ηελ πξώηε, [ ]»: 1938 (κεηαμηθή δηθηαηνξία). III. «Η γπλαίθα μαλαθάλεθε θαη ηνλ επόκελν ρξόλν, ιίγν πξηλ απ ηνλ πόιεκν»: ίζσο 1939-1940. Απηά ηα ηξία ζεκεία νξίδνπλ ηε κεζνπνιεκηθή δηάζηαζε ηνπ παξειζόληνο. ηε ζπλέρεηα, ην παξειζόλ ην εληνπίδνπκε κε ηελ (αλαδξνκηθή) αλαθνξά ηνπ αθεγεηή ζην Β Παγθόζκην Πόιεκν (1939-1945 / γηα ηελ Διιάδα 1940-1944) θαη ζηε κεηαπνιεκηθή ειιεληθή πξαγκαηηθόηεηα: «Η ηνπξθάια μαλαθάλεθε ιίγν κεηά ηνλ πόιεκν [ ]. Μία ηηαιηάληθε κπόκπα είρε ζαξώζεη ηελ ληνπηηά [ ]». 2
Σέινο, κέζσ ηνπ ζξπκκαηηζκνύ ηεο ρξνληθήο αιιεινπρίαο ηνπ θεηκέλνπ αθνύ έρεη παξεκβιεζεί ην παξόλ (κεηά ην παξειζόλ) ν αθεγεηήο επαλέξρεηαη ζην παξειζόλ ζην ηέινο ηνπ θεηκέλνπ (= ηα ιόγηα ηεο γξηάο απνηεινύλ αλαδξνκή ζηελ πξνπνιεκηθή πξαγκαηηθόηεηα): «ην ζπίηη απηό θαζόηαλ έλαο κπέεο, πνπ είρε κία θόξε [= ηελ κεηέπεηηα ώξηκε ηνπξθάια] ζαλ ηα θξύα ηα λεξά [ ]. Σέηνην ζπαξαγκό δελ καηαείδα». Όζνλ αθνξά ζην παξόλ, απηό θαίλεηαη κε ηελ ελαξθηήξηα θξάζε «Γελ μαλαθάλεθε ε καπξνθνξεκέλε εθείλε γπλαίθα, πνπ εξρόηαλ [ ]» θαζώο θαη κε ηε θξάζε, πξνο ην ηέινο ηνπ δηεγήκαηνο, «Γελ ηελ μαλάδακε από ηόηε. Ήξζε δελ ήξζε άγλσζην». Απηέο νη δύν θξάζεηο αλαζπλζέηνπλ ην ρξνληθό επίπεδν ηνπ παξόληνο. Με ηελ παξαπάλσ θξάζε («Γελ ηελ μαλάδακε από ηόηε. Ήξζε δελ ήξζε άγλσζην») ην ρξνληθό επίπεδν ηνπ παξόληνο δηαξθεί έσο ην ηέινο ηεο ίδηαο παξαγξάθνπ: «Σώξα εηνηκάδνληαη λα ηελ γθξεκίζνπλ νη γεινίνη. Πνηνο μέξεη ηη κεγαιεπήβνιν ζρέδην ζπλέιαβε πάιη ην πνλεξό κπαιό ηνπο». Όκσο, κέζα ζηελ αθήγεζε έκκεζα αληαλαθιάηαη θαη ην κέιινλ ραξαθηεξηζηηθή θξάζε πνπ ππνδειώλεη ηελ ύπαξμε ηνπ κειινληηθνύ ρξόλνπ είλαη ε εμήο: «Αλ γίλεη απηό, ζα παξαθπιάγσ λύρηα κέξα, ηδίσο όηαλ ην ζθάςηκν ζα έρεη θηάζεη ζηα ζεκέιηα, θη ίζσο κπνξέζσ λα εκπνδίζσ ή ηνπιάρηζην λα θαζπζηεξήζσ ην ρηίζηκν ηνπ λένπ εμακβιώκαηνο». Β2. α) Έλα από ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο πεδνγξαθίαο ηνπ Γ. Ισάλλνπ είλαη ε ιηηή πεξηγξαθή πνπ ππνλνεί πνιιά θαη ε αθήγεζε πνπ έρεη αθεξεκέλν (αόξηζην) θαη ππαηληθηηθό ραξαθηήξα. «θιεθηέο καηηέο»: Η καπξνθνξεκέλε γπλαίθα αληί λα θνηηάδεη ην πιατλό ζπίηη ηνπ Κεκάι, πνπ απνηεινύζε ηόπν πξνζθπλήκαηνο γηα ηνπο ηνύξθνπο ή ηνπξθνκεξίηεο, όπσο πίζηεπαλ όηη ήηαλ θαη ε ίδηα, έξηρλε θιεθηέο καηηέο πξνο ην ζπίηη ηνπ αθεγεηή: ε θξάζε απηή ππνλνεί ην κπζηηθό, πνπ απνθαιύπηεηαη ζην ηέινο ηεο αθήγεζεο, όηη απηό ήηαλ ην δηθό ηεο ζπίηη. θάζεηαη θαηαηζαθηζκέλε ζην θαηώθιη: Η καπξνθνξεκέλε γπλαίθα, ε «ηνπξθάια», πνπ μαλαθάλεθε ιίγν κεηά ηνλ πόιεκν, θάζεηαη «θαηαηζαθηζκέλε» ζην θαηώθιη: κε ηε θξάζε απηή ν αθεγεηήο ππνλνεί ηελ ςπρηθή ζπληξηβή ηεο κεηά ηελ απνθάιπςε όηη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ ην (παηξηθό) ζπίηη ηεο έρεη θαηαζηξαθεί από ηελ ηηαιηθή κπόκπα ζηε δηάξθεηα ηνπ ειιελν-ηηαιηθνύ πνιέκνπ (1940-1941). είρε καιαθώζεη ηελ θαξδηά: Ο αθεγεηήο δείρλεη ηε κεηαζηξνθή ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ δηθώλ ηνπ θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ απέλαληη ζηε καπξνθνξεκέλε γπλαίθα. Δλώ αξρηθά είραλ ηαξαρηεί από ηελ απνθάιπςε ηεο θαηαγσγήο ηεο («ηνπξθάια»), κεηά ην Β Παγθόζκην Πόιεκν θαη ηα δεηλά πνπ ππέζηεζαλ νη Έιιελεο, «καιάθσζε» ε θαξδηά ηνπο κπξνζηά ζηνλ πόλν ηεο πξνζθπγηάο, κηαο θαη ηα ζύκαηα ηνπ πνιέκνπ είλαη πάληα νη απινί άλζξσπνη, όπσο ε νηθνγέλεηα ηνπ αθεγεηή θαη ε ίδηα. Η έληνλε λνζηαιγία ηνπο έγθεηηαη, ινηπόλ, ζην γεγνλόο όηη ν θαλαηηζκόο ηνπο απέλαληη ζηνπο Σνύξθνπο έρεη μεζπκάλεη, κηαο θαη έρνπλ ζπλεηδεηνπνηήζεη ηελ θνηλή κνίξα πνπ ελώλεη ηνπο απινύο αλζξώπνπο. θαηάγπκλε απιή: Ο αθεγεηήο ππνλνεί ηελ θαηαζηξνθή θαη ηε ιεειαζία πνπ ππέζηεζαλ ηόζν ηα θηίξηα όζν θαη νη δσέο ησλ αλζξώπσλ από ηε ιαίιαπα ηνπ πνιέκνπ. Πξόθεηηαη γηα ζηνηρείν σκνύ ξεαιηζκνύ. 3
