τα βιβλία των επιτυχιών

Τα βιβλία των Εκδόσεων Πουκαμισάς συμπυκνώνουν την πολύχρονη διδακτική εμπειρία των συγγραφέων μας και αποτελούν το βασικό εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιούν οι μαθητές των φροντιστηρίων μας. Μέσα από τη διαρκή τους αξιοποίηση στις τάξεις μας διασφαλίζουμε τον εμπλουτισμό τους, τη συνεχή τους βελτίωση και την επιστημονική τους αρτιότητα, καθιστώντας τα βιβλία των Εκδόσεών μας εγγύηση για την επιτυχία των μαθητών. τα βιβλία των επιτυχιών

Γιώργος Καψάλης Ραφαέλλα - Ευαγγελία Σοφρά Νεοελληνική ΓλώσσαΓ Γυμνασίου

Κάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει την υπογραφή ενός εκ των συγγραφέων Σειρά: Γυμνασιο Γ Γυμνασιου Νεοελληνική Γλώσσα Γ Γυμνασίου Γιώργος Καψάλης Ραφαέλλα - Ευαγγελία Σοφρά ISBN: 978-618-5325-12-1 Επιστημονική επιμέλεια: Μαρία Γκυρτή Επιμέλεια κειμένου: Γαλάτεια Μπασέα Σχεδιασμός έκδοσης: Μαλβίνα Κότο Στοιχειοθεσία-σελιδοποίηση: Δημήτρης Κάπος Σχεδιασμός εξωφύλλου: Aλέξανδρος Γιαννακούλιας Υπεύθυνη έκδοσης: Γωγώ Κουτσούγερα Copyright 2018 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΥΚΑΜΙΣΑΣ, Γιώργος Καψάλης, Ραφαέλλα - Ευαγγελία Σοφρά για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο Κυκλοφορία έκδοσης: Ιούλιος 2018 Επικοινωνία με συγγραφείς: Γιώργος Καψάλης kapsalisgiwrgos@gmail.com Ραφαέλλα - Ευαγγελία Σοφρά rafsofra@gmail.com Απαγορεύεται η με οποιονδήποτε τρόπο, μέσο και μέθοδο αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, θέση σε κυκλοφορία, παρουσίαση, διανομή και η εν γένει πάσης φύσεως χρήση και εκμετάλλευση του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμηματικά, καθώς και της ολικής αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου (στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης κ.λπ.) και του εξωφύλλου του, σύμφωνα με τις διατάξεις της υπάρχουσας νομοθεσίας περί προστασίας πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων περιλαμβανομένων και των σχετικών διεθνών συμβάσεων. Αριθμός έκδοσης: 1η Αριθμός αντιτύπων: 1400 Λ. Βουλιαγμένης 46 & Αλεξιουπόλεως, ΤΚ 164 52 Αργυρούπολη Τ. 210 4112507 www.ekdoseispoukamisas.gr info@ekdoseispoukamisas.gr

Περιεχόμενα 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Ελλάδα στον κόσμο Α. Εισαγωγικά κείμενα... 11 Β. Παρατακτική και υποτακτική σύνδεση προτάσεων... 13 Γ. Σύνθεση ερευνητικών εργασιών... 29 Δ. Λεξιλόγιο... 32 Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 37 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 48 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 51 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Γλώσσα Γλώσσες και πολιτισμοί του κόσμου Α. Εισαγωγικά κείμενα... 55 Β. Είδη δευτερευουσών προτάσεων... 57 Γ. Λεξιλόγιο... 66 Δ. Διατύπωση αιτιολογημένων κρίσεων... 69 Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 73 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 81 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 83 3η ΕΝΟΤΗΤΑ: Είμαστε όλοι ίδιοι. Είμαστε όλοι διαφορετικοί Α. Εισαγωγικά κείμενα... 89 Β. Ερωτηματικές προτάσεις Ευθύς και πλάγιος λόγος... 90 Γ. Λεξιλόγιο... 103 Δ. Σχήματα λόγου Κυριολεξία και μεταφορά... 104 Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 109 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 117 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 119 4η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ενωμένη Ευρώπη και Ευρωπαίοι Πολίτες Α. Εισαγωγικά κείμενα... 125 Β. Αναφορικές προτάσεις... 127 Γ. Ελληνικά σε ξένες γλώσσες... 140 Δ. Συνώνυμα Αντίθετα... 144 Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 149 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 156 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 159

5η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ειρήνη Πόλεμος Α. Εισαγωγικά κείμενα... 165 Β. Τελικές και αιτιολογικές προτάσεις... 166 Γ. Αναλύοντας το κείμενο στα συστατικά του... 173 Δ. Λεξιλόγιο... 177 Ε. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 180 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 192 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 195 6η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ενεργοί πολίτες για την υπεράσπιση οικουμενικών αξιών Α. Εισαγωγικά κείμενα... 199 Β. Χρονικές και υποθετικές προτάσεις... 201 Γ. Υπώνυμα Ορισμός... 212 Δ. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 217 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 225 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 229 7η ΕΝΟΤΗΤΑ: Τέχνη: Μια γλώσσα για όλους, σε όλες τις εποχές Α. Εισαγωγικά κείμενα... 235 Β. Αποτελεσματικές και εναντιωματικές προτάσεις... 236 Γ. Μετωνυμία... 242 Δ. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 243 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 254 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 257 8η ΕΝΟΤΗΤΑ: Μπροστά στο μέλλον Α. Εισαγωγικά κείμενα... 263 Β. Μόρια... 265 Γ. Στίξη... 269 Δ. Σχήματα λόγου... 277 Ε. Περίληψη... 280 Στ. Δραστηριότητες παραγωγής λόγου... 284 ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ... 293 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ... 295 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΕΩΝ Απαντήσεις ασκήσεων του βιβλίου... 301 Απαντήσεις ασκήσεων του Τετραδίου Εργασιών... 320

