ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ Δ. Καλιαμπάκος, Επίκ. Καθηγητής Ε.Μ.Π. Δ. Δαμίγος, Λέκτορας Ε.Μ.Π. 1. Γενικά Η πρώτη επίσημη έκθεση αναφορικά με την αξιολόγηση κινδύνων που απορρέουν για τον άνθρωπο και το περιβάλλον από επικίνδυνες ουσίες εκδόθηκε το 1983 από το Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας των Η.Π.Α. (National Research Council). Στην έκθεση αυτή αξιολογήθηκαν οι δυνατότητες της νέας αυτής επιστήμης και ορίστηκαν θεμελιώδεις έννοιες. Έκτοτε, διεθνείς οργανισμοί (U.S. EPA, OECD, WHO, ECETOC, κ.ά.) ανέπτυξαν συστηματική ερευνητική προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή και, σήμερα, η αξιολόγηση κινδύνου αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της περιβαλλοντικής διαχείρισης, σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις με νομοθετική ισχύ. Στις Η.Π.Α. η U.S. EPA εκδίδει οδηγίες για την σύνταξη μελετών αξιολόγησης κινδύνου για πρώτη φορά το 1984, με σκοπό την υλοποίηση των διατάξεων της Πράξης Ολοκληρωμένης Περιβαλλοντικής Ευθύνης, Αποζημίωσης και Υποχρέωσης (Comprehensive Environmental Response, Compensation and Liability Act CERCLA), γνωστής και ως Superfund. Το 1989 εκδίδει το πρώτο μέρος του εγχειριδίου «Risk Assessment Guidance for Superfund: Volume I Human Health Evaluation Manual», στο οποίο παρέχονται πληροφορίες για τον τρόπο διεξαγωγής της βασικής αξιολόγησης κινδύνου σε μια περιοχή. Το 1991 συμπληρώνει το εγχειρίδιο με άλλα δύο μέρη (Part B και C), στα οποία παρέχονται οδηγίες για τις εξισώσεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εκτίμηση του κινδύνου για τις πιθανές οδούς μεταφοράς σε συνάρτηση με τις αναμενόμενες επιπτώσεις στην υγεία και τη χρήση του χώρου (Part B) και για την αξιολόγηση εναλλακτικών λύσεων αντιμετώπισης (Part C). Το 1998 εκδίδει το τέταρτο μέρος (Part D), με στόχο τη θέσπιση προτύπων πινάκων για τη αναφορά των ερευνητικών δεδομένων, τη μεταφορά τους σε ηλεκτρονική μορφή, κ.λπ. Επίσης, το 1998 εκδίδει τις τελικές οδηγίες για την αξιολόγηση κινδύνων για το οικοσύστημα (Ecological Risk Assessment Guidelines). Το 1994, εκδίδεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1488/94 «Για τον καθορισμό των αρχών αξιολόγησης των κινδύνων για τον άνθρωπο και το περιβάλλον από τις υπάρχουσες ουσίες σύμφωνα με τον κανονισμό (ΕΟΚ) αριθ. σελ.1

793/93 του Συμβουλίου» (Επίσημη Εφημερίδα αριθ. L164 της 29/06/1994, σελ. 0003 0011). Το νομοθετικό κείμενο δίνει τους βασικούς ορισμούς και παρουσιάζει τις βασικές οδηγίες για την αξιολόγηση του κινδύνου στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. Οι γενικές αρχές που δίδονται στο κείμενο είναι παραπλήσιες με αυτές της U.S. EPA, σε πολλά σημεία, μάλιστα, ταυτίζονται. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι μέχρι σήμερα ο σχετικός Κανονισμός δεν εφαρμόζεται, αν και στο Άρθρο 7: Τελικές διατάξεις αναφέρεται ότι: «Ο παρών Κανονισμός αρχίζει να ισχύει την εξηκοστή μέρα από τη δημοσίευσή του στην Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και είναι δεσμευτικός ως προς όλα τα μέρη του και θα ισχύσει άμεσα σε κάθε Κράτος μέλος». 2.2. Βασικοί ορισμοί Ως πηγή κινδύνου (hazard) ορίζεται «μια ιδιότητα ή μια κατάσταση που, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, μπορεί να προκαλέσει δυσμενείς επιπτώσεις» (Royal Society, 1992). Ο όρος κίνδυνος (risk) υπό την ευρεία έννοια χρησιμοποιείται για να δηλώσει την «πιθανότητα πρόκλησης μιας καταστροφής». Στην αξιολόγηση κινδύνου, πιο συγκεκριμένα, εκφράζει «το συνδυασμό της πιθανότητας ή της συχνότητας εμφάνισης μιας καθορισμένης επικίνδυνης κατάστασης και του μεγέθους των συνεπειών αυτού του συμβάντος» (Royal Society, 1992). Για παράδειγμα, πολλές χημικές ουσίες ή στοιχεία αποτελούν ενδεχόμενη πηγή κινδύνου για την ανθρώπινη υγεία. Θα υπάρξει όμως πραγματικός κίνδυνος μόνο όταν ο ανθρώπινος οργανισμός εκτεθεί σε αυτά. Γενικά, η αξιολόγηση κινδύνου (Risk Assessment) είναι η διαδικασία εκείνη κατά την οποία εκτιμώνται είτε ποσοτικά είτε ποιοτικά οι κίνδυνοι που απορρέουν από ορισμένες επικίνδυνες διαδικασίες ή καταστάσεις. Η αξιολόγηση κινδύνου πραγματοποιείται για να εξετάσει τις δυσμενείς επιπτώσεις ενός ή περισσοτέρων παραγόντων στην ανθρώπινη υγεία (Human Health Risk Assessment) και στο οικοσύστημα (Ecological Risk Assessment). Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης κινδύνου χρησιμοποιούνται εν συνεχεία για μια δεύτερη, διακριτή, φάση, τη διαχείριση του κινδύνου (Risk management), η οποία έχει ως στόχο την αξιολόγηση εναλλακτικών μεθόδων εξυγίανσης και την τελική επιλογή του σχεδίου αντιμετώπισης του προβλήματος. Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται δύο διαφορετικές μεθοδολογίες για την εκτίμηση των κινδύνων για την ανθρώπινη υγεία. Η πρώτη αφορά σε μια ημι-ποσοτική σελ.2

