Καλώς ήρθατε ΑΡΧΙΚΗ Καλώς Ήρθατε στον ιστότοπό μας... Το Έργο Λόγος Έκφραση απευθύνεται σε παιδιά µε δυσκολίες, σε εφήβους, σε ενήλικες, σε γονείς, και σε εκπαιδευτικούς. Στο γραφείο ειδικών θεραπειών γίνονται αξιολογήσεις, δοµούνται εξατοµικευµένα προγράµµατα αποκατάστασης, παρέχεται συµβουλευτική τόσο σε γονείς, όσο και σε εκπαιδευτικούς που κρίνουν ότι χρειάζονται την καθοδήγηση ενός ειδικού, γίνεται ειδική αγωγή σε ανθρώπους µε προβλήµατα ακοής και πραγµατοποιούνται ψυχοθεραπείες εφήβων, ενηλίκων και παιδιών. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΤΟΙΜΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ- ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ- ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ- ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΤΟΙΜΟΤΗΤΑ ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ ΟΜΑΔΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΒΑ ΔΕΚΤΑ ΟΛΑ ΤΑ ΤΑΜΕΙΑ
ΠΡΟΦΙΛ Η υπεύθυνη του γραφείου, Παναγιωτοπούλου Μαρία, είναι ψυχολόγος, απόφοιτη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών, µε εξειδικευµένες σπουδές στη διαδικασία διάγνωσης και αποκατάστασης µαθησιακών δυσκολιών και εµπειρία στο χώρο της ειδικής αγωγής και συµβουλευτικής γονέων και ατόµων µε µαθησιακές δυσκολίες. Έχει εκπαιδευτεί στη χορήγηση ψυχοµετρικών εργαλείων όπως WISC III, ΑΘΗΝΑ ΤΕΣΤ κ.α. καθώς και στις προβολικές δοκιµασίες T.A.T. και RORSCHACH. Επιπλέον έχει µετεκπαιδευτεί στην Πρώιµη Παρέµβαση σε παιδιά µε Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές. Τέλος είναι κάτοχος επάρκειας της Ελληνικής Νοηµατικής Γλώσσας από την Ελληνική Οµοσπονδία Κωφών. Το γραφείο ειδικών θεραπειών συνεργάζεται µε έµπειρους και αξιόλογους επιστήµονες, εργοθεραπευτές, λογοθεραπευτές, ψυχολόγους, ψυχοθεραπευτές, ψυχιάτρους και παιδοψυχιάτρους.
ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Κατόπιν τηλεφωνικής επικοινωνίας µε το γραφείο µας, ορίζεται η ηµεροµηνία της πρώτης µας συνάντησης και ακολουθείται το εξής πρόγραµµα: 1η Συνεδρία 2η Συνεδρία 3η Συνεδρία 4η Συνεδρία Λήψη ιστορικού από τους γονείς Θεωρείται απαραίτητη η παρουσία και των δύο γονέων *Αν ο ενδιαφερόµενος είναι έφηβος, το ιστορικό λαµβάνεται και από τον ίδιο Αξιολόγηση του παιδιού από τον αρµόδιο ειδικό Ολοκλήρωση αξιολόγησης Ενηµέρωση γονέων σχετικά µε τα αποτελέσµατα και θεραπευτικές προτάσεις (ορισµός εξατοµικευµένου προγράµµατος αποκατάστασης ή παραποµπή) Τα αποτελέσµατα της εκτίµησης δίνονται γραπτά στους γονείς Θεωρείται απαραίτητη η παρουσία και των δύο γονέων
ΠΡΩΙΜΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Η πρώιµη παρέµβαση είναι µία θεραπευτική προσέγγιση η οποία απευθύνεται σε παιδιά βρεφικής ή νηπιακής ηλικίας µε αναπτυξιακή καθυστέρηση. Στο πρόγραµµα αυτό συµµετέχουν διάφορες ειδικότητες, όπως εργοθεραπευτές, ειδικοί παιδαγωγοί και λογοθεραπευτές. Τα προγράµµατα παρέµβασης σε παιδιά βρεφικής και νηπιακής ηλικίας που παρουσιάζουν καθυστέρηση και προβλήµατα στην ανάπτυξη τους είναι αναγκαία και η διάγνωση πραγµατοποιείται από παιδονευρολόγο. Όσο πιο γρήγορα διαγνώσουµε στα παιδιά προβλήµατα αναπτυξιακής καθυστέρησης, τόσο