1η ΕΝΟΤΗΤΑ Η Ελλάδα στον κόσμο

1η ΕΝΟΤΗΤΑ Η Ελλάδα στον κόσμο Κείμενο 1 [Η συνεισφορά των Ελλήνων] Κείμενο 2 [Η Alfa Romeo] Κείμενο 3 [Η ελληνική κοινωνία αλλάζει] Κείμενο 4 [GREECE] Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Διαβάστε προσεκτικά τα τέσσερα εισαγωγικά κείμενα και συγκρίνετέ τα. Σε τι μοιάζουν και σε τι διαφέρουν μεταξύ τους ως προς: το θέμα στο οποίο αναφέρονται την άποψη που παρουσιάζουν για την Ελλάδα το ύφος τους το κειμενικό είδος στο οποίο ανήκουν (σελ. 10). Με την πρώτη ανάγνωση των τεσσάρων κειμένων γίνονται αντιληπτές οι ομοιότητες και οι διαφορές τους. Αρχικά το θέμα τους είναι κοινό, αφού αναφέρονται στην Ελλάδα. Τα δύο πρώτα κείμενα συνδυάζουν στοιχεία του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και της σύγχρονης εποχής, ενώ τα δύο επόμενα παρουσιάζουν μόνο τη σύγχρονη Ελλάδα. Σχετικά με την άποψη που παρουσιάζουν για την Ελλάδα, το κείμενο 1 «Η συνεισφορά των Ελλήνων» και το κείμενο 2 «H Alfa Romeo» τονίζουν την αξία του αρχαίου πολιτισμού των Ελλήνων αλλά και την ομορφιά της χώρας. Στο τρίτο κείμενο «Η ελληνική κοινωνία αλλάζει» γίνεται λόγος για ένα κοινωνικό φαινόμενο που αφορά την εποχή μας και δεν είναι άλλο από τη συνύπαρξη διαφορετικών εθνικοτήτων εντός ελληνικών συνόρων. Το τελευταίο κείμενο «GR C» παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς μέσω της εικόνας σχολιάζεται η εκμετάλλευση των τουριστών στη χώρα μας και η αισχροκέρδεια σε βάρος των επισκεπτών αυτών. Ως προς το ύφος, στο πρώτο και στο τρίτο κείμενο είναι σοβαρό και τυπικό, ενώ στο δεύτερο είναι αρκετά ζωηρό και παραστατικό. Στο τελευταίο κείμενο δε χρησιμοποιούνται πολλές λέξεις, αλλά με τη χρήση του συμβόλου του ευρώ αντί του γράμματος e το ύφος γίνεται ειρωνικό. Τα τέσσερα αυτά κείμενα ανήκουν σε διαφορετικά κειμενικά είδη. Το πρώτο είναι ιστορικό, το δεύτερο ποίημα, το τρίτο άρθρο εφημερίδας και το τέταρτο σκίτσο. Ερωτήσεις Κατανόησης (σελ. 11) 1. Σε ποιους τομείς του παγκόσμιου πολιτισμού πρόσφερε η Ελλάδα κατά τον συγγραφέα; 11

1η ΕΝΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η Ελλάδα έχει προσφέρει σε πολλούς τομείς του παγκόσμιου πολιτισμού. Πιο συγκεκριμένα είναι ευδιάκριτη η συνεισφορά της στην αρχιτεκτονική, στις τέχνες, όπως είναι η γλυπτική και η ζωγραφική, και στα γράμματα. Μεγάλη πρόοδο σημείωσαν εξίσου οι επιστήμες, όπως τα μαθηματικά, η αστρονομία και η ιατρική. Οι Έλληνες με τα τόσα επιτεύγματά τους άλλαξαν τον ρου της ανθρωπότητας και της σκέψης. 2. Ποιες όψεις της ελληνικής πραγματικότητας αναγνωρίζετε στο κείμενο; Ποια στοιχεία είναι παλιά, ποια είναι σύγχρονα και ποια διαχρονικά; Το ποίημα αποτυπώνει διάφορες όψεις της ελληνικής πραγματικότητας. Συνδυάζει τα αρχαία μνημεία, όπως είναι ο Παρθενώνας, με το γρήγορο αυτοκίνητο, αλλά και το φυσικό τοπίο με εναλλαγή στεριάς και θάλασσας. Τα παλιά στοιχεία του κειμένου αυτού είναι ο Παρθενώνας και οι κολώνες. Σύγχρονο στοιχείο αποτελεί η Alfa Romeo και, τέλος, διαχρονικά θεωρούνται οι εποχές (καλοκαίρια και χειμώνες), οι ελαιώνες, ο ήλιος, οι θάλασσες και τα όρη. 3. Σε τι άλλαξε η Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες και για ποιους λόγους; Ποιο ρόλο μπορεί να παίξει το σχολείο στις σύγχρονες συνθήκες; Τις τελευταίες δύο δεκαετίες η ελληνική πραγματικότητα έχει αλλάξει λόγω των πολιτικών εξελίξεων στην Ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια, που ώθησαν τη μετανάστευση προς τον ελλαδικό χώρο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γίνει ανομοιογενής ο πληθυσμός, αφού πλέον συνυπάρχουν διαφορετικές εθνικότητες στην ελληνική κοινωνία. Ο ρόλος του σχολείου είναι καίριος στις νέες αυτές συνθήκες, γιατί τα παιδιά μαθαίνουν να διακρίνουν τα κοινά στοιχεία μεταξύ των λαών, να σέβονται τον πολιτισμό και την κουλτούρα αλλοεθνών και να βλέπουν την ετερογένεια ως φυσιολογικό, συνηθισμένο και οικείο χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών. 4. Ποια εικόνα της Ελλάδας προβάλλει το σκίτσο; Νομίζετε ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα; Τι κάνει το σκίτσο αυτό αστείο; Εκτός από γέλιο, ποια άλλα αισθήματα σας προκαλεί; Το σκίτσο αυτό προβάλλει την τουριστική εκμετάλλευση που λαμβάνει χώρα στην Ελλάδα. Παραθαλάσσιες περιοχές και μέρη με μεγάλη τουριστική ζήτηση γίνονται αντικείμενο «πώλησης», γι αυτό και καθετί στην εικόνα τιμολογείται. Ανταποκρίνεται σε ένα μεγάλο βαθμό στην ελληνική πραγματικότητα, καθώς οι επιχειρηματίες αισχροκερδούν σε βάρος των τουριστών και παρέχουν φυσικά αγαθά, όπως τη θάλασσα, την αμμουδιά και τον ήλιο, έναντι μεγάλων χρηματικών ποσών. Με μια πρώτη ματιά το σκίτσο προκαλεί γέλιο, γιατί φανερώνει την υπερβολή που σημειώνεται κάθε καλοκαίρι σε δημοφιλείς προορισμούς. Πέρα από τα καρτελάκια με τις τιμές βλέπουμε και στο πάνω μέρος της εικόνας την λέξη Ελλάδα γραμμένη στα αγγλικά με το σύμβολο του ευρώ. Είναι φυσικό αυτή η απεικόνιση να προκαλεί και αγανάκτηση, διότι με τις τακτικές αυτές δυσφημείται η Ελλάδα στο εξωτερικό και αποδεικνύει πως πολλοί τοποθετούν το κέρδος πάνω από τις ομορφιές της χώρας μας. 12