μεθοδολογία, η οποία έχει προκύψει από αντίστοιχη Ευρωπαϊκή ερευνητική προσπάθεια. Η μεθοδολογία αυτή συνίσταται στη συμπλήρωση ερωτηματολογίων, τα οποία αφορούν στους περιβαλλοντικούς αποδέκτες (επιφανειακά και υπόγεια νερά, αέρα, κ.λπ.) και στην ανθρώπινη υγεία. Όλα τα ερωτηματολόγια αποτελούνται από τρία διακριτά μέρη: (α) την προκαταρκτική περιγραφή της κατάστασης με προϋπάρχοντα στοιχεία, (β) την λεπτομερή περιγραφή της κατάστασης με ερευνητικά δεδομένα και (γ) την περιγραφή της κατάστασης μετά την εφαρμογή των μέτρων εξυγίανσης, με νέα δεδομένα, ώστε να εξεταστεί η αποτελεσματικότητά των. Η δεύτερη μεθοδολογία που χρησιμοποιείται είναι αυτή που προτείνεται από τις οδηγίες της U.S. EPA, οι οποίες αφορούν σε ποσοτική εκτίμηση του κινδύνου, με τη μορφή πιθανότητας να προκληθούν βλάβες στην ανθρώπινη υγεία λόγω της παρουσίας συγκεκριμένων ρυπαντών. Οι οδηγίες αυτές τυγχάνουν ευρείας εφαρμογής και αποδοχής. Χρησιμοποιούνται επί σειρά ετών στις Η.Π.Α. και θεωρούνται από τις πλέον αξιόπιστες μεθοδολογίες για την εκπόνηση μελετών αξιολόγησης κινδύνων από ρυπασμένες περιοχές. Πολλά από τα δεδομένα που απαιτούνται για τους υπολογισμούς (π.χ. επιδημιολογικά, ανθρώπινης ανατομίας και φυσιολογίας κ.ά.) παρέχονται από τις βάσεις δεδομένων της U.S. ΕΡΑ, ενώ άλλα προέρχονται από τις επιτόπου παρατηρήσεις και μετρήσεις στον υπό μελέτη χώρο (π.χ. συγκεντρώσεις ρυπαντών στο νερό, στο έδαφος και τον αέρα, τρόποι έκθεσης των εργαζομένων και των επισκεπτών στον κίνδυνο, κ.λπ.). Πάντως, η μεθοδολογία της U.S. ΕΡΑ αν και εφαρμόζεται πλέον των δέκα ετών, παρουσιάζει ακόμη ορισμένες ελλείψεις σε κάποια απαραίτητα για την αξιολόγηση του κινδύνου δεδομένα (κύρια στην εκτίμηση της τοξικότητας των στοιχείων). Έτσι, για παράδειγμα, δεν παρέχονται οι συντελεστές τοξικότητας για το μόλυβδο, λόγω μεγάλης αβεβαιότητας της σχέσης δόσης ρυπαντή - αποτελέσματος, ο οποίος, όμως, είναι από τους πλέον βασικούς ρυπαντές που απαντούν στο Τ.Π.Λ. Οι δύο μεθοδολογίες διακατέχονται από διαφορετική «φιλοσοφία». Η μεθοδολογία της U.S. ΕΡΑ είναι πλήρως ποσοτική και ιδιαίτερα αναλυτική (εξετάζει διαφορετικές οδούς και εναλλακτικά σενάρια πρόσληψης των ρύπων, διαχωρίζει καρκινογενείς και μηκαρκινογενείς επιπτώσεις, κ.λπ.) και εκφράζει το κίνδυνο ως πιθανότητα εμφάνισης δυσμενών επιπτώσεων στον εκτιθέμενο πληθυσμό (π.χ. πιθανότητα εκδήλωσης καρκινογενέσεων). Η ημι-ποσοτική μεθοδολογία δεν παρουσιάζει το συγκεκριμένο επίπεδο ανάλυσης, στηρίζεται σε ερευνητικά και εμπειρικά δεδομένα αναφορικά με αποδεκτά όρια ρύπανσης, δεν έχει θεσμοθετημένη ισχύ και αξιολογεί τον κίνδυνο σε σελ.3

μια αυθαίρετη κλίμακα, μη συνδεδεμένη με την πιθανότητα εκδήλωσης δυσάρεστων συμβάντων στο εκτιθέμενο πληθυσμό. Από την άλλη πλευρά, όμως, απαιτεί σημαντικά μικρότερο πλήθος δεδομένων, είναι ιδιαίτερα απλή και εύχρηστη, καλύπτει, με τα όρια που παραθέτει, όλους τους βασικούς ρύπους, και έχει χρησιμοποιηθεί σε αρκετές περιπτώσεις στην Ευρώπη, ειδικά στο Ηνωμένο Βασίλειο. 3. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΗΜΙ-ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η συγκεκριμένη μεθοδολογία προτείνεται από T. Cairney στο βιβλίο «The re-use of contaminated land: A Handbook of Risk Assessment». Πρόκειται για μια ημι-ποσοτική μεθοδολογία, η οποία δεν βασίζεται αποκλειστικά σε θεσμοθετημένα όρια και κριτήρια. Τα χρησιμοποιούμενα όρια προέρχονται κύρια από την Interdepartmental Committee on the Reclamation of Contaminated Land ICRL του Ηνωμένου Βασιλείου, σε αρκετές όμως περιπτώσεις έχουν αναμορφωθεί με βάση τη σχετική, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, εμπειρία. Η μεθοδολογία ασχολείται με την αξιολόγηση κινδύνου που απορρέουν για τους ακόλουθους παράγοντες: Επιφανειακά νερά Υπόγεια νερά Αέρια ρύπανση Αέρια και ατμούς που υπεισέρχονται στις κατασκευές Προσβολή οικοδομικών υλικών Προσβολή χλωρίδας Ανθρώπινη υγεία Τα ερωτηματολόγια αποτελούνται από τρία επιμέρους τμήματα: Τμήμα Α: Πρόκειται ουσιαστικά για την προκαταρκτική δουλειά γραφείου. Από την αξιολόγηση των υφιστάμενων δεδομένων πραγματοποιείται μια ποιοτική εκτίμηση της κατάστασης και εξετάζεται το ενδεχόμενο συνέχισης με λεπτομερέστερη έρευνα. Τμήμα Β: Περιλαμβάνει την ποσοτικοποίηση του προβλήματος. Αφορά στη συγκέντρωση και αξιολόγηση ερευνητικών δεδομένων, στον καθορισμό της αξιοπιστίας της έρευνας, κ.λπ. Για κάθε μία ερώτηση υπάρχει μια προτεινόμενη βαθμολογία, από την οποία προκύπτει το μέγεθος του προβλήματος. σελ.4

Τμήμα Γ: Συμπληρώνεται μετά την ολοκλήρωση των έργων εξυγίανσης, ώστε να διαπιστωθεί η συμβολή τους στον περιορισμό του προβλήματος. Από τη διαφορά της βαθμολογίας των Τμημάτων Β και Γ εξάγονται, επίσης, συμπεράσματα από τον εναπομείναντα κίνδυνο. Ακολούθως, παρατίθεται το ερωτηματολόγιο αναφορικά με την εκτίμηση του κινδύνου από επιβλαβείς για τον άνθρωπο ουσίες. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΓΕΙΑ [Α] Προοπτική για μελλοντική αξιοπιστία. 1. Ο χώρος διαθέτει επιφανειακές αποθέσεις ; α) Ναι. > 50% του χώρου β) Ναι. < 50% του χώρου γ) Όχι. Δεν υπάρχουν. 2. Είναι πιθανό οι επιφανειακές αποθέσεις να περιέχουν ρυπαντές οι οποίοι περιλαμβάνονται στις κατηγορίες 1 και 2 (βλ. Πίνακες Ι & ΙΙ) και σε υψηλές συγκεντρώσεις; α) Ναι. Η παλαιότερη χρήση της γης εμφανίζει πιθανότητες για ύπαρξη τέτοιων συστατικών σε υψηλές συγκεντρώσεις. β) Όχι. Τέτοια συστατικά είναι απίθανο να υπάρχουν. 3. Εφόσον υπάρχουν ρυπαντές των Κατηγοριών 1 και 2, είναι αυτοί άμεσα προσβάσιμοι από ανθρώπους; Είναι δυνατόν οι ρυπαντές να διαβρωθούν ή να παρασυρθούν από νερό ή αέρα; α) Ναι. Οι ρυπαντές βρίσκονται στην επιφάνεια του χώρου. Δώστε στοιχεία παρακάτω. σελ.5

β) Ναι. Τα υλικά του χώρου είναι εκτεθειμένα σε υγρή ή αέρια διάβρωση. Δώστε στοιχεία. γ) Όχι. Δώστε στοιχεία Ε 3 : Διαθεσιμότητα ρυπαντών επικίνδυνων για την ανθρώπινη υγεία............... 4. Εφόσον δεν υπάρχουν επιφανειακές αποθέσεις, είναι πιθανόν συγκεκριμένες ουσίες (π.χ. αμίαντος) να είναι θαμμένες στο χώρο ; α) Ναι. Ο χώρος είναι προσκείμενος σε περιοχές που πιθανόν να παρήγαγαν αμίαντο ή παρόμοια απόβλητα. β) Η κατάσταση του χώρου δεν είναι επαρκώς προσδιορισμένη. Στον χώρο υφίστανται πιθανές πηγές αμιάντου ή παρόμοιων αποβλήτων, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία για το αν αυτά τα υλικά είναι θαμμένα στο χώρο. γ) Όχι. Δεν υπάρχουν πιθανές πηγές τέτοιων ρυπαντών στο χώρο. Ε 4 : Πληροφορίες από αρχές υπεύθυνες για τη διάθεση των αποβλήτων.......... 5. Εφόσον δεν υπάρχουν επιφανειακές αποθέσεις, είναι πιθανό ο χώρος να έχει ρυπανθεί από εκχυλίσεις ευκίνητων ρυπαντών, οι οποίοι και ανήκουν στις Κατηγορίες 1 ή 2 ; α) Ναι. Υπάρχουν δεξαμενές τέτοιων ουσιών στο χώρο και είναι πιθανό να έχουν λάβει χώρα διαρροές. β) Όχι, δεν υπάρχουν σχετικά στοιχεία. σελ.6

