ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Ν ο 23, 2014, 95-99 95 ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟ ΤΗ ΧΩΡΙΚΗ ΤΟΥΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ 1 Αναστάσιος Σταμνάς 2 1. Η διατριβή με τίτλο «Διαχρονική μελέτη των γεωμετρικών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών των προσφυγικών οικισμών του νομού Θεσσαλονίκης με τη χρήση φωτογραμμετρικών και χαρτογραφικών μεθόδων και στόχο τη χωρική τους τεκμηρίωση και ταξινόμηση» εκπονήθηκε στον Τομέα Κτηματολογίου, Φωτογραμμετρίας και Χαρτογραφίας του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών ΑΠΘ, με τριμελή συμβουλευτική επιτροπή την Όλγα Γεωργούλα, καθηγήτρια ΑΠΘ (επιβλέπουσα), τον Πέτρο Πατιά, καθηγητή ΑΠΘ και το Μύρωνα Μυρίδη, καθηγητή ΑΠΘ. Υποστηρίχτηκε το Φεβρουάριο του 2013. 2. Διδάκτωρ ΑΠΘ, tstamnas@yahoo.gr 1. Εισαγωγή Η ανάλυση της διαδικασίας αστικοποίησης, των αστικών λειτουργιών, μορφών και παραγόντων ανάπτυξης του δικτύου των οικισμών που δημιουργήθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα στη Θεσσαλονίκη με την άφιξη των προσφύγων αποτέλεσε την αφετηρία της μελέτης αυτής. Η εφαρμογή, αφενός, των εργαλείων και των μεθόδων, οι οποίες παρέχονται από την Φωτογραμμετρία και τη Χαρτογραφία, και από τεχνικές όπως αυτή των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, και αφετέρου η ύπαρξη και διαθεσιμότητα διαχρονικών δεδομένων όπως χάρτες, αεροφωτογραφίες, τοπογραφικά διαγράμματα, στατιστικά στοιχεία, συνεισέφεραν αποφασιστικά στην διαχρονική μελέτη και έρευνα του γεωγραφικού χώρου που ορίζεται από τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης. Η ανάλυση, η σύγκριση και η σύνθεση των παραπάνω δεδομένων αποτέλεσε την βάση της μελέτης τεκμηρίωσης των οικισμών, η οποία επικεντρώθηκε κυρίως σε τέσσερις άξονες: 1. Εντοπισμός των οικισμών εγκατάστασης και των περιοχών προέλευσης. 2. Διαχρονική παρακολούθηση των χωρικών μεταβολών με την χρήση χαρτών, διαγραμμάτων και ορθοφωτοχαρτών που περιγράφουν την περιοχή ενδιαφέροντος. 3. Επεξεργασία και ενσωμάτωση όλων των χαρτογραφικών και φωτογραμμετρικών προϊόντων σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα καταγραφής και διαχείρισης. 4. Χρήση του συστήματος καταγραφής για την μελέτη παραμέτρων που επηρέασαν την οργάνωση και την δομή των προσφυγικών οικισμών (κατηγοριοποίηση των οικισμών, γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, γενικός χαρακτήρας του αστικού ιστού, αστική ανάπτυξη, ανθρώπινες δραστηριότητες) καθώς επίσης και τη γεωγραφική και χωροταξική τυπολόγηση και ταξινόμηση των οικισμών (καταγραφή των ομοιοτήτων και των διαφορών, συγκριτική μελέτη των δεδομένων και ανάλυση των οικισμών). 2. Οργάνωση αρχείου ιστορικών χαρτών και αεροφωτογραφιών Η παρακολούθηση των γεωγραφικών μεταβολών που έγιναν στη Θεσσαλονίκη και στους προσφυγικούς οικισμούς της από το πρώτο μισό του 20ού αιώνα μέχρι και σήμερα πραγματοποιήθηκε με τη χρήση ενός σημαντικού αριθμού ιστορικών χαρτών, διαγραμμάτων και αεροφωτογραφιών. Μελετήθηκαν, βά - σει των διαθ έσιμων διαγραμμάτων και αεροφωτογραφιών, οι παρακάτω 22 προσφυγικοί οικισμοί (Χάρτης 1): 1. Αγία Τριάδα, 2. Άγιος Αθανάσιος, 3.