Η Ελλάδα στον κόσμο Β. ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ Β1. Οι διάφοροι τρόποι σύνδεσης των προτάσεων ΘΕΩΡΙΑ Ο λόγος, είτε προφορικός είτε γραπτός, δημιουργείται από ένα σύνολο προτάσεων που είναι σχετικές μεταξύ τους ως προς το νόημα. Οι προτάσεις αυτές οργανώνονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να εκφράζεται το επιθυμητό νόημα και να προβάλλονται οι σχέσεις που τις συνδέουν. Οι τρόποι σύνδεσης των προτάσεων είναι: α. ασύνδετο σχήμα β. παράταξη γ. υπόταξη Ασύνδετο σχήμα: Οι προτάσεις παρατίθενται η μία δίπλα στην άλλη χωρίς κάποιον σύνδεσμο μεταξύ τους. Στον γραπτό λόγο το ασύνδετο σχήμα γίνεται αντιληπτό από την ύπαρξη κόμματος (,) μεταξύ των προτάσεων. π.χ. Σηκώθηκε στις οχτώ, ετοιμάστηκε γρήγορα, έφυγε από το σπίτι. Παρατακτική σύνδεση ή παράταξη: δύο ή περισσότερες ισότιμες προτάσεις συνδέονται με κάποιον από τους παρατακτικούς συνδέσμους. Παρατακτικοί σύνδεσμοι Συμπλεκτικοί: και, ούτε, μήτε Διαζευκτικοί: ή, ή-ή, είτε, είτε-είτε, είτε-ή Αντιθετικοί: αλλά, παρά, όμως, ωστόσο, ενώ, αν και, μόνο (που), μα (χρησιμοποιείται κυρίως στον προφορικό λόγο), εντούτοις, μολαταύτα, εκεί που, (κι) έπειτα, εξάλλου, μάλιστα Συμπερασματικοί: λοιπόν, ώστε, άρα, έτσι, που, έπειτα, τότε, ύστερα, επομένως Στην παρατακτική σύνδεση οι προτάσεις που συνδέονται μεταξύ τους πρέπει να είναι όμοιες, ισοδύναμες, δηλαδή: κύρια + κύρια π.χ. Θα θυμηθεί τα θέματα και θα μας τα ανακοινώσει. δευτερεύουσα + δευτερεύουσα, που ανήκουν στο ίδιο είδος (δευτερεύουσα αιτιολογική + δευτερεύουσα αιτιολογική, δευτερεύουσα ειδική + δευτερεύουσα ειδική κ.λπ.) π.χ. Ανακοίνωσε ότι θα παραιτηθεί και (ότι) θα φύγει στο εξωτερικό. (δευτερεύουσες ειδικές) Υποτακτική σύνδεση: οι προτάσεις πλέκονται μεταξύ τους έτσι ώστε να μεταβάλλονται σε μέρη μιας άλλης πρότασης και να συνδέονται με αυτή με κάποια συνδετική λέξη (υποτακτικοί σύνδεσμοι, μόρια, συνδεσμικές φράσεις, αναφορικές αντωνυμίες, αναφορικά επιρρήματα, ερωτηματικές αντωνυμίες, ερωτηματικά επιρρήματα). 13

1η ΕΝΟΤΗΤΑ κύρια + δευτερεύουσα π.χ. Θα μας πάρει τηλέφωνο, όταν ξεκινήσει. κύρια δευτερεύουσα χρονική δευτερεύουσα α είδους + δευτερεύουσα β είδους π.χ. Θα σε ειδοποιήσω, όταν φτάσω σπίτι, για να έρθεις. κύρια δευτερεύουσα δευτερεύουσα χρονική τελική Η υποτακτική σύνδεση είναι πιο κατάλληλη για να εκφράσει σύνθετες λογικές σκέψεις και δίνει την εντύπωση ότι πρόκειται για λόγο περισσότερο επεξεργασμένο και οργανωμένο. Συνδετικές λέξεις στην υποτακτική σύνδεση Υποτακτικοί σύνδεσμοι (η ολοκληρωμένη λίστα παρατίθεται παρακάτω) Μόρια: να Συνδεσμικές φράσεις: την ώρα που, κάθε φορά που, εκεί που κ.λπ. Αναφορικές αντωνυμίες: όποιος, όσος, ό,τι, ο οποίος, που Αναφορικά επιρρήματα: όπου, όπως, που, όσο Ερωτηματικές αντωνυμίες: ποιος, τι, πόσος Ερωτηματικά επιρρήματα: πού, πώς, πότε, πόσο Υποτακτικοί σύνδεσμοι Ειδικοί: ότι, πως, που Χρονικοί: όταν, σαν, ενώ, καθώς, κάθε που, αφού, αφότου, πριν (να), μόλις, προτού, προτού, ώσπου, ωσότου, όσο που, εφόσον, άμα, εκεί που (= μόλις), ευθύς ως Αιτιολογικοί: επειδή, αφού, καθώς, διότι, μια και, μια που Υποθετικοί: αν, εάν, (άμα, σαν) Τελικοί: να, για να Αποτελεσματικοί: ώστε, ώστε να, έτσι που, που, (για να) Διστακτικοί ή ενδοιαστικοί: μη(ν), μήπως Εναντιωματικοί / παραχωρητικοί: αν και, μολονότι, μόλο που, παρ όλο που, και που, και ας, και αν, και αν ακόμη, ακόμη και αν, έστω και αν, παρ ότι, ενώ, και που, και ας ΓΙΑ ΝΑ ΞΑΝΑΘYMHΘOYME... Πρόταση είναι ένα σύνολο λέξεων, οι οποίες συνδυάζονται μεταξύ τους με βάση τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες, για να εκφραστεί κάποιο νόημα. Κεντρική μονάδα της πρότασης είναι το ρήμα. 14

Η Ελλάδα στον κόσμο Ως προς τη σχέση τους με τις άλλες οι προτάσεις διακρίνονται σε δύο είδη: κύριες δευτερεύουσες Κύρια ή ανεξάρτητη ονομάζεται η πρόταση, που δεν εξαρτάται από καμία άλλη. Στέκεται, δηλαδή, μόνη της στον λόγο και εκφράζει ένα πλήρες νόημα χωρίς να χρειάζεται κάποιο συμπλήρωμα. π.χ. Μελέτησα το πρόγραμμα της παράστασης. Δευτερεύουσα ή εξαρτημένη ονομάζεται η πρόταση που συμπληρώνει το νόημα μιας άλλης πρότασης από την οποία εξαρτάται. Δεν μπορεί να σταθεί μόνη της στον λόγο, όπως η κύρια πρόταση, καθώς δεν εκφράζει κάποιο πλήρες νόημα. π.χ. Όση ώρα σε περίμενα, μελέτησα το πρόγραμμα της παράστασης. Η δευτερεύουσα πρόταση «Όση ώρα σε περίμενα» συμπληρώνει το νόημα της κύριας πρότασης «μελέτησα το πρόγραμμα της παράστασης» και δεν μπορεί να σταθεί μόνη της στο λόγο. Περίοδος ονομάζεται το τμήμα του λόγου που εκτείνεται από τελεία σε τελεία και μπορεί να αποτελείται από περισσότερες από μία προτάσεις. π.χ. Είναι συχνά δύσκολο για τον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή να καταλάβει πώς μία χώρα που μοιάζει ποτισμένη ως το μεδούλι από τη βυζαντινή παράδοση της ορθοδοξίας, παράδοση καταφανέστατη στις εκκλησίες και των μικρότερων χωριών ή στα μοναστήρια που στεφανώνουν τις πιο απόμερες βουνοπλαγιές, μπορεί να αφήνεται με τέτοια εγκατάλειψη στις γήινες απολαύσεις, στο φαΐ, στο κρασί, στα παιχνίδια του έρωτα που φουντώνουν μόλις οι Έλληνες ξεκλέψουν λίγο χρόνο από τις δύσκολες υποχρεώσεις της καθημερινότητάς τους. (Η παραπάνω περίοδος αποτελείται από οκτώ προτάσεις) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ακούω και μιλώ (σελ. 12) 1. Ένα τέτοιο σύνολο προτάσεων είναι φυσικά και το κείμενο 1 αυτής της ενότητας. Στο κείμενο αυτό, η πρώτη παράγραφος αποτελείται από επτά προτάσεις. Μπορείτε να βρείτε πού αρχίζει και πού τελειώνει η καθεμιά από αυτές; 1η πρόταση: Η πραγματική ιστορία της Ελλάδας δεν είναι ούτε τα πολιτικά της ούτε οι πόλεμοι. 2η πρόταση: Είναι ο πολιτισμός της. 3η πρόταση: Είναι τα λαμπρά έργα της στην τέχνη, την αρχιτεκτονική, την ποίηση, το δράμα, τη φιλοσοφία και την επιστήμη. 4η πρόταση: Οι Έλληνες ήταν μεγάλοι στοχαστές, μεγάλοι δημιουργοί, εραστές της ομορφιάς και των έργων του πνεύματος. 15