Εάν όλες οι απαντήσεις στις παραπάνω ερωτήσεις είναι αρνητικές και εφόσον μια προκαταρκτική μελέτη στα διαθέσιμα για την περιοχή στοιχεία το επιβεβαιώνει, η ανάλυση επικινδυνότητας για την ανθρώπινη υγεία σταματά σε αυτό το σημείο. Τεκμηριώσατε με σαφήνεια την απόφασή σας να σταματήσει η ανάλυση επικινδυνότητας για την ανθρώπινη υγεία........... Για άλλα αποτελέσματα, γράψτε περιληπτικά τα συνολικά συμπεράσματα παρακάτω........... Πίνακας Ι. Συγκεντρώσεις ρύπων και συνθήκες που μπορούν να προκαλέσουν κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία από κατάποση, εισπνοή ή άμεση επαφή. Ομάδα Ρύπος Συνθήκες Α Άσβεστος Εύθρυπτη και εκτεθειμένη στον αέρα. Κρίσιμο μέγεθος 0.2 ίνες/ml αέρα. Β Αρσενικό Κάδμιο > 0.2 mg/m 3 αέρα > 0.05 mg/m 3 αέρα Χρώμιο > 0.5 mg/m 3 αέρα Χαλκός Εάν υπάρχει > 1 mg/m 3 αέρα Κυάνιο αερομεταφορά, τα > 5 mg/m 3 αέρα Μόλυβδος κρίσιμα όρια είναι ως > 0.15 mg/m 3 αέρα Υδράργυρος δίδονται. > 0.05 mg/m 3 αέρα Νικέλιο > 1 mg/m 3 αέρα PCB > 0.5 mg/m 3 αέρα Σελήνιο > 0.2 mg/m 3 αέρα Ψευδάργυρος > 1 mg/m 3 αέρα Φαινόλες Εάν υπάρχει > 5 ppm Θειικά κατάποση > 7.8 gr Σημείωση: Κίνδυνοι από σκόνη/εισπνοή/κατάποση και άμεση επαφή θα είναι σημαντικοί μόνο όταν οι συγκεντρώσεις των ανωτέρω ρύπων υπερβαίνουν τις τιμές δράσης που δίνονται από διεθνείς σελ.7

προδιαγραφές για πάρκα, ελεύθερους χώρος, κ.λπ. και μόνο όταν τα επιφανειακά στρώματα του εδάφους έχουν ρυπανθεί. Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται όταν τα υλικά είναι εύθρυπτα και μεταφέρονται με τον αέρα. Τα επίπεδα έκθεσης που δίνονται παραπάνω δείχνουν τη σχετική σημασία των συγκεκριμένων ρύπων. ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑΣ ΒΑΘΜΟΣ 1. Εάν υπάρχει σημαντική συγκέντρωση των ρύπων της Ομάδας Α σε μικρά βάθη και σε εύθρυπτη κατάσταση. 40 2. Εάν υπάρχουν σε σημαντική συγκέντρωση ρύποι της Ομάδας Β σε μικρά βάθη και σε εύθρυπτη κατάσταση και υπερβαίνουν τις διεθνείς προδιαγραφές. 40 3. Όπως στις περιπτώσεις 1 και 2 αλλά σε μικρότερη συγκέντρωση. Σημειώνεται η παρουσία καλυμμάτων, η φύση τους, κ.λπ. 20 4. Εάν υπάρχουν οι παραπάνω ρύποι αλλά μόλις υπερβαίνουν τα διεθνή όρια. Η μεταφορά τους είναι εύκολη λόγω του χαλαρού/εύθρυπτου χαρακτήρα των υλικών. 20 5. Εάν υπάρχουν οι παραπάνω ρύποι αλλά μόλις υπερβαίνουν τα διεθνή όρια και η μεταφορά τους δεν είναι εύκολη. 10 6. Εάν οι παραπάνω ρύποι αλλά δεν υπερβαίνουν τα διεθνή όρια και η μεταφορά τους με νερό και αέρα δεν είναι εύκολη. 0 Πίνακας 2. Συγκεντρώσεις ρύπων που μπορούν να προκαλέσουν κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία εάν βρίσκονται σε επιφανειακά στρώματα. Αρσενικό Κάδμιο Χρώμιο (ολικό) Κυάνιο ελεύθερα Κυάνιο δεσμευμένο Μόλυβδος Υδράργυρος Φαινόλες > 10 mg/kg > 3 mg/ kg > 600 mg/ kg > 25 mg/ kg > 250 mg/ kg > 500 mg/ kg > 1 mg/ kg > 5 mg/ kg σελ.8

Σελήνιο > 3 mg/ kg ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑΣ ΒΑΘΜΟΣ 1. Εάν υπάρχει σημαντική συγκέντρωση τοξικών ρύπων (αρσενικό, κάδμιο, κ.λπ.) και σε μικρά βάθη (< 0.5 m). 40 2. Εάν υπάρχουν σε σημαντική συγκέντρωση τοξικοί ρύποι αλλά σε μεγαλύτερα βάθη (> 1 m). 30 3. Εάν υπάρχει σημαντική συγκέντρωση των λιγότερο τοξικών ρύπων σε μικρά βάθη (< 0.5 m). 20 4. Εάν υπάρχει σημαντική συγκέντρωση των λιγότερο τοξικών ρύπων σε μεγαλύτερα βάθη (> 1 m). 10 5. Εάν οι παραπάνω ρύποι υπάρχουν σε μικρότερες από τις παραπάνω συγκεντρώσεις. 0 [Β] ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 1. Υφίστανται υψηλές συγκεντρώσεις των ρυπαντών που περιέχονται στους Πίνακες 1 και 2 στην επιφάνεια του χώρου ή σε μικρά βάθη (< 2 m); α) Ναι. Δώστε στοιχεία. Βαθμοί 10 β) Σε κάποιο βαθμό. Δώστε στοιχεία. Βαθμοί 5 γ) Όχι. Δεν εμφανίζονται τέτοιοι ρύποι, παρά σε χαμηλές συγκεντρώσεις. Βαθμοί 0 Δώστε στοιχεία. Ε 1 : Παρουσία ρυπαντών των Πινάκων 1 και 2......... σελ.9

2. Εφόσον οι παραπάνω ουσίες υπάρχουν, είναι προσβάσιμες, μέσω κατάποσης ή εισπνοής; α) Ναι. Υπάρχουν εύθρυπτα και σε λεπτή κοκκομετρία, μη συνεκτικά υλικά, τα οποία μπορούν να παράγουν σκόνη. Βαθμοί 40-20 β) Σε κάποιο βαθμό. Προσμείξεις με συνεκτικά υλικά περιορίζουν τους κινδύνους κατάποσης και εισπνοής. Βαθμοί 20-10 γ) Όχι. Οι ρύποι βρίσκονται σε μορφή που αποκλείει κατάποση και εισπνοή τους. Βαθμοί 10-0 3. Εφόσον ουσίες του Πίνακα 2 καλύπτονται με κάλυμμα από συνεκτικό υλικό, είναι δυνατόν, σε περίπτωση που προκληθεί σ' αυτό ρήγμα, να δημιουργηθεί κίνδυνος εισπνοής ή κατάποσης των επικίνδυνων ρύπων; α) Ναι. Δώστε λεπτομέρειες. Βαθμοί 20 β) Σε κάποιο βαθμό. Δώστε λεπτομέρειες. Βαθμοί 10 γ) Όχι. Κάτωθι του καλύμματος οι ρύποι δεν είναι χαλαροί ή / και είναι σε επαφή με συνεκτικά εδάφη. Βαθμοί 0 Ε 3 : Κίνδυνοι κατάποσης/εισπνοής/επαφής 4. Εφόσον υφίστανται ευκίνητοι ρυπαντές των Πινάκων 1 και 2 (π.χ. πίσσες, οργανικά ρευστά), αποτελούν αυτοί κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία; α) Ναι. Δώστε λεπτομέρειες. Βαθμοί 20 σελ.10