96 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Ν ο 23, 2014, 95-99 Χάρτης 1. Χωροθέτηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης. Αγχίαλος, 4. Άδενδρο, 5. Βαθύλακκος, 6. Διαβατά, 7. Ευκαρπία, 8. Εύοσμος, 9. Θέρμη, 10. Καλοχώρι, 11. Κάτω Σχολάρι, 12. Μενεμένη, 13. Νέα Μάλγαρα, 14. Νέα Μεσημβρία, 15. Νέα Μηχανιώνα, 16. Νέα Ραιδεστός, 17. Νέοι Επιβάτες, 18. Πανόραμα, 19. Περαία, 20. Πολίχνη, 21. Σίνδος, 22. Ωραιόκαστρο, καθώς επίσης και οι παρακάτω προαστιακοί «συνοικισμοί» βάσει των διαθέσιμων αεροφωτογραφιών: 1. Αμπελόκηποι, 2. Καλαμαριά, 3. Νεάπολη, 4. Τούμπα, 5. Χαριλάου, καθώς και ο οικισμός της Καλλικράτειας. Οι χάρτες του Εθνικού Κέντρου Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς (Εθνική Χαρτοθήκη) αποτέλεσαν αρχικά το χαρτογραφικό υπόβαθρο για την καταγραφή της μετακίνησης και της υποδοχής των προσφύγων του 1922 στους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τις απογραφές του 1926 και του 1928. Το εν λόγω χαρτογραφικό υπόβαθρο χρησιμοποιήθηκε τόσο για τον προσδιορισμό των χωρών και περιοχών προέλευσης των προσφύγων (Βαλκάνια, Μικρά Ασία, Καύκασος και Εύξεινος Πόντος) όσο και των πρώτων συνοικισμών εγκατάστασής τους στη Θεσσαλονίκη. Ο εντοπισμός των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης έγινε σε 55 διαγράμματα 1:5.000 και 8 Χάρτες 1:50.000 της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης της περιοχής της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.). Το σύνολο σχεδόν των οικισμών απεικονίζεται σε διαγράμματα οριστικών και συμπληρωματικών διανομών της Διεύθυνσης Πολιτικής Γης του Υπουργείου Γεωργίας. Τα διαγράμματα αυτά είναι κλίμακας 1:1.000 για τους οικισμούς (188 διαγράμματα) και 1:5.000 για τα αγροκτήματα τους (156 διαγράμματα). Έγινε επίσης η επεξεργασία 719 αεροφωτογραφιών από τη Διεύθυνση Αεροφωτογραφήσεων του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδος (Ο.Κ.Χ.Ε.) και την Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, από τις οποίες παρήχθησαν οι αντίστοιχοι ορθοφωτοχάρτες των προσφυγικών οικισμών και της Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, έγινε η επεξεργασία 456 αεροφωτογραφιών της Θεσσαλονίκης και των προαστίων της, όπως οι Αμπελόκηποι, η Καλαμαριά, η Νεάπολη, η Τούμπα, η Χαριλάου κ.α., κλίμακας 1:7.000 έως 1:42.000, από το 1938 έως το 1990 και 263 αεροφωτογραφιών κλίμακας 1:6.000 έως 1:16.000, από το 1951 έως το 1992, των οικισμών. Το σύνολο των παραπάνω χαρτογραφικών και φωτογραμμετρικών προϊόντων ενσωματώθηκαν σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (Σ.Γ.Π.), σε ένα δηλαδή ολοκληρωμένο σύστημα συλλογής, αποθήκευσης, διαχείρισης και ανάλυσης πληροφορίας. Στο εν λόγω Σ.Γ.Π. εκτός από την εισαγωγή και την επεξεργασία δεδομένων με στόχο τον προσδιορισμό των χωρών και περιοχών προέλευσης των προσφύγων (Χάρτης 2) και τον εντοπισμό των πρώτων προσφυγικών εγκαταστάσεων (Χάρτης 3) στην περιοχή της Θεσσαλονίκης έγινε η καταγραφή χωρικών στοιχείων των προσφυγικών οικισμών και των αγροκτημάτων τους βάσει των διαθέσιμων διανομών του Υπουργείου Γεωργίας και των ορθοφωτοχαρτών. 3. Διαχρονική μελέτη των οικισμών Στο πλαίσιο της διαχρονικής μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης εξετάστηκαν αρχικά τα γεωμορφολογικά τους χαρακτηριστικά, γενικά και άλλα στοιχεία τόσο για τους ίδιους όσο και τα αγροκτήματα τους, και επιλέχθηκαν μεταξύ άλλων τα προς διερεύνηση συστήματα που συνθέτουν τον οικιστικό τους ιστό. Στη συνέχεια επισημάνθηκαν, καταγράφηκαν συστηματικά και αξιολογήθηκαν τα στοιχεία και τα συστήματα που συγκροτούν το χώρο των οικισμών. Η ανάλυση αυτή