1η ΕΝΟΤΗΤΑ 5η πρόταση: Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους, 6η πρόταση: θα δείτε και μόνοι σας 7η πρόταση: πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων. 2. Υπάρχει κάποια λέξη που να ενώνει τις πρώτες τέσσερις προτάσεις της παραγράφου αυτής; Τις τρεις τελευταίες; Ποια διαφορά παρατηρείτε; Οι τέσσερις πρώτες προτάσεις της παραγράφου είναι κύριες και χωρίζονται απλώς με τελεία. Αντίθετα, οι τρεις τελευταίες δεν είναι όμοιες, υπάρχει μία δευτερεύουσα με σύνδεσμο εισαγωγής το εάν, μία κύρια και μία ακόμη δευτερεύουσα πρόταση που εισάγεται με το ερωτηματικό επίρρημα πόσο. Η διαφορά που παρατηρούμε είναι πως οι πρώτες προτάσεις δεν συνδέονται με κάποιον σύνδεσμο, ενώ οι δεύτερες συνδέονται με υποθετικό σύνδεσμο και με ερωτηματικό επίρρημα. 3. Ας πάμε τώρα στο κείμενο 2. Μπορείτε και στις δύο πρώτες στροφές του ποιήματος να βρείτε α. δύο προτάσεις που να συνδέονται με μια λέξη; β. δύο προτάσεις που απλώς η μία να ακολουθεί την άλλη; Σε αυτή την περίπτωση, μπορείτε να σκεφτείτε μια λέξη που θα ταίριαζε για να συνδέσει τις δύο προτάσεις; α. Θαύμασα τον Παρθενώνα και στην κάθε του κολώνα βρήκα τον χρυσό κανόνα. Οι δύο προτάσεις είναι: «Θαύμασα τον Παρθενώνα», «στην κάθε του κολώνα βρήκα τον χρυσό κανόνα». Οι προτάσεις αυτές είναι κύριες και συνδέονται με τη λέξη και (συμπλεκτικός σύνδεσμος). β. Όμως σήμερα το λέω βρίσκω το καλό κι ωραίο σε μια σπορ ALFA ROMEO. Οι δύο προτάσεις που απλώς η μία ακολουθεί την άλλη είναι: «Όμως σήμερα το λέω», «βρίσκω το καλό κι ωραίο σε μια σπορ ALFA ROMEO». Για τη σύνδεση αυτών των προτάσεων θα ταίριαζε η λέξη ότι (ειδικός σύνδεσμος) και η φράση θα γινόταν: Όμως σήμερα το λέω ότι βρίσκω το καλό κι ωραίο σε μια σπορ ALFA ROMEO. 4. Βρείτε τώρα τις προτάσεις από τις οποίες αποτελείται η τελευταία παράγραφος του κειμένου 3. 1η πρόταση: Τα παιδιά στο σχολείο καλούνται 2η πρόταση: να μάθουν 3η πρόταση: να ξεχωρίζουν τα κοινά στοιχεία 4η πρόταση: που έχουν μεταξύ τους κουλτούρες 5η πρόταση: που στην πρώτη ματιά μοιάζουν διαφορετικές, 6η πρόταση: να εκτιμούν την αξία άλλων πολιτισμών εκτός από τον δικό τους, 7η πρόταση: να αναγνωρίζουν την ετερογένεια, και όχι την ομοιογένεια, ως βασικό χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών. 5. Αν συγκρίνουμε τις προτάσεις που βρήκαμε στις παραπάνω ασκήσεις, ποιες συνδέονται μεταξύ τους με πιο περίπλοκο τρόπο; Με πιο περίπλοκο τρόπο συνδέονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που εισάγονται με υποτακτικούς συνδέσμους, αντωνυμίες, επιρρήματα κ.λπ.: Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους, θα δείτε και μόνοι σας πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων. 16

Η Ελλάδα στον κόσμο Όμως σήμερα το λέω ότι βρίσκω το καλό κι ωραίο σε μια σπορ ALFA ROMEO. Τα παιδιά στο σχολείο καλούνται να μάθουν να ξεχωρίζουν τα κοινά στοιχεία που έχουν μεταξύ τους κουλτούρες που στην πρώτη ματιά μοιάζουν διαφορετικές, να εκτιμούν την αξία άλλων πολιτισμών εκτός από τον δικό τους, να αναγνωρίζουν την ετερογένεια, και όχι την ομοιογένεια, ως βασικό χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών. Διαβάζω και γράφω (σελ. 12) Χωριστείτε σε ομάδες. Οι μισές ομάδες να ετοιμάσουν μια περιγραφή του κειμένου 4, χρησιμοποιώντας προτάσεις που θα συνδέονται με τρόπο απλό, όπως για παράδειγμα γίνεται στα κείμενα 1 και 2. Οι υπόλοιπες ομάδες να ετοιμάσουν μια περιγραφή του ίδιου κειμένου, με πιο περίπλοκες συνδέσεις προτάσεων, όπως για παράδειγμα αυτές του κειμένου 3. Με απλή σύνδεση: Το σκίτσο αυτό παρουσιάζει ένα ελληνικό παραθαλάσσιο τοπίο. Πάνω στην αμμουδιά υπάρχει ένα τραπέζι και δύο καρέκλες κάτω από τον ίσκιο μιας ομπρέλας. Πάνω στο τραπέζι υπάρχουν μαχαιροπίρουνα, πιάτα με φαγητό και ένα μπουκάλι ούζο και πάνω στην άμμο ένα κουβαδάκι και ένας κάβουρας. Υπάρχει και μια ταμπέλα. Δείχνει προς τα ενοικιαζόμενα δωμάτια. Όλα τα αντικείμενα στο σκίτσο, ακόμα και τα ίδια τα στοιχεία της φύσης, έχουν τιμές πάνω τους. Με αυτόν τον τρόπο ο σκιτσογράφος αποδοκιμάζει την τακτική των επιχειρηματιών στα νησιά ειδικά κατά την περίοδο του καλοκαιριού. Όλα πωλούνται για το κέρδος. Με περίπλοκη σύνδεση: Στο σκίτσο αυτό παρουσιάζεται μια ελληνική παραλία. Όπως εύκολα παρατηρεί κανείς, καθετί που έχει σχεδιαστεί στην εικόνα αυτή διαθέτει τιμή. Πέρα από τα αντικείμενα, φυσικά στοιχεία, όπως ο ήλιος, η θάλασσα και το σύννεφο, πωλούνται. Ο σκιτσογράφος θέλει με αυτόν τον τρόπο να κατακρίνει τους επιχειρηματίες, οι οποίοι εκμεταλλεύονται οικονομικά τους τουρίστες, για να επωφεληθούν οι ίδιοι. Η τακτική αυτή αποτυπώνεται και στη λεζάντα της εικόνας «GR C», η οποία είναι χαρακτηριστικό των παραθαλάσσιων τοπίων. Ακούω και μιλώ (σελ. 14) 1. Διαβάζοντας τα κείμενα 5, 6 και 7 σκεφτείτε: Για ποιο κείμενο καταβάλατε μεγαλύτερη διανοητική προσπάθεια να το κατανοήσετε; Για ποιο κείμενο χρειάστηκε η μικρότερη διανοητική προσπάθεια; Τελικά, ποιο είναι το δυσκολότερο και ποιο το ευκολότερο κείμενο για εσάς; Η μεγαλύτερη διανοητική προσπάθεια χρειάστηκε για την κατανόηση των κειμένων 5 και 7. Η μικρότερη διανοητική προσπάθεια χρειάστηκε για το κείμενο 6. Το δυσκολότερο είναι το κείμενο 7 και το ευκολότερο είναι το κείμενο 6. 2. Ποιοι από τους παρακάτω παράγοντες νομίζετε ότι δημιουργούν τη διαφορά δυσκολίας; Βάλτε όπου νομίζετε. Οι λέξεις που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς 17