β) Δεν είναι σίγουρη η θέση τους. Δώστε λεπτομέρειες. Βαθμοί 10 γ) Όχι. Δεν υπάρχουν ευκίνητοι ρυπαντές στο χώρο. Βαθμοί 0 Ε 4 : Κίνδυνοι από ευκίνητους ρυπαντές... 5. Τα δεδομένα που προκύπτουν από την έρευνα του χώρου, επιτρέπουν την απάντηση των παραπάνω ερωτήσεων με σχετική αξιοπιστία; α) Ναι. Βαθμοί 0 β) Σε κάποιο βαθμό. Δώστε λεπτομέρειες. Βαθμοί 5 γ) Όχι. Δώστε λεπτομέρειες. Βαθμοί 10 Ε 5 : Ατέλειες πληροφοριών:. Συνολική βαθμολογία %. [Γ] Μείωση της Επικινδυνότητας που επιτυγχάνεται από την Εξυγίανση του Χώρου 1. Η εξυγίανση εφαρμόζεται σωστά επικεντρώνοντας στην πρόληψη ή στην μείωση των κινδύνων για την ανθρώπινη υγεία; α) Ναι - Βαθμοί 10 β) Όχι εντελώς - Βαθμοί 5 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 0 Ε 1 :. σελ.11

.. Σημείωση: Βαθμολογήστε μόνο μία από τις ερωτήσεις Ε 2 Ε 6 2. (α) Όλες οι ουσίες που μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στην ανθρώπινη υγεία έχουν απομακρυνθεί από το χώρο ή οι συγκεντρώσεις τους έχουν μειωθεί σε επίπεδα χαμηλότερα των κρισίμων; α) Ναι - Βαθμοί 70 β) Όχι εντελώς - Βαθμοί 35 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 0 Ε 2α :.... (β)εφόσον οι ουσίες που μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στην ανθρώπινη υγεία έχουν απομακρυνθεί ή μειωθεί κάτω από τα κρίσιμα επίπεδα, υπάρχει έλεγχος ποιότητας ή συστηματικό monitoring μετά την εξυγίανση; α) Ναι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 20 β) Όχι επαρκής. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 10 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 0 Ε 2β : Αποδείξεις ελέγχου ποιότητας/monitoring........... 3. (α) Εφόσον υπάρχουν στο χώρο στερεές ουσίες, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στην ανθρώπινη υγεία, είναι αυτές κατάλληλα και μόνιμα καλυμμένες ή παγιδευμένες (ακινητοποιημένες); α) Ναι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 50 σελ.12

β) Όχι επαρκώς. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 25 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 0 Ε 3α : Επάρκεια κάλυψης/ακινητοποίησης ρύπων....... β) Εφόσον έχει λάβει χώρα κάλυψη ή ακινητοποίηση των εν λόγω ρυπαντών, υπάρχουν αποδείξεις σχετικές με έλεγχο ποιότητας/monitoring; α) Ναι. Δώστε στοιχεία-βαθμοί 20 β) Όχι επαρκώς. Δώστε στοιχεία-βαθμοί 10 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία-βαθμοί 0 Ε 3β : Αποδείξεις ελέγχου ποιότητας/monitoring........... 4. (α) Τα μέτρα για την προστασία της ανθρώπινης υγείας συνίστανται μόνο σε επιφανειακή κάλυψη του εδάφους; α) Ναι, και η κάλυψη είναι μεγάλου πάχους (> 1 m και κατά προτίμηση μεγαλύτερου των 1,5 m) ώστε να αποφεύγεται έκθεση του πληθυσμού σε επικίνδυνους ρύπους. Επιπλέον, οι τοπικές συνθήκες δεν πρόκειται να οδηγήσουν σε νέα ρύπανση της κάλυψης - Βαθμοί 40 β) Ναι, αλλά η κάλυψη είναι λεπτότερη (μεταξύ 750 mm και 1 m) και μπορεί να ρυπανθεί εξαιτίας των τοπικών συνθηκών (π.χ. η κίνηση του υπογείου νερού μεταφέρει ρύπους προς τα πάνω - Βαθμοί 20 γ) Ναι, αλλά η κάλυψη είναι μικρού πάχους (< 500 mm) ώστε τυχαίο σκάψιμο μπορεί να ελευθερώσει ρύπους πιθανών επικίνδυνους για την ανθρώπινη υγεία - Βαθμοί 10 δ) Ναι, αλλά η κάλυψη είναι πολύ μικρού πάχους (μικρότερου των 150 mm) και οι υποκείμενοι ρύποι είναι πιθανό να προκαλέσουν ουσιαστικό κίνδυνο για την υγεία των ανθρώπων-βαθμοί 0 β) Εφόσον υπάρχει επιφανειακή κάλυψη του εδάφους ως το πρωταρχικό μέτρο προστασίας, υπάρχουν στοιχεία για την αποτελεσματικότητα και αντοχή αυτού; σελ.13

α) Ναι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 20 β) Όχι επαρκώς. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 10 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 0 Ε 2β : Αποτελεσματικότητα - Αντοχή της επιφανειακής κάλυψης............. 5(α) Εφόσον η κύρια μέθοδος προστασίας είναι η επιφανειακή κάλυψη με σκληρό υλικό, φαίνεται αυτή να είναι αποτελεσματική (υπάρχουν περιοχές όπου το έδαφος δεν είναι καλυμμένο); α) Ναι. Ολική κάλυψη με τσιμέντο ή ασφαλτοσκυρόδεμα λαμβάνει χώρα. Ο χώρος βρίσκεται υπό τον έλεγχο συγκεκριμένου φορέα διαχείρισης και οι εργασίες εκσκαφής ελέγχονται πλήρως - Βαθμοί 40 β) Ναι. Ο χώρος είναι κατάλληλα καλυμμένος αλλά δεν υπάρχει κάποιος φορέας διαχείρισης που να εξασφαλίζει ότι δεν λαμβάνουν χώρα ανεξέλεγκτες εκσκαφές - Βαθμοί 30 γ) Όχι. Η κάλυψη δεν είναι επαρκής / δεν καλύπτει ολόκληρο το χώρο / δεν βρίσκεται υπό τον έλεγχο συγκεκριμένου φορέα - Βαθμοί 20 β) Εφόσον ο χώρος είναι καλυμμένος με σκληρά υλικά, υπάρχουν στοιχεία για την αποτελεσματικότητα της μεθόδου; α) Ναι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 20 β) Στοιχεία όχι επαρκή. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 10 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 0 Ε 5β : Αποδείξεις ελέγχου ποιότητας/monitoring........... 6(α) Εφόσον ο χώρος έχει αποκατασταθεί από συγκεκριμένο συνδυασμό των ανωτέρω τεχνικών, φαίνεται αυτός ανθεκτικός και αποτελεσματικός; α) Ναι. Δώστε στοιχεία-βαθμοί 50 β) Όχι επαρκώς. Δώστε στοιχεία-βαθμοί 25 σελ.14