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΣΤΑΜΝΑΣ 97 περιελάμβανε τη συγκρότηση των οικοδομικών τετραγώνων και νησίδων, τη διάρθρωση των δημόσιων και ιδιωτικών ελεύθερων χώρων, τη διάταξη του κυκλοφοριακού δικτύου και του πλέγματος των δρόμων, το σύστημα διανομής των οικοπέδων κ.ά. Τα συστήματα των οικισμών (Χάρτης 4) που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία είναι τα εξής τρία (Νομικός 2004): - το σύστημα των οικόπεδων, - το σύστημα των δρόμων, - το σύστημα των κτισμένων χώρων. Εφαρμόστηκαν τέλος στατιστικοί δείκτες όπως η πυκνότητα του δομημένου χώρου και η εντροπία Shannon για την ανάλυση του δομημένου χώρου των οικισμών. Χάρτης 2. Το ποσοστό επί του συνόλου των προσφυγικών οικογενειών που μετακινήθηκαν από τις περιοχές προέλευσης προς τους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης. 4. Στατιστική ανάλυση των ανθρωπογεωγραφικών χαρακτηριστικών των οικισμών Χάρτης 3. Ο αριθμός των προσφυγικών οικογενειών σύμφωνα με την απογραφή του 1926. Στο πλαίσιο της μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, εκτός από τα στοιχεία τα οποία προέκυψαν για αυτούς μέσα από την μελέτη των χαρτογραφικών και των φωτογραμμετρικών τους προϊόντων, χρησιμοποιήθηκαν επίσης δεδομένα από τη Βάση Στατιστικών Δεδομένων της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) για τα έτη απογραφής 1991 και 2001. Η αναζήτηση των δεδομένων αυτών έγινε με στόχο την ανάλυση των κοινωνικοοικονομικών δομών των οικισμών και την ταξινόμηση τους σε ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά με τεχνικές πολυμεταβλητής στατιστικής ανάλυσης (clustering) που επιτρέπουν την ταξινόμηση δεδομένων και κατηγοριοποίηση σε ομάδες με ομοιογενή χαρακτηριστικά. Η Μέθοδος Ιεραρχικής Ταξινόμησης (Λαφαζάνη 2004) που χρησιμοποιήθηκε επέτρεψε την αξιολόγηση και κατηγοριοποίηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης βάσει συγκεκριμένων μεταβλητών. Διερευνήθηκε κατά πόσο οι οικισμοί αυτοί εμφανίζουν ομοιότητες μεταξύ τους για έναν σημαντικό αριθμό δημογραφικών, οικονομικών, κοινωνικών και άλλων χαρακτηριστικών. Η συγκρότηση αρχικά των συστάδων και η δημιουργία στη συνέχεια των δενδρογραμμάτων για τα δύο έτη απογραφής (1991 και 2001), για τα οποία υπήρχαν διαθέσιμα δεδομένα, επέτρεψαν την ανάλυση και τη σύγκριση των οικισμών μεταξύ τους (Χάρτης 5). Για τους 23 προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης, όλων δηλαδή εκτός των προαστιακών, που συμμετείχαν στην ανάλυση σε συστάδες χρησιμοποιήθηκαν οι εξής οκτώ μεταβλητές: (1) η συμμετοχή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, (2) η συμμετοχή στην τριτογενή παραγωγή, (3) η ανεργία, (4) ο δείκτης γήρανσης, (5) το ποσοστό ιδιόκτητης κατοικίας, (6) το ποσοστό νοικοκυριών με 5 δωμάτια και άνω, (7) το ποσοστό ξένης υπηκοότητας και (8) η πυκνότητα πληθυσμού. 5. Συμπεράσματα Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι προσφυγικοί οικισμοί της