1η ΕΝΟΤΗΤΑ Το θέμα του κάθε κειμένου Το μάκρος των περιόδων Ο τρόπος οργάνωσης του κάθε κειμένου Η οπτική μορφή Το είδος του κειμένου Το μέγεθος του κειμένου 3. Συζητήστε με τους συμμαθητές σας ποιοι από τους παραπάνω παράγοντες σας φαίνονται πιο σημαντικοί. Τεκμηριώστε τη γνώμη σας με συγκεκριμένες αναφορές στα κείμενα. Τη δυσκολία κατανόησης ενός κειμένου επηρεάζει το λεξιλόγιο που έχει επιλεγεί από τον συγγραφέα. Πιο συγκεκριμένα, όταν χρησιμοποιούνται άγνωστες λέξεις ή ειδικό λεξιλόγιο, ο αναγνώστης μπορεί να δυσκολευτεί. Στο κείμενο 5 παρουσιάζεται τέτοιου είδους λεξιλόγιο, αφού περιέχει ιστορικούς όρους, όπως για παράδειγμα αρχαίες αποικίες, νεότερες παροικίες, πολιτικών σχηματισμών, οριακός χαρακτήρας κ.ά. Το θέμα του κειμένου μπορεί να δυσκολέψει στην κατανόηση έναν μαθητή, επειδή μπορεί να είναι εκτός του πεδίου ενδιαφερόντων του. Μπορεί να είναι ιστορικό ή επιστημονικό τέτοιο παράδειγμα έχουμε στο κείμενο 5 που αποτελεί ιστοριογραφία. Το μάκρος των περιόδων είναι ένα ακόμα κριτήριο για να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο εύληπτο. Ο μακροπερίοδος λόγος συνήθως περιέχει υποτακτικές συνδέσεις, που κάνουν πολυπλοκότερο τον γραπτό λόγο. Στο κείμενο 7 συναντά ο αναγνώστης τέτοιο λόγο, π.χ. είναι συχνά δύσκολο για τον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή να καταλάβει πώς μια χώρα που μοιάζει ποτισμένη ως το μεδούλι από τη βυζαντινή παράδοση της ορθοδοξίας, παράδοση καταφανέστατη στις εκκλησίες και των μικρότερων χωριών ή στα μοναστήρια που στεφανώνουν τις πιο απόμερες βουνοπλαγιές, μπορεί να αφήνεται με τέτοια εγκατάλειψη στις γήινες απολαύσεις, στο φαΐ, στο κρασί, στα παιχνίδια του έρωτα που φουντώνουν μόλις οι Έλληνες ξεκλέψουν λίγο χρόνο από τις δύσκολες υποχρεώσεις της καθημερινότητάς τους. Με τη φράση «τρόπος οργάνωσης» εννοούμε την πορεία σκέψης του συγγραφέα, η οποία μπορεί να γίνει περίπλοκη, όπως στο κείμενο 7, καθώς γίνεται αναφορά στον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή, στην παράδοση, στους Έλληνες, στην Εκκλησία. Η οπτική μορφή ενός κειμένου μπορεί να κουράσει τον αναγνώστη, αν δεν υπάρχει παραγραφοποίηση ή έχει γίνει υπερβολική χρήση σημείων στίξης. Απ την άλλη ένα κείμενο με κουκίδες, όπως το 6, είναι ευανάγνωστο. Το είδος του κειμένου επηρεάζει την κατανόηση ενός κειμένου. Ένα επιστημονικό ή ιστορικό κείμενο είναι πιο απαιτητικό, ενώ ο χάρτης στο κείμενο 6, που απευθύνεται σε μαθητές, είναι πιο απλοϊκά γραμμένος. Ένα μικρό κείμενο συνήθως είναι πιο ξεκούραστο στην ανάγνωση από ένα μεγαλύτερο κείμενο. Άρα, η έκταση ενός κειμένου σχετίζεται με τον βαθμό δυσκολίας. Το κείμενο 6 είναι σύντομο και εύκολο να το κατανοήσει ο μαθητής. 18