γ) Όχι. Δώστε στοιχεία-βαθμοί 0 Ε 6α : Συνδυασμός τεχνικών εξυγίανσης και πιθανή αποτελεσματικότητά του......... β) Σε μια τέτοια περίπτωση, υπάρχει έλεγχος ποιότητας ή / και παρακολούθηση (monitoring) που να αποδεικνύουν την αποτελεσματικότητα του εφαρμοζόμενου συνδυασμού τεχνικών; α) Ναι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 20 β) Όχι επαρκής. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 10 γ) Όχι. Δώστε στοιχεία - Βαθμοί 0 Ε 6β : Αποδείξεις ελέγχου ποιότητας/monitoring..... Συνολική Βαθμολογία %. Υπολειπόμενος κίνδυνος %. (Βαθμολογία [Β] Βαθμολογία [Γ] ) 4. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ U.S. EPA Η αξιολόγηση του κινδύνου περιλαμβάνει τέσσερα βασικά βήματα: Συλλογή δεδομένων από την υπό μελέτη περιοχή και αναγνώριση των πηγών κινδύνου (Data collection and Hazard evaluation) Εκτίμηση τοξικότητας (σχέση δόσης συγκέντρωσης και αποτελέσματος) (Toxicity assessment) Εκτίμηση έκθεσης (Exposure Assessment) Χαρακτηρισμός κινδύνου (Risk characterization) σελ.15

Τα τέσσερα αυτά στάδια απεικονίζονται στο Σχήμα 1 και περιγράφονται αναλυτικότερα στη συνέχεια. 4.1. Συλλογή δεδομένων και αναγνώριση πηγών κινδύνου Στο στάδιο αυτό συγκεντρώνονται και αναλύονται δεδομένα του υπό μελέτη χώρου, από περιβαλλοντικά μέσα που έχουν ή που εκτιμάται ότι έχουν ρυπανθεί (επιφανειακά και υπόγεια νερά, εδάφη, κ.λπ.). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον εντοπισμό ρυπογόνων ουσιών, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Συλλογή Δεδομένων Συγκέντρωση και αξιολόγηση δεδομένων για την τοποθεσία Καθορισμός των βασικών ρύπων Εκτίμηση Έκθεσης Ανάλυση της απελευθέρωσης ρύπων Αναγνώριση των εκτιθέμενων πληθυσμών Αναγνώριση των πιθανών οδών μεταφοράς των ρύπων Εκτίμηση των συγκεντρώσεων έκθεσης ανά οδό μεταφοράς Εκτίμηση της προσλαμβανόμενης δόσης ανά οδό μεταφοράς Εκτίμηση Τοξικότητας Συλλογή ποιοτικών και ποσοτικών δεδομένων για την τοξικότητα των ρύπων Καθορισμός των κατάλληλων τιμών για τις παραμέτρους τοξικότητας Χαρακτηρισμός Κινδύνου Χαρακτηρισμός των ενδεχόμενων επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία Υπολογισμός του κινδύνου καρκινογενών επιπτώσεων Υπολογισμός του δείκτη κινδύνου μη-καρκινογενών επιπτώσεων Εκτίμηση της αβεβαιότητας Σύνοψη αποτελεσμάτων Σχήμα 1. Τα βασικά στάδια της αξιολόγησης κινδύνου σελ.16

Βασικός στόχος είναι η καταρχήν τοποθέτηση και οριοθέτηση του προβλήματος, καθώς και η συλλογή των απαραίτητων για τα επόμενα στάδια δεδομένων. Συγκεκριμένα πρέπει: Να προσδιορισθούν επακριβώς οι πηγές του κινδύνου (π.χ. το είδος των ουσιών που εμφανίζονται και σε ποιο μέσο - νερό, αέρας, έδαφος - αυτές βρίσκονται). Να αναπτυχθούν διάφορα πιθανά σενάρια σχετικά με την πιθανότητα να συμβούν συγκεκριμένα γεγονότα (π.χ. διαρροές) αλλά και τη σοβαρότητα των συμβάντων αυτών. Να συλλεχθούν και να αξιολογηθούν δεδομένα για τον υπό εξέταση χώρο. Η σωστή συλλογή των δεδομένων είναι απαραίτητη για την ελαχιστοποίηση των αποκλίσεων και των σφαλμάτων κατά τον προσδιορισμό του κινδύνου. Συνοψίζοντας τα βασικά βήματα για την ολοκληρωμένη και αξιόπιστη συλλογή δεδομένων, είναι τα ακόλουθα: i. Τοποθέτηση του προβλήματος της ρύπανσης και προσδιορισμός των κατάλληλων πηγών πληροφόρησης για την επίλυση του. ii. Προσδιορισμός των συμπληρωματικών πληροφοριών που απαιτούνται ώστε να περιγραφεί με επάρκεια το πρόβλημα της ρύπανσης, καθώς και ο καθορισμός των αναλυτικών μεθόδων που θα ακολουθηθούν, τόσο στο εργαστήριο όσο και στο ύπαιθρο. iii. Καθορισμός των ορίων της έρευνας και των απαιτήσεων, από τα συλλεγόμενα δεδομένα, δηλαδή: Προσδιορισμός της υπό έρευνα γεωγραφικής περιοχής Προσδιορισμός του πληθυσμού που ενδιαφέρει Κατηγοριοποίηση του χώρου σε περιοχές δεδομένης, πιθανής και μη πιθανής ρύπανσης Διερεύνηση των προσωρινών περιορισμών σχετικά με προγραμματισμένες επισκέψεις στον υπό έρευνα χώρο Διερεύνηση των πιθανών περιορισμών στη δειγματοληψία (σχετικών με θέματα υγείας, πρόσβασης και ασφάλειας) iv. Καθορισμός των βασικών παραγόντων (π.χ. οικονομικών, τεχνολογικών) που θα επιβάλλουν την επιλογή μεταξύ διαφορετικών λύσεων / αποφάσεων σελ.17

v. Καθορισμός των αποδεκτών, κατά περίπτωση, σφαλμάτων ώστε να μειωθεί η αναξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Συγκεκριμένα απαιτούνται: Προσδιορισμός της αποδεκτής πιθανότητας να συμβούν λάθη Καθορισμός στόχων σχετικά με πιθανές αποκλίσεις ή σφάλματα Καθορισμός των επιπτώσεων από τυχόν λάθος εκτίμηση της υπάρχουσας κατάστασης vi. Καθορισμός της αποδοτικότερης μεθόδου για την δειγματοληψία, ώστε να προκύψουν αξιόπιστα δεδομένα. 4.2. Εκτίμηση τοξικότητας Η εκτίμηση της τοξικότητας, με βάση τη σχέση συγκέντρωσης αποτελέσματος, αποσκοπεί στην ποιοτική και ποσοτική αξιολόγηση διαθέσιμων τοξικολογικών και επιδημιολογικών δεδομένων για τις επικίνδυνες ουσίες, που απαντούν στο συγκεκριμένο χώρο, αναφορικά με την πρόκληση βλαβών στην ανθρώπινη υγεία. Με βάση τη μεθοδολογία της ΕΡΑ, διακρίνονται δύο κατηγορίες επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία: μη-καρκινογενείς και καρκινογενείς. Οι μη-καρκινογενείς επιπτώσεις, γενικά, παρατηρούνται όταν υπάρξει υπέρβαση μιας οριακής τιμής (threshold value). Για την εφαρμογή της μεθοδολογίας αξιολόγησης του κινδύνου, η ΕΡΑ έχει καθορίσει τις τιμές αναφοράς (reference values RfDs), οι οποίες είναι από 10 έως 1000 φορές χαμηλότερες από τις αντίστοιχες οριακές τιμές, ώστε να προσφέρουν σημαντικό επίπεδο ασφάλειας. Οι καρκινογενείς επιπτώσεις αναφέρονται σε ουσίες που παρουσιάζουν ενδεχόμενους κινδύνους για καρκινογένεση. Από την U.S. ΕΡΑ, για τις καρκινογόνες ουσίες έχει υιοθετηθεί η πολιτική της μη-οριακής τιμής (no-threshold value). Δηλαδή, γίνεται η παραδοχή ότι η έκθεση σε ουσίες που θεωρούνται καρκινογόνες σχετίζεται με κίνδυνο καρκινογένεσης ανεξάρτητα από το επίπεδο συγκέντρωσης της ουσίας. Επιπρόσθετα, ο κίνδυνος αυτός θεωρείται αθροιστικός, δηλαδή αυξάνεται όσο η διάρκεια έκθεσης και η συγκέντρωση της ουσίας αυξάνουν. Η U.S. ΕΡΑ έχει καθορίσει τιμές γνωστές ως συντελεστές πιθανότητας καρκινογένεσης (Cancer Potency Factors-CPF), βασισμένες σε επιστημονικά στοιχεία, που παρέχονται από ειδικές βάσεις δεδομένων (π.χ. U.S. EPA s Integrated Risk Information System - IRIS). σελ.18