αθξάην κάξκαξν: ην ζπγθεθξηκέλν ζεκείν δηαθαίλεηαη ε αγάπε κέρξη ιαηξείαο ηνπ αθεγεηή γηα ηελ παιαηά αξρηηεθηνληθή αηζζεηηθή πνπ ζπγθεθξηκελνπνηείηαη αθόκε θαη ζηελ πνηόηεηα ησλ καξκάξσλ ησλ παιηώλ ζπηηηώλ. β) Βαζηθό ραξαθηεξηζηηθό ηεο πεδνγξαθίαο ηνπ Γ. Ισάλλνπ, όπσο ην εληνπίδνπκε ζην πεδνγξάθεκα «ηνπ Κεκάι ην ζπίηη», είλαη ε εηξσλεία θαη θαη επέθηαζε ηα θαπζηηθά ζρόιηα. ηε θξάζε «Πνηνο μέξεη ηη κεγαιεπήβνιν ζρέδην ζπλέιαβε πάιη ην πνλεξό κπαιό ηνπο» εληνπίδεηαη ε θαπζηηθή εηξσλεία ηνπ αθεγεηή γηα ηε «ζπκκνξία εξγνιάβσλ» πνπ έρηηζαλ «κηα πνιπθαηνηθία από ηηο πην θξηθαιέεο» πνπ εηνηκάδνληαη πάιη «λα ηελ γθξεκίζνπλ νη γεινίνη». Η εηξσλεία ηνπ αθεγεηή γηα ηηο πξάμεηο ησλ εξγνιάβσλ θαη γεληθόηεξα όζσλ έρνπλ βαιζεί λα θαηαζηξέςνπλ ηελ παξαδνζηαθή θαιαίζζεηε ιατθή αξρηηεθηνληθή, αλπςώλνληαο θαθόηερλεο πνιπθαηνηθίεο, αλαδεηθλύεη αθελόο ηελ αγάπε ηνπ αθεγεηή (θαη εηδηθόηεξα ηνπ θηινιόγνπ Γ. Ισάλλνπ) γηα ην ιατθό πνιηηηζκό (θαη - άξα γηα ηε ιατθή θαιαίζζεηε αξρηηεθηνληθή), αθεηέξνπ ηελ απέρζεηά ηνπ γηα ηε βίαηε εμαζηηθνπνίεζε θαη γηα ηα λεόηεξα αζηηθά αθαιαίζζεηα αξρηηεθηνληθά δεκηνπξγήκαηα. Γ1. α) Η εξσίδα ηνπ παξόληνο πεδνγξαθήκαηνο ηνπ Γ. Ισάλλνπ ε «καπξνθνξεκέλε [ ] γπλαίθα», ε νπνία απνδεηθλύεηαη θαηόπηλ όηη είλαη ηνπξθάια θάζεηαη ζην θαηώθιη ηεο απιήο όρη κόλν γηα ιόγνπο επγέλεηαο (επεηδή ππνηίζεηαη όηη επηζθέπηεηαη έλα μέλν ζπίηη), όπσο επηθαλεηαθά ζα εξκήλεπε θαλείο ηε ζηάζε ηεο. Οη ιόγνη είλαη βαζύηεξνη: ζην θαηώθιη ηεο απιήο βξηζθόηαλ ε «ληνπηηά» (= ε ζπθνκνπξηά) έλα παλέκνξθν ηεξάζηην δέληξν πνπ έθαλε εύγεζηνπο θαξπνύο. Πξόθεηηαη όπσο δηαπηζηώλνπκε εθ ησλ πζηέξσλ γηα ηελ παηξηθή απιή ηεο ηνπξθάιαο θαη γηα ην παηξηθό δέληξν ηεο. πλεπώο, νη παηδηθέο αλακλήζεηο ησλ μέγλνηαζησλ επηπρηζκέλσλ ρξόλσλ ηεο αζσόηεηαο είλαη ηαπηηζκέλεο ζηε ζπλείδεζε ηεο