πιο εύκολα και αποτελεσµατικά µπορούµε να τα βοηθήσουµε. Ως αποτέλεσµα, ένα παιδί που έχει ενταχθεί σε πρόγραµµα πρώιµης παρέµβασης έχει καλύτερη πρόβλεψη εξέλιξης από ένα παιδί που ξεκίνησε πρόγραµµα παρέµβασης σε επόµενη ηλικιακή φάση. Στόχος είναι η αποτελεσµατικότερη εκπαίδευση των παιδιών στο αυτιστικό φάσµα, των παιδιών µε νοητική στέρηση και συναφείς δυσκολίες. Στο Έργο Λόγος Έκφραση η πρώιµη παρέµβαση περιλαµβάνει τα εξής στάδια: Ø Αξιολόγηση του παιδιού από την διεπιστηµονική οµάδα Ø Θέσπιση στόχων και εξατοµικευµένου προγράµµατος παρέµβασης Ø Συµβουλευτική γονέων Ø Επισκέψεις συµβούλου στο χώρο του παιδιού και στον παιδικό σταθµό Ø Επαναξιολόγηση µετά το πέρας ορισµένου χρονικού διαστήµατος Οι τοµείς που στοχεύει η πρώιµη παρέµβαση είναι οι εξής: Επικοινωνία Συµπεριφορά Γνωστικός τοµέας Αυτονοµία και αυτοεξυπηρέτηση Κοινωνικοποίηση Προετοιµασία ένταξης στο σχολικό πλαίσιο v Κρίνεται απαραίτητη η πλήρης συνεργασία των γονέων και η συνεργασία µε όλα τα σηµαντικά πρόσωπα της καθηµερινότητας του παιδιού.
ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Τι είναι η ειδική αγωγή? Η ειδική αγωγή είναι ο τρόπος-για ένα παιδί µε κάποιου τύπου δυσκολία-να γίνει ανεξάρτητο και παραγωγικό µέλος της κοινωνίας, στα πλαίσια των δυνατοτήτων του. Η έγκαιρη αξιολόγηση οδηγεί στην έγκαιρη παρέµβαση και έρευνες έχουν δείξει ότι βοηθούν στην οµαλή ψυχολογική και κοινωνική εξέλιξη του παιδιού καθώς βελτιώνεται η αυτοεκτίµησή του και η σχολική του επίδοση. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται να δοθεί στους µικρούς µαθητές της πρώτης δηµοτικού. Η αποτελεσµατική αντιµετώπιση περιλαµβάνει µια ολιστική προσέγγιση η οποία λαµβάνει υπόψη της τις εκπαιδευτικές, σωµατικές, ψυχολογικές και ιατρικές ανάγκες του κάθε παιδιού ξεχωριστά. Τα στάδια της διαδικασίας είναι τα εξής: Αξιολόγηση µε έγκυρα και αξιόπιστα εργαλεία από άρτια εκπαιδευµένο και έµπειρο προσωπικό Θέσπιση στόχων (βραχυπρόθεσµοι-µακροπρόθεσµοι) Σχεδιασµός εξατοµικευµένης παρέµβασης Εφαρµογή Επαναξιολόγηση Η ειδική αγωγή έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Ειδικές υποστηρικτικές υπηρεσίες (διαγνωστικές, ιατρικές, ψυχολογικές, εκπαιδευτικές) Ειδικά προγράµµατα Ειδικούς χώρους Ειδικά όργανα και µέσα, ειδικές τεχνικές διδασκαλίας Όταν το παιδί εµφανίζει µαθησιακές δυσκολίες, διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές ή δυσκολίες σε άλλους τοµείς της ανάπτυξής του, τότε είναι απαραίτητη η ειδική παιδαγωγική παρέµβαση η οποία κάθε φορά είναι προσαρµοσµένη σύµφωνα µε τις ανάγκες αλλά και τις ικανότητες του κάθε παιδιού. Η ειδική αγωγή χρειάζεται να ακολουθεί εξατοµικευµένο πρόγραµµα για να είναι επιτυχής. Στην Ειδική Παιδαγωγική παρέµβαση Γίνεται η διάγνωση και η αξιολόγηση των δυσκολιών του παιδιού και ενηµερώνονται οι γονείς σχετικά, τόσο προφορικά όσο και έντυπα. Αξιολογούνται οι εκπαιδευτικές ανάγκες του παιδιού. Θεσπίζονται εξατοµικευµένοι στόχοι µακροπρόθεσµοι και βραχυπρόθεσµοι, για την επίτευξη των οποίων χρησιµοποιείται εξειδικευµένο και εµπλουτισµένο υλικό συνδυάζοντας ήδη πετυχηµένες µεθόδους µε τις πιο πρόσφατες και εξελιγµένες υπηρεσίες.
Κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης, δίνεται καθοδήγηση στους γονείς για τον τρόπο αντιµετώπισης των δυσκολιών του παιδιού στο σπίτι από τους ίδιους. Κατόπιν έγκρισης από τους γονείς, υπάρχει αµφίπλευρη ενηµέρωση και συµµετοχή του δασκάλου του παιδιού στο πρόγραµµα αποκατάστασης αλλά και ατόµων που εµπλέκονται στην ανατροφή του παιδιού. Παρέχεται 6µηνη προφορική και έντυπη ενηµέρωση των γονέων για την εξέλιξη και την πορεία του παιδιού µέσα στο πρόγραµµα της αποκατάστασης.
ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Η Λογοθεραπεία ως επιστήµη, έχει σηµαντικό ρόλο στη κοινωνία και αυτό γιατί η γλώσσα είναι το βασικό µέσο επικοινωνίας µεταξύ των ανθρώπων. Η Λογοθεραπεία έχει ως στόχο την αντιµετώπιση διαταραχών λόγου, οµιλίας και φωνής, ώστε να αποκλειστεί η πιθανότητα στιγµατισµού του ατόµου. Για το λόγο αυτό συνιστάται η άµεση αντιµετώπιση τέτοιων προβληµάτων, ώστε το άτοµο να εξελιχτεί µέσα στην κοινωνία. Αποσκοπεί στην ανάπτυξη της εξωλεκτικής και λεκτικής επικοινωνίας, στην καθαρή οµιλία και στην παραγωγή λόγου των βαρήκοων ατόµων. Συχνά για τα πιο µικρά παιδιά ακούγεται η άποψη "δεν πειράζει, µικρό είναι, θα µιλήσει αργότερα, θα τα πει όλα µαζεµένα" Τα πιο καθοριστικά χρόνια για την εξέλιξη της οµιλίας και του λόγου ενός παιδιού είναι από 1½ έως 4½ χρόνων. Αν µετά από αυτό το χρονικό όριο η οµιλία και ο λόγος ενός παιδιού υστερούν σηµαντικά από το επίπεδο της οµιλίας και του λόγου των παιδιών της ηλικίας του, χρειάζεται να ζητήσουµε τη γνώµη ενός ειδικού. Έχει διαπιστωθεί ότι η καλή λεκτική επικοινωνία µε τους άλλους είναι απαραίτητη για την οµαλή κοινωνική και συναισθηµατική εξέλιξη του παιδιού.
ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ H εργοθεραπεία είναι η θεραπεία µιας διαταραχής µέσω σωµατικού έργου. Αποτελεί µια εφαρµοσµένη επιστήµη που παρέχει εξειδικευµένη θεραπεία βοηθώντας ανθρώπους να αναπτύξουν, να επανακτήσουν ή να διατηρήσουν απαραίτητες δεξιότητες της καθηµερινής ζωής µας. Ο εργοθεραπευτής ασχολείται µε παιδιά αλλά και ενήλικες που παρουσιάζουν κάποια δυσλειτουργία στην αισθητηριακή τους ολοκλήρωση αλλά και δυσκολίες στις δραστηριότητες της καθηµερινής ζωής και της αυτοεξυπηρέτησης όπως το ντύσιµο, τη σίτιση (φαγητό), την προσωπική υγιεινή, τη χρήση τουαλέτας καθώς και τον κινητικό συντονισµό. Σκοπός είναι η λειτουργική ανεξαρτησία, η υγεία και η ευεξία. Η ανάκτηση της λειτουργικότητας του ατόµου γίνεται µέσα από ευχάριστες δραστηριότητες, όπως ζωγραφική, παιχνίδι και δραστηριότητες ψυχοκινητικού περιεχοµένου. Ενώ κάποιες φορές είναι αναγκαία η ανάλυση και η τροποποίηση του προσωπικού χώρου του παιδιού, ώστε να γίνεται πιο λειτουργικό για το ίδιο.
ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ Τι είναι η Συµβουλευτική; Η Συµβουλευτική δεν είναι µια απλή διαδικασία µέσω της οποία δίνονται στο άτοµο απλά συµβουλές για τον τρόπο που θα αντιµετωπίσει δυσκολίες σε διάφορους τοµείς της ζωής του. Η Συµβουλευτική έχει σκοπό να οδηγήσει το άτοµο στην πηγή του προβλήµατος, στην αυτογνωσία και τελικά στην επίλυση των προβληµάτων του. ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΦΗΒΩΝ Κατά τη διάρκεια της εφηβείας η επικοινωνία των εφήβων µε τους ενήλικες δυσκολεύει αρκετά. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα οι έφηβοι να µην εκφράζουν τους προβληµατισµούς τους και να δυσκολεύονται στον τρόπο έκφρασης των συναισθηµάτων τους.. Μέσα από τη συµβουλευτική δίνεται στους έφηβους η ευκαιρία να εκφράσουν προβληµατισµούς, να αποκαταστήσουν την επικοινωνία µε τα ενήλικα µέλη της οικογένειάς τους αλλά και να βρουν πιο υγιείς τρόπους έκφρασης των συναισθηµάτων τους. ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΓΟΝΕΩΝ Ο ρόλος του γονέα στη σηµερινή κοινωνία δεν είναι καθόλου εύκολη δουλειά και είναι κάτι που γνωρίζουµε όλοι πολύ καλά. Οι γονείς καλούνται να ανταπεξέλθουν σε πολλές δυσκολίες-επαγγελµατικές και οικογενειακές-που προκύπτουν καθηµερινά αλλά και να στηρίξουν τα παιδιά τους, που επίσης έχουν αρκετές καθηµερινές υποχρεώσεις από πολύ µικρά. Κάποιες δυσκολίες µπορεί να φέρνουν τους γονείς σε δύσκολη θέση και να µην γνωρίζουν τον τρόπο αντιµετώπισής τους, άλλα πάλι προβλήµατα που προκύπτουν µπορεί να φέρνουν σε ρήξη τα µέλη της οικογένειας. Σε τέτοιες περιπτώσεις συνίσταται η αναζήτηση ενός ειδικού. Μη διστάσετε να µας αναζητήσετε αν : υπάρχουν προβλήµατα συµπεριφοράς στο παιδί, όπως ανυπακοή, επιθετική συµπεριφορά, δυσκολία οριοθέτησης, έντονη ζήλια, αποµόνωση µέσα στην οικογένειά σας υπάρχει ένα παιδί µε ειδικού τύπου δυσκολίες Ένα παιδί µε ειδικού τύπου δυσκολίες χρειάζεται ειδικούς τρόπους αντιµετώπισης. Για παράδειγµα στις καθηµερινές δραστηριότητες, στο τρόπο διαβάσµατος, στις κοινωνικές συνδιαλλαγές κ.α. Οι γονείς δεν είναι υποχρεωµένοι να γνωρίζουν αυτούς τους τρόπους και δεν χρειάζεται να πειραµατιστούν µε κίνδυνο να φέρουν αντίθετα αποτελέσµατα. υπάρχουν συνεχείς συγκρούσεις µε τον/την έφηβο/η της οικογένειας Η εφηβεία είναι ένα στάδιο κατά το οποίο συντελούνται ταυτόχρονα πολλές αλλαγές στο άτοµο που αφορούν τον βιοσωµατικό, το συναισθηµατικό, το γνωστικό και τον κοινωνικό τοµέα. Οι γονείς θα πρέπει να είναι ενηµερωµένοι για τις αλλαγές που επέρχονται µε την εφηβεία και να φροντίσουν να προετοιµάσουν κατάλληλα το παιδί αλλά και τους εαυτούς τους. υπάρχουν συνεχείς διαφωνίες ανάµεσα στο ζευγάρι, ως προς την ανατροφή των παιδιών Πόσες φορές δεν ήρθατε σε ρήξη µεταξύ σας επειδή ο ένας κατηγορεί τον άλλο για αυστηρότητα ή ελαστικότητα. Αυτό είναι µόνο ένα παράδειγµα. Η ανατροφή του παιδιού σας πρέπει να είναι µια ευχάριστη