98 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Ν ο 23, 2014, 95-99 Χάρτης 4. Ο οικισμός της Νέας Μεσημβρίας στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (1969-1971): α) Ο οικιστικός ιστός, β) Το σύστημα των οικοπέδων, γ) Το σύστημα των δρόμων, δ) Το σύστημα των κτισμένων χώρων. Θεσσαλονίκης παρουσιάζουν αφενός χαρακτηριστικά ομοιογένειας στο σύνολό τους (μορφολογία εδάφους, τοπογραφία, κλίμα, χωροθέτηση οικισμών, γενική πολεοδομική διάρθρωση, σύστημα δόμησης κ.ά.) και αφετέρου επιμέρους διαφοροποιήσεις (μορφή πολεοδομικού ιστού, πυκνότητα δόμησης, διατάξεις των κτισμάτων στο χώρο, ογκομετρική οργάνωση κτισμάτων, διαμόρφωση των μετώπων των δρόμων, τα ειδικά κτίσματα στον πολεοδομικό ιστό και η σχέση τους με τους ελεύθερους χώρους, η σχέση δημόσιων και ιδιωτικών χώρων κ.ά.). Αντίστοιχες διαφοροποιήσεις μπορεί να διακρίνει κανείς, όχι μόνο στα παραπάνω φυσικά και τεχνικά χαρακτηριστικά των οικισμών που καθορίζουν τη δομή και τη μορφή τους, αλλά και στο σύνολο των άυλων χαρακτηριστικών τους (κοινωνικά, πολιτιστικά, οικονομικά κ.ά.). Οι οικισμοί αυτοί, ευρισκόμενοι σήμερα στη συνέχεια ή την προέκταση του περιαστικού χώρου της πόλης ή ακόμα ενσωματωμένοι στον αστικό της ιστό, παρουσιάζουν τις εξής ομοιότητες ή διαφορές, δίνοντας την δυνατότητα ομαδοποιήσεων και χωρικών διαφοροποιήσεων, που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των διάφορων και διαφορετικών χαρακτηριστικών της ίδρυσής τους και της περεταίρω ανάπτυξής τους: Ι. Οι περισσότεροι προσφυγικοί οικισμοί αναπτύχθηκαν γύρω από τη Θεσσαλονίκη και σε μικρή απόσταση από αυτή σχηματίζοντας ένα τόξο που αναπτύσσεται από τα βορειοδυτικά της πόλης (Βαθύλακκος, Άγιος Αθανάσιος, Νέα Μεσημβρία, Αγχίαλος, Σίνδος, Διαβατά κ.ά.) προς τα νοτιοανατολικά (Καλαμαριά, Πανόραμα, Θέρμη, Νέα Ραιδεστός κ.ά.). Συνθέτουν χωρικά ένα συνεκτικό δίκτυο οικισμών γύρω από τη Θεσσαλονίκη και αποτελούν σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της. ΙΙ. Η διαφοροποίηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης σε παλαιούς και νέους και η οποία συνδέεται άμεσα με τα πρώτα χρόνια δημιουργίας και οργάνωσής τους δεν αναφέρεται στη γενική πολεοδομική τους διάρθρωση και τα συστήματα δόμησής τους. Σε όλους σχεδόν τους οικισμούς με εξαίρεση τους ημιορεινούς, η έκταση των οικισμών διαρρυθμίστηκε σε οικοδομικά τετράγωνα. Οικοδομικές νησίδες υπάρχουν μόνο στους ημιορεινούς οικισμούς εξαιτίας του έντονου ανάγλυφου. Ακόμη και τα τμήματα των παλαιών οικισμών, τα οποία προϋπήρχαν πριν από την έλευση των προσφύγων, οργανώθηκαν με ισομεγέθη περίπου οικοδομικά τετράγωνα τα οποία διαιρέθηκαν σε εξίσου ισομεγέθη οικόπεδα. ΙΙΙ. Η δημιουργία ενός πυκνού δικτύου επαρχιακών δρόμων που συνδέουν τους οικισμούς με τη Θεσσαλονίκη αλλά και μεταξύ τους συνετέλεσε αποφασιστικά στην ανάπτυξη των προσφυγικών οικισμών. Στο πλαίσιο αυτό, καθοριστικής σημασίας για τους οικισμούς ήταν η δημιουργία της εθνικής οδού στα δυτικά, ιδίως για τους οικισμούς της Σίνδου, του Άδενδρου και των Νέων Μαλγάρων, αλλά κυρίως της περιφερειακής οδού η οποία συνδέει τους οικισμούς στα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης (Ωραιόκαστρο, Εύοσμος, Ευκαρπία, Πολίχνη κ.ά.) με αυτούς στα νοτιοανατολικά (Πανόραμα, Θέρμη, Νέα Ραιδεστός κ.α.). ΙV. Η έκταση των οικισμών στα νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης είναι μικρότερη από αυτή των οικισμών στα βορειοδυτικά. Από αυτόν τον γενικό κανόνα διαφοροποιούνται στα νοτιοανατολικά οι οικισμοί της Καλαμαριάς, της Τούμπας και της Χαριλάου (μεγάλοι προαστιακοί οικισμοί σε χαμηλό υψόμετρο) και του Πανοράματος (ημιορεινός οικισμός), το οποίο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα με τη δημιουργία της περιφερειακής οδού. V. Ο παραπάνω κανόνας ισχύει και για τα αγροκτήματα των οικισμών. Οι οικισμοί δηλαδή που βρίσκονται στα βορειοδυτικά έχουν μεγαλύτερα αγροκτήματα από αυτούς που βρίσκονται στα νοτιοανατολικά. Στους τρεις ποταμούς