Σνπξθάιαο κε ην δέληξν απηό, όπσο θαη κε ην πεγάδη (πνπ βξηζθόηαλ ζηελ απιή). Σέινο, ζην ρώξν ηεο απιήο βξηζθόηαλ ην παλέκνξθν ςεθηδσηό άιιν έλα «κλεκείν» λνζηαιγηθήο αλαπόιεζεο ησλ όκνξθσλ παηδηθώλ ρξόλσλ ηεο Σνπξθάιαο πνπ ε γπλαίθα ιάηξεπε. Άξα, «ληνπηηά», «πεγάδη», «ςεθηδσηό» νξηνζεηνύλ ην ρώξν ηεο απιήο πνπ ζπκβνιίδεη ηελ παηδηθή αζσόηεηα ηεο ώξηκεο γπλαίθαο: εμνύ θαη ε αθξνηειεύηηα θξάζε: «Κπιηόηαλ θάησ, όηαλ θεύγαλε, θηινύζε ην θαηώθιη. Σέηνην ζπαξαγκό δελ καηαείδα». β) ην ηέινο ηνπ πεδνγξαθήκαηνο δίλεηαη θαη ε ιύζε ηνπ αηλίγκαηνο αλαθνξηθά κε ηελ ηαπηόηεηα ηεο καπξνθνξεκέλεο γπλαίθαο. Αλάκεζα ζηα δπλαηά ιόγηα θαη ηηο θσλέο, ε απνθαηάζηαζε ηεο αιήζεηαο δίλεηαη κε ιηηό ηξόπν, ρσξίο εμάξζεηο κέζα από ηα ζηγαλά ιόγηα κηαο γξηάο. Η καπξνθνξεκέλε γπλαίθα πνπ εξρόηαλ θάζε ρξόλν ζην ζπίηη ηνπ αθεγεηή ήηαλ ε θόξε ελόο κπέε πνπ έκελε ζ απηό πξηλ ηελ ππνρξεσηηθή αληαιιαγή ησλ πιεζπζκώλ κεηαμύ Διιήλσλ ηεο Μηθξαζίαο θαη κνπζνπικάλσλ ηεο Διιάδαο. Η αλαθνξά ζηελ νκνξθηά ηεο θόξεο «ζαλ ηα θξύα ηα λεξά» έρεη ήδε πξνζεκαλζεί ζηελ αξρή ηνπ πεδνγξαθήκαηνο όπνπ «ε γπλαίθα απηή ζηα ζίγνπξα ήηαλ κία αξρόληηζζα». Ο πόλνο ηεο δηαγξάθεηαη έληνλα αθνύ θηινύζε ην θαηώθιη, ζύκβνιν ηνπ παιηνύ ζπηηηνύ θαη όπσο αλαθέξεη ε γξηά «ηέηνην ζπαξαγκό δελ καηαείδα». ηελ νπζία, ν αθεγεηήο θάλεη έλα ζρόιην γηα ηε δνθηκαζία ησλ απιώλ αλζξώπσλ, νη νπνίνη ρσξίο λα θηαίλε «πιεξώλνπλ» ηα εζλνθπιεηηθά κίζε πνπ ηερλεέλησο αλαζύξνπλ νη θπξίαξρνη ησλ ιαώλ. Δλ θαηαθιείδη, ν αθεγεηήο κε ην θιαζηθό ππαηληθηηθό ηνπ ύθνο δίλεη ζην ηέινο ηνπ θεηκέλνπ ηε «ιύζε» ηνπ αηλίγκαηνο. Αμίδεη λα πξνζερζεί όηη ην λόεκα ηνπ πεδνγξαθήκαηνο νηθνδνκείηαη 4