4.3. Εκτίμηση έκθεσης Στόχος της εκτίμησης έκθεσης είναι ο προσδιορισμός της δόσης/συγκέντρωσης μιας ουσίας στην οποία εκτίθεται ή ενδέχεται να εκτεθεί ο ανθρώπινος οργανισμός. Σε αυτή τη φάση εκτιμώνται η συχνότητα και η διάρκεια της έκθεσης και οι «οδοί» μεταφοράς των επικίνδυνων ουσιών προς τον ανθρώπινο οργανισμό (Σχ. 2). Σε συνάρτηση με την οδό μεταφοράς, το περιβαλλοντικό μέσο και τον τρόπο πρόσληψης του ρύπου από τον ανθρώπινο οργανισμό, η U.S. ΕΡΑ παρέχει αντίστοιχες εξισώσεις υπολογισμού του ρυθμού πρόσληψης (έκθεσης). Όταν πραγματοποιείται εκτίμηση έκθεσης, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της τοποθεσίας (π.χ. υφιστάμενη ή μελλοντική χρήση γης) δεδομένου ότι διαφοροποιούνται και τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού που εκτίθεται στις επικίνδυνες ουσίες, τόσο ως προς τον αριθμό, όσο και ως προς το είδος του, π.χ. ενήλικες ή παιδιά, εργάτες υπαίθρου ή γραφείου, κ.λπ. Η εκτίμηση της έκθεσης ενός ατόμου σε κάποιον επικίνδυνο ρύπο λαμβάνει χώρα στα ακόλουθα στάδια: Καθορισμός των οδών μέσω των οποίων λαμβάνει χώρα η έκθεση Καθορισμός του μέσου που μεταφέρει τον ρύπο (νερό, αέρας, έδαφος) Καθορισμός της συγκέντρωσης του ρύπου Καθορισμός του χρόνου, της συχνότητας και της διάρκειας της έκθεσης Καθορισμός του εκτιθέμενου πληθυσμού σελ.19

Σχήμα 2. Απεικόνιση των πηγών και των οδών μεταφοράς των ρύπων (πηγή U.S. ΕΡΑ, 1986b). Η έκθεση, όπως χρησιμοποιείται στην αξιολόγηση κινδύνου, ορίζεται ως «η κατάσταση εκείνη κατά την οποία μια χημική ουσία ή στοιχείο έρχεται σε επαφή με τα εξωτερικά όρια του ανθρώπινου οργανισμού» (Exposure Guidelines, U.S EPA, 1992). Η διαδικασία εισόδου της ουσίας στον ανθρώπινο οργανισμό λαμβάνει χώρα σε δύο στάδια: την επαφή (έκθεση) με το δέρμα, τη στοματική και ρινική κοιλότητα, κ.λπ. και την είσοδο στον οργανισμό. Το μέγεθος της έκθεσης (δόση) είναι το ποσό εκείνο του παράγοντα που λαμβάνεται κατά την επαφή, όταν υπάρχει απορρόφησή του, σε ορισμένο χρονικό διάστημα. Έχουν προταθεί διάφορες μορφές εξισώσεων για την εκτίμηση της δόσης. Μία από τις πιο χρήσιμες μορφές είναι αυτή της Μέσης Ημερήσιας Δόσης (Average Daily Dose ADD), η οποία υπολογίζεται από την ακόλουθη εξίσωση (1): TPD ADD = BW AT (1) όπου: ADD: η Μέση Ημερήσια Δόση σελ.20

TPD: η Συνολική Δυνατή Δόση (Total Potential Dose) BW: το σωματικό Βάρος (Body Weight) ΑΤ: η μέση διάρκεια έκθεσης Η εξίσωση αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μη καρκινογενείς επιδράσεις, για τον υπολογισμό της μέσης έκθεσης ή δόσης για κάποιο χρονικό διάστημα κατά το οποίο λαμβάνει χώρα η έκθεση του ατόμου. Εάν στην εξίσωση αυτή ο μέσος χρόνος αντικατασταθεί από τη μέση διάρκεια ζωής ενός ατόμου (lifetime), η έκθεση ή δόση για τις καρκινογόνες επιδράσεις, που η βιολογική ανταπόκριση περιγράφεται σε όρους πιθανοτήτων διάρκειας ζωής και οι δόση παρουσιάζεται ως Μέση Ισόβια Ημερήσια Δόση - ΜΙΗΔ (Lifetime Average Daily Dose - LADD) για όλη τη διάρκεια ζωής του ατόμου. Η Συνολική Δυνατή Δόση- TPD (ή έκθεση) περιγράφεται από την ακόλουθη εξίσωση (2): TPD = C x IR x ED (2) όπου C: η συγκέντρωση του ρύπου IR: ο ρυθμός πρόσληψης ED: η διάρκεια της έκθεσης στον εν λόγω ρύπο Η συγκέντρωση του ρύπου αφορά σε οποιοδήποτε μέσο (αέρας, φαγητό, έδαφος, νερό κ.ο.κ.) που έρχεται σε επαφή με τον οργανισμό και έχει μονάδες μάζα/όγκο ή μάζα/μάζα. Ο ρυθμός πρόσληψης αφορά σε ρυθμό εισπνοής, κατάποσης και επιδερμικής επαφής. Π.χ. για την εισπνοή, ο ρυθμός πρόσληψης είναι ο ρυθμός με τον οποίο ένα άτομο εισπνέει το ρυπασμένο αέρα. Η διάρκεια έκθεσης ισοδυναμεί με τον χρόνο επαφής με τον ρύπο. Παράγοντες όπως ο χρόνος που κάποιος ζει σε μια περιοχή, ο χρόνος που περνά εντός ή εκτός κτιρίων κ.ο.κ., επηρεάζουν την εν λόγω παράμετρο. Όταν οι τιμές των παραμέτρων της εξίσωσης (2) παραμένουν σταθερές σε σχέση με το χρόνο, αντικαθιστώνται απ ευθείας στην εξίσωση της έκθεσης. Όταν οι εν λόγω τιμές σελ.21