διαδικασία µέσα από την οποία το ζευγάρι έρχεται ακόµα πιο κοντά και όχι µια διαδικασία που οδηγεί το ζευγάρι σε συνεχείς τσακωµούς. Χρειάζεται οι γονείς να καταλάβουν πόσο σηµαντικό είναι για τα παιδιά η συνοχή της οικογένειας και η παράλληλη ανεξαρτησία των µελών της. Χρειάζεται οι γονείς να έχουν µια διακριτική παρουσία, όχι µε τη µορφή του απόλυτου ελέγχου αλλά µε κατανόηση, υποστήριξη, υποµονή και µε τη σωστή µεταξύ τους επικοινωνία. ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Αν έχετε αναλάβει τµήµα ένταξης ή θεωρείτε ότι µέσα στη τάξη σας υπάρχουν παιδιά µε δυσκολίες που δεν γνωρίζεται τον τρόπο χειρισµού τους, τότε συστήνουµε να επισκεφτείτε έναν ειδικό, ο οποίος θα σας καθοδηγήσει και θα βοηθήσει άµεσα εσάς και έµµεσα το ίδιο το παιδί. Επιπλέον αρκετοί εκπαιδευτικοί δυσκολεύονται στον χειρισµό διαφόρων συµπεριφορών των παιδιών ή των εφήβων. Και σε αυτές τις περιπτώσεις συστήνεται η Συµβουλευτική.
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Στην εποχή που ζούµε, εκτός από τις δυσκολίες που παρουσιάζουν τα παιδιά στο σχολείο, στις σχέσεις και στη συµπεριφορά τους, παρατηρείται παρόµοια συµπεριφορά άλλοτε στους εφήβους και άλλοτε στους ενήλικες. Πιο συγκεκριµένα, εµφανίζουν δυσκολίες στην επικοινωνία, στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, στη διάθεση, στο εργασιακό τους περιβάλλον κ.α., οι οποίες µε τη σειρά τους προκαλούν συµπτώµατα που επηρεάζουν τον ψυχισµό τους. Για την αντιµετώπιση λοιπόν των συµπτωµάτων και την καλύτερη λειτουργία του ατόµου, απαιτείται µία θεραπευτική διαδικασία, κατά την οποία αναλύεται η δοµή της προσωπικότητάς του σε συνδυασµό µε τα συµπτώµατα που εµφανίζει, στοχεύοντας στην αναδιοργάνωση της προσωπικότητας και στη µείωση/απαλλαγή της συµπτωµατολογίας. Σηµαντικό ρόλο σε αυτή την αλλαγή έχει το θεραπευτικό πλαίσιο και η θεραπευτική σχέση. Το Έργο Λόγος Έκφραση παρέχει ψυχολογική υποστήριξη και ψυχοθεραπεία ατοµικά και οµαδικά τόσο σε εφήβους, όσο και σε ενήλικες καθώς και θεραπεία ζεύγους, για προβλήµατα που αφορούν: Συναισθηµατικές Διαταραχές (κατάθλιψη, άγχος, φοβίες, κρίσεις πανικού) Ψυχοσωµατικά Προβλήµατα Διαταραχές Ύπνου Σεξουαλικές Διαταραχές Χρόνιες Ασθένειες (καρκίνος, σακχαρώδης διαβήτης, σκλήρυνση κατά πλάκας κ.α.) Προβλήµατα Σχέσεων Πένθος Απώλεια Προβλήµατα Βίας (συναισθηµατική κακοποίηση, σωµατική κακοποίηση)
ΑΤΟΜΙΚΕΣ/ΟΜΑΔΙΚΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΕΣ ΑΤΟΜΙΚΗ Οι συνεδρίες της Συµβουλευτικής και της Ψυχοθεραπείας µπορούν να πραγµατοποιηθούν σε δυαδικό επίπεδο. Δίνεται µεγάλη σηµασία στη θεραπευτική σχέση που χρειάζεται να αναπτυχθεί ανάµεσα στον θεραπευτή και στον θεραπευόµενο. Έχει διαπιστωθεί ότι στα αρχικά στάδια κάποιων θεραπειών, µερικοί άνθρωποι ανταποκρίνονται καλύτερα µέσα σε µια ατοµική συνεδρία. ΟΜΑΔΙΚΗ Οι συνεδρίες της Συµβουλευτικής και της Ψυχοθεραπείας µπορούν να πραγµατοποιηθούν και µέσα σε οµάδα ατόµων που παρουσιάζουν παρόµοιες δυσκολίες. Έχει αποδειχτεί ότι η δυναµική της οµάδας µπορεί να βοηθήσει ανθρώπους µε παρόµοιες δυσκολίες, αφού οι ίδιοι διαπιστώνουν αρχικά ότι δεν είναι «µόνοι» και µπορούν να ακούσουν και να ακουστούν από άλλους ανθρώπους.