ζηαδηαθά, «ςεθίδα» - «ςεθίδα», κνηάδνληαο έηζη κε ην παλέκνξθν ςεθηδσηό ηνπ ζπηηηνύ. Γ. Ο Γ. Ισάλλνπ θαηαγξάθεη ηνλ θόζκν ηεο εκπεηξίαο ηνπ θαη ζηα δύν θείκελα. Ο αθεγεηήο θαη ζηα δύν ζθηαγξαθεί, ρσξίο λα νλνκαηίδεη, ηε γελέηεηξα πόιε ηνπ (Θεζζαινλίθε) όπσο δηαθαίλεηαη από ηελ πεξηγξαθή ηεο πιαηείαο ησλ Μαθεδνλνκάρσλ θαη ηεο Ρνηόληαο ζην απόζπαζκα από ηελ «Απνγξαθή δεκηώλ». Πεξηγξάθεη ηνλ θαζεκεξηλό βίν, κε ηηο «γξηέο Δβξαίηζεο» θαη ηηο θνξεζηέο ηνπο πνπ ζηέθνληαλ ζηηο εμώπνξηεο, όπσο αθξηβώο θάλεη θαη κε ηελ απεηθόληζε ηνπ ηξόπνπ δσήο ησλ απιώλ αλζξώπσλ ζην «ηνπ Κεκάι ην ζπίηη» (ζην νπνίν αλαπαξηζηά ηηο θαζεκεξηλέο ζπλήζεηεο ησλ αλζξώπσλ ηνπ ιανύ πνπ κε θηιόμελν πλεύκα δίλνπλ κνύξα ζηνπο γείηνλεο). Σν πνιππνιηηηζκηθό ζηνηρείν ηεο Θεζζαινλίθεο είλαη θνηλό θαη ζηα δύν θείκελα: ζην «ηνπ Κεκάι ην ζπίηη» ε ζπλύπαξμε ησλ ληόπησλ Διιήλσλ κε ηνπο ηνπξθνγελείο θαηνίθνπο ζην «Απνγξαθή δεκηώλ» ε ζπκβίσζε ησλ γεγελώλ κε ηνπο Δβξαίνπο. Άιιν έλα θνηλό λνεκαηηθό ζηνηρείν είλαη όηη ν αθεγεηήο θαη ζηα δύν θείκελα αληηδξά εηξσληθά ζην λέν ηξόπν δσήο πνπ επηβάιιεη ε βίαηε εμαζηηθνπνίεζε, ε νπνία νδεγεί ζηελ θαηεδάθηζε ησλ παιηώλ θαιαίζζεησλ ιατθώλ ζπηηηώλ θαη ζηελ νηθνδόκεζε λέσλ αθαιαίζζεησλ πνιπθαηνηθηώλ. Η θαηαζηξνθή ησλ παιηώλ ιατθώλ ζπηηηώλ ζεκαηνδνηεί αιιεγνξηθά θαη ηελ απώιεηα ησλ πνηνηηθώλ ιατθώλ αμηώλ (π.ρ. ηνπ πλεύκαηνο θηινμελίαο, ηεο νηθεηόηεηαο θαη ηεο δεζηαζηάο πνπ ππήξρε αλάκεζα ζηνπο αλζξώπνπο) παξαπέκπνληαο έκκεζα ζηελ ππνθαηάζηαζή ηνπο από ηηο ησξηλέο «αμίεο» ηνπ λεόηεξνπ αζηηθνύ ηξόπνπ δσήο (π.ρ. αιινηξίσζε, κνλαμηά, αδηαθνξία). «αξώζεθε», αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά ν αθεγεηήο ζηελ «Απνγξαθή δεκηώλ», «όιε ε παιηά γεηηνληά», ζπκίδνληαο ηελ αλαθνξά ζηε «ζπκκνξία εξγνιάβσλ [ ] κε ην πνλεξό κπαιό ηνπο». Δπίζεο, ην ίδην λόεκα αλαδεηθλύεη ε αλαθνξά ηνπ αθεγεηή ζηα «βπδαληηλά κλεκεία» ζηελ «Απνγξαθή δεκηώλ» από ηε κηα θαη ζην «ζαπκάζην ςεθηδσηό» πνπ «ζθεπάζαλε γξήγνξα γξήγνξα νη δαζθαιεκέλνη εξγάηεο» ζην πεδνγξάθεκα «ηνπ Κεκάι ην ζπίηη» από ηελ άιιε. 5