μεταβάλλονται με το χρόνο, απαιτείται ολοκλήρωση της εξίσωσης ώστε να υπολογισθεί η TPD. Η δόση μπορεί να εκφρασθεί ως συνολική ποσότητα (π.χ. mg) ή ως ρυθμός δόσης σε μονάδες μάζας/χρόνο (π.χ. mg/day) ή και ως ρυθμός ανοιγμένος σε μάζα σώματος (π.χ. mg/kg-day). Η LADD εκφράζεται συνήθως ως mg/kg-day. Η τιμή της μέσης διάρκειας ζωής που χρησιμοποιείται στην εξίσωση (1) για τον υπολογισμό της ADD ή της LADD, αποτελεί το χρονικό διάστημα κατά το οποίο λαμβάνεται η μέση δόση. Για καρκινογόνες ουσίες και κατά τον υπολογισμό των τιμών των παραμέτρων της δόσης-ανταπόκρισης, η τιμή των 75 ετών (Exposure Factors Handbook, 1997) θεωρείται ικανοποιητική προσέγγιση (η U.S. EPA RAGS B, App. B, 1991, στις εξισώσεις υπολογισμού του κινδύνου χρησιμοποιεί κατά κανόνα τα 70 έτη). Προκειμένου για υπολογισμούς κινδύνων σχετικών με μη καρκινογόνες ουσίες, έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορες τιμές για την εν λόγω παράμετρο. Για βραχυχρόνιες εκθέσεις, οι αντίστοιχες δόσεις λαμβάνονται ως μέσες τιμές για μία ημέρα ή ως μεμονωμένα γεγονότα. Για μη χρόνιες και μη καρκινογόνες επιδράσεις, το χρονικό διάστημα που λαμβάνεται είναι το πραγματικό διάστημα της έκθεσης. Για χρόνιες και μη καρκινογόνες επιπτώσεις ο χρόνος έκθεσης που λαμβάνεται είναι συνήθως τα 30 έτη (U.S. EPA RAGS B, App. B, 1991). Ο αντικειμενικός σκοπός κατά την επιλογή του μέσου χρόνου έκθεσης είναι να εκφράσουμε την έκθεση με τρόπο ώστε αν αυτή συνδυασθεί με την σχέση δόσηςανταπόκρισης να οδηγήσει στον υπολογισμό του ρίσκου. Οι μονάδες πρόσληψης που χρησιμοποιούνται για την εισπνοή αέρα ή την κατάποση δεν είναι πάντα ανοιγμένες ως προς το σωματικό βάρος. Στην περίπτωση αυτή, κατά την εκτίμηση της έκθεσης, χρησιμοποιείται το μέσο βάρος του εκτιθέμενου πληθυσμού όταν η έκθεση λαμβάνει χώρα. Στην περίπτωση που η έκθεση λαμβάνει χώρα καθόλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου ή μόνο κατά τη διάρκεια των ετών που το άτομο θεωρείται ενήλικας, το σωματικό βάρος των 71,8 kgr (Exposure Factors Handbook, 1997) παρέχει επαρκή ακρίβεια κατά τους υπολογισμούς (η U.S. EPA RAGS B, App. B, 1991, στις εξισώσεις υπολογισμού του κινδύνου χρησιμοποιεί κατά κανόνα τα 70 Kgr). Στην περίπτωση που το σωματικό βάρος των ατόμων του πληθυσμού για τους οποίους και υπολογίζεται το ρίσκο δεν είναι σταθερό, κατά οποιονδήποτε τρόπο (π.χ. παιδιά) και επίσης δεν υπάρχουν βιβλιογραφικές τιμές οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν με σελ.22

ασφάλεια, τότε το μοντέλο πρόσληψης χρησιμοποιείται με τη μορφή συνάρτησης ως προς το σωματικό βάρος. Ορισμένες από τις παραμέτρους που χρησιμοποιούνται στην περίπτωση αυτή για τον υπολογισμό της έκθεσης είναι ειδικές ανάλογα με την περιοχή στην οποία εφαρμόζεται η έρευνα. Για να αναπτυχθούν σωστά οι υπολογισμοί του κινδύνου, οι σχέσεις δόσηςανταπόκρισης πρέπει να χρησιμοποιηθούν με τρόπο ώστε να είναι σύμφωνες με τις πραγματικές συνθήκες της έκθεσης. Οι εξισώσεις αυτές είναι της γενικής μορφής: C I = CR EF ED BW AT όπου: Ι: η δόση (mg/kg-ημέρα) C: η συγκέντρωση της ουσίας στο περιβάλλον (mg/μονάδα) CR: η ρυθμός επαφής (μονάδες/ ημέρα) ΕF: η συχνότητα έκθεσης (ημέρες/έτος) ED: η διάρκεια της έκθεσης στον εν λόγω ρύπο (έτη) BW: το σωματικό Βάρος (Kgr) ΑΤ: η μέση διάρκεια έκθεσης (έτη) Επιπρόσθετες μεταβλητές μπορεί να υπάρχουν, σε συνάρτηση με την οδό έκθεσης. 4.4. Χαρακτηρισμός του κινδύνου 4.4.1. Γενικά Ο χαρακτηρισμός του κινδύνου αποσκοπεί στην ποσοτικοποίηση και στον χαρακτηρισμό των ενδεχόμενων καρκινογενών και μη επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία, για κάθε μία «οδό μεταφοράς». Για τις μη-καρκινογενείς επιπτώσεις η ΕΡΑ έχει καθορίσει αποδεκτό συντελεστή κινδύνου ίσο με 1, ενώ για τις καρκινογενείς επιπτώσεις, ο αποδεκτός κίνδυνος είναι ίσος με 10-6 (πιθανότητα εκδήλωσης 1 συμβάντος στο 1.000.000). Εφόσον η υπολογιζόμενη τιμή κινδύνου υπερβαίνει τις ως άνω τιμές, τότε υπάρχουν ενδείξεις ότι πιθανώς θα παρουσιαστούν επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία από την ύπαρξη των επικίνδυνων ουσιών στον υπό μελέτη χώρο. Η ποσοτικοποίηση της πρόσληψης ενός ρύπου, λαμβάνει χώρα με την μορφή εξίσωσης, για κάθε ρύπο και κάθε οδό πρόσληψης ξεχωριστά. Οι υπολογισμοί βασίζονται σε έναν αριθμό περιβαλλοντικών παραγόντων (μεταβλητών) αλλά και παραγόντων ανθρώπινης φυσιολογίας και μορφολογίας. Οι περιβαλλοντικές μεταβλητές αφορούν στην συγκέντρωση του ρύπου, σε μέγεθος σωματιδίων κ.ο.κ. Οι παράγοντες φυσιολογίας σελ.23

μπορεί να αφορούν στην βιοδιαθεσιμότητα των ρύπων καθώς και σε ιδιότητες προσρόφησης αυτών, ενώ οι μορφολογικοί σε σωματικό βάρος ή σε επιφάνεια ανθρώπινου σώματος. Είναι φανερό ότι το στάδιο αυτό αποτελεί και τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της εκτίμησης και της διαχείρισης του κινδύνου, καθιστάμενο ως το κλειδί για την λήψη των σωστών αποφάσεων επίλυσης του προβλήματος. Από τη στιγμή που ο κίνδυνος έχει, κατά κάποιον τρόπο, ποσοτικοποιηθεί συγκρίνεται με σχετικά κριτήρια και κανονισμούς καθώς και με άλλες συναφείς δραστηριότητες για τις οποίες υπάρχει εμπειρία και σχετικά στοιχεία. Η διαχείριση του κινδύνου πρέπει τότε να ακολουθείται από σειρά μέτρων τα οποία είτε να εξαλείφουν τις πηγές του κινδύνου είτε να περιορίζουν, σε αποδεκτά όρια, τις πιθανότητες εμφάνισης δυσμενών επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία. Η ποσοτική αξιολόγηση του κινδύνου για τις καρκινογενείς και μη-καρκινογενείς επιπτώσεις πραγματοποιείται για κάθε ρύπο και για κάθε οδό πρόσληψης του ρύπου ξεχωριστά. Οι γενικές εξισώσεις αξιολόγησης του κίνδύνου είναι οι ακόλουθες: σελ.24

4.4.2. Οι γενικές εξισώσεις α. Για καρκινογενείς επιπτώσεις Η εξίσωση αξιολόγησης του κινδύνου είναι η ακόλουθη: Risk = CDI x SF όπου: Risk: αδιάστατη πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου σε ένα άτομο (10-6 ) CDI: χρόνια μέση ημερήσια δόση κατά τη διάρκεια 70 ετών (mg/kg-day) SF: Συντελεστής Κλίσης (mg/kg-day )-1 Ο Συντελεστής Κλίσης μετατρέπει τη μέση ημερήσια δόση που προσλαμβάνει ένα άτομο κατά τη διάρκεια ζωής του απευθείας σε αθροιστικό κίνδυνο ανάπτυξης καρκινογένεσης στο άτομο αυτό. Ουσιαστικά είναι η κλίση της καμπύλης η οποία συσχετίζει δεδομένα δόσης-ανταπόκρισης. Ο Συντελεστής Κλίσης είναι συνήθως το άνω όριο του διαστήματος εμπιστοσύνης-95% και για το λόγο αυτό ο υπολογιζόμενος κίνδυνος αποτελεί το πάνω όριο. Αυτό σημαίνει ότι ο «πραγματικός κίνδυνος» δεν θα υπερβαίνει τον υπολογιζόμενο, και είναι πιθανό να είναι μικρότερος. Σημειώνεται επίσης ότι η εξίσωση αυτή έχει εφαρμογή στις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες ο κίνδυνος δεν υπερβαίνει την πιθανότητα 10-2. β. Για μη-καρκινογενείς επιπτώσεις Η εξίσωση αξιολόγησης του κινδύνου είναι η ακόλουθη: Nocancer Hazard Quotient = E/RfD όπου: Nocancer Hazard Quotient - HQ: αδιάστατο δυναμικό εμφάνισης μηκαρκινογενών επιπτώσεων σε ένα άτομο ( τιμή=1) Ε: Επίπεδο Έκθεσης (δόσης) RfD: Δόση Αναφοράς Η Δόση αναφοράς [παλαιότερα ονομαζόταν «Αποδεκτή Ημερήσια Δόση Πρόσληψης» (Acceptable Daily Intake ADI)] αφορά στο ημερήσιο επίπεδο έκθεσης ενός ανθρώπινου πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων και των ευαίσθητων ομάδων αυτού, κάτω από το οποίο οι πιθανότητες να προκληθούν δυσμενείς (μη-καρκινογενείς) επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία είναι αμελητέες. Προκύπτει συνήθως από τη σελ.25