ΠΑΙΧΝΙΔΙ Στο Έργο Λόγος Έκφραση θεωρούµε ότι ο ρόλος του παιχνιδιού στη ζωή του παιδιού είναι πολύ σηµαντικός. Μέσα από το παιχνίδι και πέρα από την διασκέδαση, ένα παιδί αναπτύσσει δεξιότητες όπως συνεργασία, αµοιβαιότητα, διαχείριση θυµού, επιθετικότητας, ενθουσιασµού, κατανόηση και τήρηση κανόνων, φαντασία, µίµηση. Ωστόσο γνωρίζοντας ότι το παιχνίδι δυσκολεύει κάποια παιδιά, διοργανώνουµε οµάδες παιδιών µε παρόµοιες δυσκολίες -στις οποίες υπάρχει και η δυνατότητα συµµετοχής και των αδερφών τους- εντός ή εκτός του χώρου µας, µε σκοπό όλα τα οφέλη που µπορεί να κερδίσει ένα παιδί µέσα από αυτό και τη βελτίωση των σχέσεων µεταξύ αδερφών.
ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ Ειδική Μαθησιακή Δυσκολία (ΕΜΔ) είναι µια διαταραχή η οποία εκδηλώνεται µε σηµαντικές δυσκολίες σε βασικές ψυχολογικές διαδικασίες που εµπλέκονται στην προφορική/γραπτή χρήση ή κατανόηση της γλώσσας και µπορεί να εκδηλωθεί σαν αδυναµία του παιδιού στην: ακρόαση οµιλία ανάγνωση γραφή συλλογισµό εκτέλεση µαθηµατικών υπολογισµών Ο όρος περιλαµβάνει καταστάσεις όπως δυσλεξία, δυσορθογραφία κ.α. Οι Μαθησιακές Δυσκολίες (ΜΔ) οφείλονται κατά κύριο λόγο σε: οπτικές, ακουστικές ή κινητικές αναπηρίες διαταραχή ελλειµµατικής προσοχής-υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ) διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές συναισθηµατικές διαταραχές µειονεκτικό περιβάλλον µε περιοριστικές πολιτισµικές ή οικονοµικές συνθήκες νοητική στέρηση
Όταν οι µαθησιακές δυσκολίες οδηγούν σε σχολική αποτυχία Οι µαθησιακές δυσκολίες δεν είναι ένα αµιγώς παιδαγωγικό πρόβληµα. Η σχολική αποτυχία δηµιουργεί στα παιδιά µια κακή αυτό-εικόνα, επηρεάζει τη συµπεριφορά τους και συµβάλλει στη διαµόρφωση της προσωπικότητάς τους. Ένα παιδί είναι σε θέση να αντιληφθεί αν τα καταφέρνει ή όχι, η αποτυχία λοιπόν δεν του επιτρέπει να αποδείξει την αξία του. Τότε η αποµόνωση, η επιθετικότητα, η ανυπακοή και οι κακές διαπροσωπικές σχέσεις είναι θέµα χρόνου να κάνουν την εµφάνισή τους. Παιδάκια πρώτης δηµοτικού Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται να δώσουν οι γονείς που έχουν παιδιά στην πρώτη δηµοτικού. Ο τρόπος που κρατάνε το µολύβι, ο τρόπος που συνθέτουν τα γραµµατάκια και διαβάζουν τις συλλαβούλες είναι µερικά από τα πολλά πράγµατα που χρειάζεται οι γονείς να προσέξουν και να αναζητήσουν τη γνώµη ενός ειδικού αν υποπτεύονται ότι κάτι δεν πάει καλά. Πληροφορίες που πρέπει να γνωρίζεις για τις µαθησιακές δυσκολίες: Το παιδί που αντιµετωπίζει µαθησιακές δυσκολίες και παρουσιάζει χαµηλή επίδοση στο σχολείο δε σηµαίνει ότι έχει µειωµένη νοηµοσύνη. Η χαµηλή σχολική επίδοση δεν είναι ένδειξη περιορισµένων δυνατοτήτων. Η άρνηση για συνεργασία και διάβασµα δεν είναι ένδειξη τεµπελιάς. Η δυσκολία συγκέντρωσης δεν σηµαίνει αδιαφορία. Η συνεχής αποτυχία και οι δυσκολίες οδηγούν τα παιδιά σε αίσθηµα χαµηλής αυτοεκτίµησης και αυτοεικόνας. Δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι τα παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες είναι πιθανό να παρουσιάζουν εξαιρετικές επιδόσεις σε κάποιες δραστηριότητες που δεν περιλαµβάνονται στη σχολική τάξη.