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΣΤΑΜΝΑΣ 99 διαφορετική κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση που διαμορφώθηκε σταδιακά σε αυτούς. Ενδεικτική βιβλιογραφία Χάρτης 5. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 2001 βάσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών. της Θεσσαλονίκης, τον Αξιό, το Λουδία και το Γαλλικό, που εκβάλλουν στα δυτικά της πόλης, οφείλεται η οργάνωση και η ανάπτυξη των παραπάνω αγροκτημάτων. Εξαίρεση αποτελεί το μεγάλο αγρόκτημα του οικισμού της Θέρμης στα νοτιοανατολικά. VI. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του οικοδομικού συστήματος όλων των προσφυγικών οικισμών αποτελεί η πανταχόθεν ελεύθερη ή σημειακή δόμηση. Η μορφή αυτή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε με το πέρασμα του χρόνου σε μια πιο πυκνή ελεύθερη δόμηση με στοιχεία γραμμικής δόμησης κυρίως στους κεντρικούς άξονες του εκάστοτε οικισμού. Στους προαστιακούς συνοικισμούς η αρχική σημειακή μορφή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος σε συνεχή δόμηση. VΙI. Στο σύνολο των προσφυγικών οικισμών για το χρονικό διάστημα για το οποίο υπάρχουν διαθέσιμα χαρτογραφικά υπόβαθρα παρατηρείται αύξηση του αριθμού των κτισμάτων, του εμβαδού του δομημένου χώρου, της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας. Ο αρχικά διάσπαρτος δομημένος χώρος των οικισμών μετασχηματίστηκε ακολουθώντας μια πιο συμπαγή δομή σε όλη την έκταση τους. VΙΙI. Αν και οι οικισμοί αυτοί έχουν κοινή αφετηρία, την έλευση των προσφύγων μετά το 1922 και την εγκατάσταση/αποκατάσταση τους σε αυτούς, αναπτύχθηκαν στη συνέχεια με διαφορετικά κριτήρια, γεγονός που αντανακλάται και στους δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν στο πλαίσιο της διατριβής αυτής ως ενδεικτικά μέτρα του επιπέδου διαβίωσης και επαληθεύουν την Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α. (1992), Προσφυγική Ελλάδα, Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Δήμος Θεσσαλονίκης (2004), Χαρτογραφώντας τη Μακεδονία, 1870-1930, Θεσσαλονίκη: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα - Εθνική Χαρτοθήκη. Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose. (1998), Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, Η Καλαμαριά στο Μεσοπόλεμο 1920-1940: πρόσφυγες, δημιουργώντας τη νέα πατρίδα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Λαμψίδης, Γιώργος Ν. (1989), Οι πρόσφυγες του 1922: η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Μαραβελάκης, Μάξιμος Ιωσήφ, Βακαλόπουλος, Απόστολος Ευαγγέλου (1993), Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Οικονόμου, Γεώργιος Ε., Πετράκος, Γιώργος (1999), Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων: διεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής, Βόλος: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας- Gutenberg. Πελαγίδης, Ευστάθιος (1997), Προσφυγική Ελλάδα, 1913-1930: ο πόνος και η δόξα, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.