Η Ελλάδα στον κόσμο Ακούω και μιλώ (σελ. 15-16) 1. Διαβάστε προσεκτικά τις τρεις προηγούμενες ομάδες παραδειγμάτων και συζητήστε: α. Σε ποια ομάδα παραδειγμάτων οι σχέσεις ανάμεσα στις προτάσεις σάς φαίνονται πιο απλές και σε ποια πιο σύνθετες; β. Σε ποιες ομάδες παραδειγμάτων χρησιμοποιούνται ειδικές λέξεις για τη σύνδεση των προτάσεων και σε ποια ομάδα δε χρησιμοποιούνται; α. Στις ομάδες Α και Β η σύνδεση είναι πιο απλή, αφού οι προτάσεις είναι όμοιες. Στην ομάδα Γ η σύνδεση είναι πιο σύνθετη, διότι υπάρχουν εξαρτημένες και ανεξάρτητες προτάσεις. β. Ειδικές λέξεις χρησιμοποιούνται στην ομάδα Β: και, όχι μόνο αλλά και και στην ομάδα Γ: εάν, πόσο, που, να. Στην ομάδα Α δεν υπάρχει ειδική λέξη, παρά μόνο κόμματα. 2. Ας επιχειρήσουμε μερικές παρομοιώσεις: (Συμπληρώστε τα αποσιωπητικά προσθέτοντας τον αριθμό της ομάδας που ταιριάζει). Οι προτάσεις της ομάδας Β συνδέονται μεταξύ τους όπως οι κρίκοι μιας αλυσίδας. Οι προτάσεις της ομάδας Α συσχετίζονται μεταξύ τους όπως τα λουλούδια σε ένα βάζο. Οι προτάσεις της ομάδας Γ συνδέονται μεταξύ τους όπως τα κλειδιά σε μια αρμαθιά. 3. Το παράδειγμα 2 περιλαμβάνει δύο προτάσεις. Σας φαίνονται να έχουν διαφορετική βαρύτητα η μία από την άλλη ή να είναι ισότιμες; Παράδειγμα 2: Θαύμασα τον Παρθενώνα και στην κάθε του κολώνα βρήκα τον χρυσό κανόνα. Το παράδειγμα 2 περιλαμβάνει τις εξής δύο προτάσεις: «Θαύμασα τον Παρθενώνα», «στην κάθε του κολώνα βρήκα τον χρυσό κανόνα». Οι προτάσεις αυτές είναι ισότιμες και έχουμε παρατακτική σύνδεση με τη χρήση του συμπλεκτικού συνδέσμου και. 4. Εξετάστε το ίδιο στα παραδείγματα 3 και 4. Παράδειγμα 3: Η ενεργή παρουσία των μειονοτήτων στην ελληνική κοινωνία διατάραξε λοιπόν τα τελευταία χρόνια την ως τότε κυρίαρχη εικόνα της αρμονικής εθνικής ομοιογένειας και έθεσε επιτακτικά πλέον το ζήτημα της συνύπαρξης διαφορετικών εθνοπολιτισμικών ομάδων. Το παράδειγμα 3 περιλαμβάνει τις εξής δύο προτάσεις: «Η ενεργή παρουσία των μειονοτήτων στην ελληνική κοινωνία διατάραξε λοιπόν τα τελευταία χρόνια την ως τότε κυρίαρχη εικόνα της αρμονικής εθνικής ομοιογένειας», «έθεσε επιτακτικά πλέον το ζήτημα της συνύπαρξης διαφορετικών εθνοπολιτισμικών ομάδων». Οι προτάσεις αυτές είναι ισότιμες και συνδέονται με τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και, δημιουργώντας παρατακτική σύνδεση. Παράδειγμα 4: Γιατί, όχι μόνο οι Έλληνες, από την αυγή της ιστορίας τους, απλώθηκαν ακτινωτά σ ολόκληρο τον μεσογειακό χώρο και πέραν αυτού με τις αρχαίες αποικίες, τις 19

1η ΕΝΟΤΗΤΑ νεότερες αποικίες, τις νεότερες παροικίες και την κατά καιρούς επεκτατική πολιτική των διαφόρων πολιτικών σχηματισμών του ελληνισμού, αλλά και οι διάφοροι λαοί της Δύσης και της Ανατολής κατέκλυσαν κατά καιρούς πρόσκαιρα ή μονιμότερα τον ελληνικό χώρο. Το παράδειγμα 4 περιλαμβάνει τις εξής δύο προτάσεις: «Γιατί, όχι μόνο οι Έλληνες, από την αυγή της ιστορίας τους, απλώθηκαν ακτινωτά σ ολόκληρο τον μεσογειακό χώρο και πέραν αυτού με τις αρχαίες αποικίες, τις νεότερες αποικίες, τις νεότερες παροικίες και την κατά καιρούς επεκτατική πολιτική των διαφόρων πολιτικών σχηματισμών του ελληνισμού», «αλλά και οι διάφοροι λαοί της Δύσης και της Ανατολής κατέκλυσαν κατά καιρούς πρόσκαιρα ή μονιμότερα τον ελληνικό χώρο». Οι προτάσεις αυτές είναι ισότιμες, συνδέονται μεταξύ τους με τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και, και ειδικότερα με το όχι μόνον αλλά και, η σύνδεση είναι παρατακτική με αποφατική επιδοτική συμπλοκή. 5. Οι προτάσεις του παραδείγματος 5 είναι μεταξύ τους ισότιμες; Παράδειγμα 5: Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους, θα δείτε και μόνοι σας πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων. Το παράδειγμα 5 περιλαμβάνει τις εξής τρεις προτάσεις: «Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους», «θα δείτε και μόνοι σας», «πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων» Οι προτάσεις αυτές δεν είναι ισότιμες. Υπάρχει μία δευτερεύουσα υποθετική πρόταση, μία κύρια πρόταση και μία δευτερεύουσα πλάγια ερωτηματική πρόταση. Οι δύο δευτερεύουσες προτάσεις εξαρτώνται από την κύρια και επομένως έχουμε υποτακτική σύνδεση. Η πρώτη δευτερεύουσα πρόταση συνδέεται με την κύρια με τον υποθετικό σύνδεσμο εάν και η δεύτερη δευτερεύουσα με το ερωτηματικό επίρρημα πόσο. 6. Στο παράδειγμα 6 ποια πρόταση φαίνεται να είναι τμήμα της άλλης πρότασης; Ποια είναι η λειτουργία της; Παράδειγμα 6: Ο ελληνικός χώρος στις γεωγραφικές, οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές του δομές αποτέλεσε πάντα σ ολόκληρη την ιστορία του έναν οριακό του χώρο ανάμεσα σε δύο ξεχωριστούς κόσμους ανατολικό και δυτικό που δεν έμειναν ποτέ στεγανά κλειστοί. Το παράδειγμα 6 περιλαμβάνει τις εξής δύο προτάσεις: «Ο ελληνικός χώρος στις γεωγραφικές, οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές του δομές αποτέλεσε πάντα σ ολόκληρη την ιστορία του έναν οριακό του χώρο ανάμεσα σε δύο ξεχωριστούς κόσμους ανατολικό και δυτικό», «που δεν έμειναν ποτέ στεγανά κλειστοί». Στο παράδειγμα 6 η δεύτερη πρόταση είναι μέρος της πρώτης και λειτουργεί ως προσδιορισμός στη λέξη κόσμους. 7. Εξετάστε τα ερωτήματα των δραστηριοτήτων 3, 5 και 6 στο παράδειγμα 7. Παράδειγμα 7: Είναι συχνά δύσκολο για τον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή να καταλάβει πώς μπορεί μια χώρα που μοιάζει ποτισμένη ως το μεδούλι από τη βυζαντινή παράδοση της ορθοδοξίας, παράδοση καταφανέστατη στις εκκλησίες και των μικρότερων χωριών ή στα μοναστήρια που στεφανώνουν τις πιο απόμερες βουνοπλαγιές, να αφήνεται με τέτοια εγκατάλειψη στις γήινες απολαύσεις. 20