διαίρεση της υψηλότερης τιμής δόσης πρόσληψης μιας ουσίας, κατά την οποία δεν παρατηρούνται δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία, διαιρεμένης με ένα συντελεστή 10, 100 ή 1000, ανάλογα με την αξιοπιστία των δεδομένων. Εάν το Επίπεδο Έκθεσης (Ε) υπερβαίνει τη Δόση Αναφοράς (δηλαδή η παράμετρος HQ λαμβάνει τιμή μεγαλύτερη του 1) τότε υπάρχει ενδεχόμενο εμφάνισης δυσμενών επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία και μάλιστα όσο μεγαλύτερος είναι ο λόγος E/RfD τόσο περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν για την εκδήλωση των δυσμενών φαινομένων. Σημειώνεται ότι οι τιμές που λαμβάνει ο συντελεστής δεν αφορούν σε τιμές πιθανοτήτων (π.χ. η τιμή 0,01 δεν υποδηλώνει πιθανότητα εμφάνισης μηκαρκινογενών επιπτώσεων 1 στις 100) και δεν πρέπει να συγχέονται με τις τιμές του κινδύνου για τις καρκινογενείς επιπτώσεις. Η αξιολόγηση του κινδύνου μπορεί να υπολογιστεί για τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους έκθεσης: χρόνια περίοδο, μέση περίοδο, οξεία περίοδο. Η χρόνια περίοδος αφορά εκθέσεις σε ρύπους για διάρκεια επτά ετών έως καθόλη τη διάρκεια ζωής, η μέση περίοδος αφορά από δύο εβδομάδες έως επτά έτη και η οξεία για μια-δυο ημέρες. Για την αξιολόγηση του κινδύνου σε ρυπασμένες περιοχές, η U.S. EPA εξετάζει σχεδόν πάντα τη χρόνια έκθεση, σπανιότερα τη μέση και ελάχιστα την οξεία. Αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ο συσχετισμός ομοειδών τιμών για τις παραμέτρους Ε και RfD, ώστε να μην προκληθούν σφάλματα κατά τον υπολογισμό. Εφόσον η αξιολόγηση του κινδύνου για τις μη-καρκινογενείς επιπτώσεις αφορά σε χρόνια περίοδο η σχετική εξίσωση λαμβάνει την ακόλουθη μορφή: Nocancer Hazard Quotient = CDI /RfD όπου: CDI: χρόνια μέση ημερήσια δόση RfD: Χρόνια Δόση Αναφοράς 4.4.3. Εξισώσεις αξιολόγησης του κινδύνου για περισσότερες από μία ουσίες Στις περισσότερες επιβαρημένες περιβαλλοντικά περιοχές, όταν υπάρχουν περισσότερες από μία επικίνδυνες ουσίες, είναι απαραίτητος ο υπολογισμός του συνολικού κινδύνου (για τις καρκινογενείς και μη- επιπτώσεις), καθώς ο υπολογισμός για κάθε μία ουσία χωριστά μπορεί να υποτιμήσει τους πραγματικούς κινδύνους που σελ.26

απορρέουν από την ταυτόχρονη έκθεση του ανθρώπινου οργανισμού σε πολλούς ρύπους. α. Καρκινογενείς επιπτώσεις Για ταυτόχρονη έκθεση σε περισσότερες από μία ουσίες, ο συνολικός κίνδυνος καρκινογένεσης υπολογίζεται με την ακόλουθη εξίσωση: (Συνολικός Κίνδυνος Καρκινογένεσης-Risk T ) = Σ (Risk) i όπου: Risk I : O υπολογιζόμενος κίνδυνος για την i ουσία β. Μη-καρκινογενείς επιπτώσεις Ο συνολικός δείκτης κινδύνου (ΗΙ), για ταυτόχρονη έκθεση σε περισσότερες από μία ουσίες, υπολογίζεται ως ακολούθως: ΗΙ = ΣHQ i = Σ(Ε i /RfD i ) όπου Ε I : Επίπεδο έκθεσης (ή πρόσληψης) για την i ουσία RfD I : Δόση αναφοράς για την i ουσία Σημειώνεται ότι οι Ε και RfD πρέπει να εκφράζονται στις ίδιες μονάδες και να αντιπροσωπεύουν την ίδια περίοδο έκθεσης. 4.4.4. Εξισώσεις αξιολόγησης του κινδύνου για περισσότερες από μία οδούς μεταφοράς Σε περιπτώσεις όπου οι οδοί μεταφοράς των ρύπων από το περιβάλλον στον άνθρωπο είναι περισσότερες από μία, απαιτείται υπολογισμός του συνολικού κινδύνου (για τις καρκινογενείς και μη- επιπτώσεις), αθροίζοντας τον κίνδυνο κάθε μιας οδού μεταφοράς. α. Καρκινογενείς επιπτώσεις Ο συνολικός κίνδυνος, εφόσον υφίστανται περισσότερες από μία οδοί πρόσληψης, υπολογίζεται ως ακολούθως: σελ.27

(Συνολικός Κίνδυνος) = (Κίνδυνος-οδός 1) + (Κίνδυνος-οδός 2) + + (Κίνδυνος-Οδός ν) Σημειώνεται ότι για η παραπάνω σχέση ισχύει μόνο όταν ο υπολογιζόμενος κίνδυνος για κάθε οδό πρόσληψης αφορά στην ίδια ομάδα ατόμων και σε ισόβια έκθεση αυτών σε καρκινογόνες ουσίες. β. Μη-καρκινογενείς επιπτώσεις Ο συνολικός δείκτης κινδύνου (ΗΙ) υπολογίζεται ως εξής: (Συνολικός Δείκτης Κινδύνου) = (ΗΙ-οδός 1) + (ΗΙ-οδός 2) + + (ΗΙ -οδός ν) Σημειώνεται ότι όταν υπολογίζονται διαφορετικοί Δείκτες Κινδύνου για διαφορετικά διαστήματα έκθεσης (χρόνιες, μέσες και οξείες περιόδους) απαιτείται άθροιση του Δείκτη Κινδύνου χωριστά για κάθε περίοδο. Βιβλιογραφία Cairney, T. (1995). The re-use of contaminated land: A Handbook of Risk Assessment, Willey & Sons, UK. U.S. EPA: - (1989). Risk Assessment Guidance for Superfund Volume I Human Health Evaluation Manual (Part A), Washington, D.C., USA. - (1991) Risk Assessment Guidance for Superfund Volume I Human Health Evaluation Manual (Part B), Washington, D.C., USA. - (1991) Risk Assessment Guidance for Superfund Volume I Human Health Evaluation Manual (Part C), Washington, D.C., USA. - (1998) Risk Assessment Guidance for Superfund Volume I Human Health Evaluation Manual (Part D), Washington, D.C., USA. - (1996) Soil Screening Guidance: Technical Document, Washington, D.C., USA. - (1997) Exposure Factors Handbook-Volume I: General Factors, Washington, D.C., USA. σελ.28