Η Ελλάδα στον κόσμο Στον μακροπερίοδο αυτό λόγο οι προτάσεις δεν είναι ισότιμες. Έχουμε υποτακτική σύνδεση με: μία κύρια πρόταση, δύο δευτερεύουσες βουλητικές (να), μία πλάγια ερωτηματική (πώς) και δύο δευτερεύουσες ονοματικές αναφορικές προτάσεις (που). Συντακτικά Κύρια Πρόταση: Είναι συχνά δύσκολο για τον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή Δευτερεύουσα Βουλητική Πρόταση: να καταλάβει, είναι τμήμα της κύριας πρότασης και λειτουργεί ως υποκείμενο της απρόσωπης έκφρασης «είναι δύσκολο». Δευτερεύουσα Πλάγια Ερωτηματική Πρόταση: πώς μπορεί μια χώρα, είναι τμήμα της βουλητικής πρότασης και λειτουργεί ως αντικείμενο του ρήματος «καταλάβει». Δευτερεύουσα Ονοματική Αναφορική Πρόταση: που μοιάζει στα μοναστήρια, είναι τμήμα της πλάγιας ερωτηματικής πρότασης και λειτουργεί ως προσδιορισμός στη λέξη «χώρα». Δευτερεύουσα Ονοματική Αναφορική Πρόταση: που στεφανώνουν βουνοπλαγιές, είναι τμήμα της αναφορικής πρότασης που προηγείται και λειτουργεί συντακτικά ως προσδιορισμός στη λέξη «μοναστήρια». Δευτερεύουσα Βουλητική Πρόταση: να αφήνεται απολαύσεις, είναι τμήμα της πλάγιας ερωτηματικής πρότασης και λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα «μπορεί». Διαβάζω και γράφω (σελ. 16-17) 1. Αναζητήστε στο βιβλίο της Γραμματικής τους παρατακτικούς και τους υποτακτικούς συνδέσμους και αντιγράψτε τους στο τετράδιό σας. Παρατακτικοί σύνδεσμοι Υποτακτικοί σύνδεσμοι συμπλεκτικοί: και (κι), ούτε, μήτε, ουδέ, μηδέ ειδικοί: ότι, πως, που αντιθετικοί: αλλά, μα, όμως, παρά, μόνο, τελικοί: για να, να ωστόσο, εντούτοις, μάλιστα, ενώ, μολαταύτα, χρονικοί: όταν, καθώς, αφού, αφότου, ενώ, εξάλλου, μολονότι πριν, πριν να, προτού, ώσπου, ωσότου, οπότε, διαχωριστικοί: ή, είτε μόλις, ενόσω, άμα, που συμπερασματικοί: λοιπόν, ώστε, άρα, επομένως υποθετικοί: αν, εάν, άμα αιτιολογικοί: γιατί, διότι, επειδή, αφού επεξηγηματικός: δηλαδή αποτελεσματικοί: ώστε, ώστε να, που διστακτικοί: μήπως, μη(ν) 2. Διαβάστε στο κείμενο 6, στην τελευταία παράγραφο, την περίοδο «Τη σημασία της με την Τουρκία». α. Προσπαθήστε να καταλάβετε τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένες οι προτάσεις σ αυτή την περίοδο. β. Τι είδους είναι οι δύο προτάσεις που συνδέονται παρατακτικά; γ. Με ποια άλλη πρόταση συνδέονται και οι δύο; Με τι είδους σύνδεση; δ. Ποια είναι η κύρια πρόταση σ αυτή την περίοδο και ποιες οι δευτερεύουσες; «Τη σημασία της από αυτή την άποψη δείχνει και ο νέος μεγάλος δρόμος της Εγνατίας, χάρτης 4.1, που ξεκινά από την Ηγουμενίτσα και καταλήγει στα σύνορα με την Τουρκία.» 21

1η ΕΝΟΤΗΤΑ α. Η περίοδος αυτή αποτελείται από τρεις προτάσεις που δεν είναι όλες ισότιμες μεταξύ τους, υπάρχει μία κύρια πρόταση και δύο δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις: «Τη σημασία της από αυτή την άποψη δείχνει και ο νέος μεγάλος δρόμος της Εγνατίας, χάρτης 4.1», «που ξεκινά από την Ηγουμενίτσα», «καταλήγει στα σύνορα με την Τουρκία». β. Οι προτάσεις που συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά είναι δευτερεύουσες αναφορικές, οι οποίες εισάγονται με το που και συνδέονται μεταξύ τους με τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και. γ. Η δεύτερη πρόταση και η τρίτη πρόταση (δευτερεύουσες) συνδέονται με την πρώτη πρόταση (κύρια) με υποτακτική σύνδεση. δ. Η κύρια πρόταση είναι η ανεξάρτητη πρώτη πρόταση, ενώ οι δευτερεύουσες είναι οι δύο προτάσεις που ακολουθούν, η πρώτη εισάγεται με το που και συνδέονται παρατακτικά με τη δεύτερη με τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και. λειτουργούν ως ονοματικοί προσδιορισμοί στη λέξη δρόμος. 3. Στο παράδειγμα 6 (ομάδα Γ) έχουμε μία δευτερεύουσα πρόταση. Εντοπίστε την. Σε ποια κύρια πρόταση φαίνεται να ανήκει; Με ποια λέξη της κύριας πρότασης συνδέεται η δευτερεύουσα; Παράδειγμα 6: Ο ελληνικός χώρος στις γεωγραφικές, οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές του δομές αποτέλεσε πάντα σ ολόκληρη την ιστορία του έναν οριακό του χώρο ανάμεσα σε δύο ξεχωριστούς κόσμους ανατολικό και δυτικό που δεν έμειναν ποτέ στεγανά κλειστοί. Η δευτερεύουσα πρόταση στο παράδειγμα 6 «που δεν έμειναν ποτέ στεγανά κλειστοί» είναι αναφορική ονοματική πρόταση. Φαίνεται να ανήκει στην κύρια πρόταση που προηγείται «Ο ελληνικός χώρος στις γεωγραφικές, οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές του δομές αποτέλεσε πάντα σ ολόκληρη την ιστορία του έναν οριακό χώρο ανάμεσα σε δύο ξεχωριστούς κόσμους ανατολικό και δυτικό». Η δευτερεύουσα αναφορική πρόταση συνδέεται με τη λέξη κόσμους της κύριας πρότασης. 4. Στο παράδειγμα 5 (ομάδα Γ) έχουμε δύο δευτερεύουσες προτάσεις που φαίνεται να αποτελούν κομμάτια της κύριας πρότασης. Εντοπίστε τις προτάσεις. Με ποια λέξη της κύριας πρότασης συνδέονται οι δευτερεύουσες; Παράδειγμα 5: Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους, θα δείτε και μόνοι σας πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων. Η πρώτη δευτερεύουσα πρόταση είναι: «Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους». Είναι δευτερεύουσα υποθετική πρόταση και εισάγεται με τον υποθετικό σύνδεσμο εάν. Ακολουθεί μία κύρια πρόταση: «θα δείτε και μόνοι σας» Η δεύτερη δευτερεύουσα πρόταση είναι: «πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων». Είναι δευτερεύουσα ονοματική πλάγια ερωτηματική πρόταση και εισάγεται με το ερωτηματικό επίρρημα πόσο. 22

Η Ελλάδα στον κόσμο Και οι δύο δευτερεύουσες συνδέονται με την κύρια πρόταση και συγκεκριμένα με το ρήμα «θα δείτε». Η υποθετική πρόταση συντακτικά λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός της προϋπόθεσης και η πλάγια ερωτηματική λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα θα δείτε. 5. Τι διαφορετικό συμβαίνει στο παράδειγμα 7 (ομάδα Γ); Προσπαθήστε να καταλάβετε τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένες οι προτάσεις σ αυτή την περίοδο. Παράδειγμα 7: Είναι συχνά δύσκολο για τον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή να καταλάβει πώς μπορεί μια χώρα που μοιάζει ποτισμένη ως το μεδούλι από τη βυζαντινή παράδοση της ορθοδοξίας, παράδοση καταφανέστατη στις εκκλησίες και των μικρότερων χωριών ή στα μοναστήρια που στεφανώνουν τις πιο απόμερες βουνοπλαγιές, να αφήνεται με τέτοια εγκατάλειψη στις γήινες απολαύσεις. Είναι φανερό ότι έχουμε μακροπερίοδο λόγο με σύνθετη οργάνωση. Υπάρχει μία κύρια πρόταση και πολλές δευτερεύουσες προτάσεις, που εξαρτώνται η μία από την άλλη δημιουργώντας μια σύνθετη συντακτική δομή. Πιο συγκεκριμένα: «Είναι συχνά δύσκολο για τον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή»: κύρια πρόταση «να καταλάβει»: δευτερεύουσα βουλητική πρόταση ως υποκείμενο της απρόσωπης έκφρασης «είναι δύσκολο» (υποτακτική σύνδεση) «πώς μπορεί μια χώρα»: δευτερεύουσα πλάγια ερωτηματική ως αντικείμενο του ρήματος «καταλάβει» (υποτακτική σύνδεση) «που μοιάζει ποτισμένη ως το μεδούλι από τη βυζαντινή παράδοση της ορθοδοξίας, παράδοση καταφανέστατη στις εκκλησίες και των μικρότερων χωριών ή στα μοναστήρια»: δευτερεύουσα αναφορική πρόταση ως ονοματικός προσδιορισμός στη λέξη χώρα της πλάγιας ερωτηματικής πρότασης από την οποία εξαρτάται (υποτακτική σύνδεση) «που στεφανώνουν τις πιο απόμερες βουνοπλαγιές»: δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, ονοματικός προσδιορισμός στη λέξη μοναστήρια (υποτακτική σύνδεση) «να αφήνεται με τέτοια εγκατάλειψη στις γήινες απολαύσεις»: δευτερεύουσα βουλητική πρόταση, αντικείμενο του ρήματος μπορεί (υποτακτική σύνδεση). Β2. Oι επιλογές στις συνδέσεις των προτάσεων και οι συνέπειές τους στον λόγο ΘΕΩΡΙΑ Η συνδετική λέξη που επιλέγει ένας ομιλητής για τη σύνδεση δύο προτάσεων φανερώνει το είδος της σχέσης που έχουν αυτές οι προτάσεις στη σκέψη του ομιλητή. Αν όμως, ένας ομιλητής (ή ένας συγγραφέας) επιλέγει να αποφύγει τη χρήση συνδετικών λέξεων ανάμεσα στις προτάσεις, αυτό μπορεί να σημαίνει: ότι η σχέση είναι ολοφάνερη και δε χρειάζεται να τη δηλώσει με μια λέξη ή ότι προτιμά να αφήσει τον ακροατή (ή τον αναγνώστη) να ανακαλύψει τη σχέση/ να δώσει τη δική του ερμηνεία 23

1η ΕΝΟΤΗΤΑ ή ότι η σχέση τού διαφεύγει, δεν μπορεί να τη δηλώσει με ακρίβεια, δεν είναι σίγουρος, πιθανόν να είναι αμήχανος ή ότι έχει βρει άλλους τρόπους (μη λεκτικούς), για να φανερώσει τη σχέση (γλώσσα του σώματος, επιτονισμός). ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ακούω και μιλώ (σελ. 18) 1. Πόσα διαφορετικά νοήματα διατυπώνονται στα τέσσερα πρώτα σκίτσα του κειμένου 9; Mε ποιον τρόπο διαφοροποιείται το νόημα, ενώ οι προτάσεις που χρησιμοποιούνται είναι οι ίδιες; 1ο σκίτσο: Βαριέμαι άρα υπάρχω 2ο σκίτσο: Υπάρχω άρα βαριέμαι 3ο σκίτσο: Βαριέμαι επειδή υπάρχω 4ο σκίτσο: Βαριέμαι να υπάρχω Στα τέσσερα πρώτα σκίτσα του κειμένου 9 διατυπώνονται τέσσερα διαφορετικά νοήματα. Οι προτάσεις είναι ίδιες. Ανάλογα, όμως, με τη σειρά των λέξεων και τον σύνδεσμο που επιλέγεται βγαίνει κάθε φορά διαφορετικό συμπέρασμα. 2. Μπορείτε να συνεχίσετε τη «φιλοσοφία» της ηρωίδας στο ίδιο πνεύμα; Aν θέλετε, εργαστείτε σε ομάδες των δύο ατόμων και βρείτε διαφορετικές συνδετικές λέξεις, για να κάνετε κι άλλες ανάλογες «φιλοσοφικές τοποθετήσεις». Βαριέμαι να υπάρχω. Βαριέμαι, αλλά υπάρχω. Βαριέμαι, μολονότι υπάρχω. Βαριέμαι, αν και υπάρχω. Βαριέμαι, αφού υπάρχω. Βαριέμαι, ενώ υπάρχω. Βαριέμαι όσο υπάρχω. Υπάρχω, επειδή βαριέμαι. Υπάρχω, αν και βαριέμαι. Υπάρχω όσο βαριέμαι. Υπάρχω, όταν βαριέμαι. Υπάρχω, αλλά βαριέμαι. Υπάρχω, παρόλο που βαριέμαι. Υπάρχω, για να βαριέμαι. Διαβάζω και γράφω (σελ. 18) Ξαναγράψτε το κείμενο 8 συνδέοντας τις προτάσεις μεταξύ τους με συνδέσμους. Μπορείτε να δοκιμάσετε τις λέξεις: για να ή να, αφού, όπου, όταν ή αφότου ή άλλες που θα επιλέξετε εσείς. Συγκρίνετε τα κείμενά σας μεταξύ τους και με το αρχικό. Από τη Μικρασία μετά την καταστροφή, ένας αστός ξεκίνησε με μια βαλίτσα αναμνήσεων στο χέρι. Αφού γύρισε χώρες μακρινές και πολιτείες άγνωστες, για να μαζέψει ακριβό υλικό και συνταγές, μέτρα, ρυθμούς και χρώματα, γύρισε τέλος στη χώρα του, όπου έχτισε με τα χέρια του σπίτι σημερινό κι ελληνικό. Αφότου εμπήκε μέσα, κλείδωσε, για να μην τον συναντήσει κανείς από τότε πια στην αγορά. Το αρχικό κείμενο αποτελείται από απλές κύριες προτάσεις, οι οποίες χωρίζονται με κόμματα. Στο κείμενο που δημιουργήσαμε είναι πολυπλοκότερη η σύνταξη, υπάρχουν υποτακτικοί σύνδεσμοι που δείχνουν τη χρονική σειρά των ενεργειών του πρωταγωνιστή. Στην πρώτη περίπτωση ο λόγος είναι πιο ζωηρός, ενώ στη δεύτερη πιο επίσημος. 24