ΔΕΠ-Υ Η ΔΕΠ-Υ προσβάλλει ποσοστό 3-7% περίπου του σχολικού πληθυσµού. Στα αγόρια εµφανίζεται 3-4 φορές συχνότερα απ ότι στα κορίτσια. Αν δε δοθεί η πρέπουσα προσοχή, η ΔΕΠΥ µπορεί να συνεχιστεί σε όλη τη διάρκεια της εφηβείας και στην ενήλικη ζωή. Τα παιδιά µε Διαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής και Υπερκινητικότητα παρουσιάζουν τα παρακάτω χαρακτηριστικά: Δυσκολεύονται να διατηρήσουν την προσοχή σε ένα θέµα. Δυσκολεύονται να επικεντρώσουν την προσοχή σε λεπτοµέρειες. Κάνουν συχνά λάθη απροσεξίας στις σχολικές εργασίες. Φαίνεται να µην ακούνε όταν τους απευθύνεται ο λόγος. Δυσκολεύονται να διατηρήσουν το θέµα µιας συζήτησης. Έχουν ελλιπή οργάνωση. Αρνούνται να ασχοληθούν µε τα µαθήµατα του σχολείου αλλά και µε κάθε διαδικασία που απαιτεί να παραµείνουν καθιστοί και να συγκεντρωθούν. Χάνουν συχνά τα πράγµατά τους αλλά και ξεχνάνε το καθηµερινό τους πρόγραµµα. Κινούνται συνεχώς όταν κάθονται. Στο καθηµερινό τους παιχνίδι κινούνται συνεχώς και στο παιχνίδι µε συνοµηλίκους δυσκολεύονται να ακολουθήσουν τους κανόνες. Συχνά διακόπτουν τους άλλους και δυσκολεύονται να περιµένουν τη σειρά τους. Μαλώνουν συχνά τόσο µε τους συνοµηλίκους τους όσο και µε µέλη της οικογένειάς τους. Η επίδοσή τους στο σχολείο είναι χαµηλή. Οι περισσότεροι άνθρωποι µε ΔΕΠ-Υ έχουν φυσιολογική ή αυξηµένη νοηµοσύνη και δεν είναι απαραίτητο τα συµπτώµατα της ΔΕΠ-Υ να αποτελέσουν εµπόδιο για µια επιτυχηµένη ζωή. Η έγκαιρη διάγνωση και το κατάλληλο πρόγραµµα αποκατάστασης στην παιδική ηλικία επιφέρει τη µεγιστοποίηση των θετικών αποτελεσµάτων και την ελαχιστοποίηση των αρνητικών µακροπρόθεσµων συνεπειών της ΔΕΠ-Υ στην ενήλικη ζωή.
ΔΙΑΧΥΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ Ο όρος Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές αναφέρεται σε µία οµάδα διαταραχών που εµφανίζονται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού και πλήττουν πολλούς αναπτυξιακούς τοµείς. Αυτή η οµάδα διαταραχών περιλαµβάνει: Aυτισµός (Autism) Σύνδροµο Asperger (Asperger Syndrome) Σύνδροµο Rett (Rett Syndrome) Παιδική Αποδιοργανωτική Διαταραχή (Childhood Disintegrative Disorder) Διάχυτη Αναπτυξιακή Διαταραχή µη Προσδιοριζόµενη Αλλιώς Στο πρόσφατο παρελθόν ο αυτισµός εµφανιζόταν µε συχνότητα 1:10.000 παιδιά και έτσι θεωρείτο σπάνια διαταραχή. Οι σύγχρονες όµως µελέτες, συνυπολογίζοντας όλες τις διαταραχές του φάσµατος, αυξάνουν τη συχνότητα σε 1:500 παιδιά. Οι διαταραχές του αυτιστικού φάσµατος, όπως αλλιώς ονοµάζονται οι διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως διαταραχή στην επικοινωνία, στην κοινωνικοποίηση και στην φαντασία. Ωστόσο διαφέρουν ως προς τη βαρύτητα των δυσκολιών. Συνήθως το παιδί φαίνεται να έχει µία οµαλή ανάπτυξη µέχρι και τα 2,5 µε 3 έτη και στη συνέχεια παρουσιάζει µία έκπτωση των δεξιοτήτων στους εξής τοµείς: Ø Επικοινωνία: Μεγάλο ποσοστό παιδιών µε διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή µπορεί να µην έχουν αναπτύξει καθόλου λόγο ή µπορεί να έχουν αναπτύξει λόγο µε κάποιες ιδιορρυθµίες όπως η ηχολαλία (το παιδί «παπαγαλίζει» ότι ακούει) και η αντιστροφή των αντωνυµιών. Τα παιδιά ωστόσο που έχουν αναπτύξει λόγο µπορεί να εκδηλώνουν εµµονές µε συγκεκριµένα θέµατα µε αποτέλεσµα ο λόγος τους να κινείται αποκλειστικά σχεδόν γύρω από αυτά τα θέµατα. Έτσι τα παιδιά δυσκολεύονται να αναπτύξουν ή να διατηρήσουν µια συζήτηση. Ø Συµπεριφορά: Η συµπεριφορά αυτών των παιδιών είναι συνήθως γεµάτη από στερεοτυπίες (επαναληπτικές συµπεριφορές, όπως ρυθµική κίνηση του σώµατος ή του κεφαλιού, φτερούγισµα των χεριών, επαναληπτικοί ήχοι) και διασπαστικές συµπεριφορές (εκρήξεις θυµού, επιθετικότητα, αυτοεπιθετικότητα). Ακόµη, συχνά υπάρχει έντονη υπερκινητικότητα ή έντονη παθητικότητα. Ø Κοινωνικοποίηση: Τα παιδιά µε διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή δεν µπορούν να συνάψουν σχέσεις µε ενηλίκους ή συνοµηλίκους και αυτό γιατί δεν επιζητούν επαφή. Το συναίσθηµα µπορεί να απουσιάζει ή να είναι ακατάλληλο σε σχέση µε τις εκάστοτε συνθήκες. Συχνά αυτά τα παιδιά µένουν αποσυρµένα και παθητικά, ενώ κάποιες φορές βρίσκονται σε έντονη υπερδιέγερση. Υπάρχουν µερικές περιπτώσεις παιδιών όπου µπορούν να εκφράζουν κατάλληλα συναισθήµατα. Η ενσυναίσθηση όµως, η κατανόηση δηλαδή των συναισθηµάτων των άλλων, είναι µία φανερή δυσκολία ακόµα και στα πιο λειτουργικά παιδιά.
Ø Φαντασία: Στα παιδιά µε διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές ο τοµέας της φαντασίας πλήττεται σηµαντικά. Αυτή η δυσκολία αντικατοπτρίζεται κυρίως στο παιχνίδι αυτών των παιδιών. Συνήθως παίζουν µε στερεοτυπικό και ιδιόρρυθµο τρόπο και όχι µε λειτουργικό. Για παράδειγµα εµµένουν στην επεξεργασία µιας λεπτοµέρειας του παιχνιδιού, όπως να γυρνούν τις ρόδες ενός αυτοκινήτου και όχι να το τσουλάνε. Ø Αισθητηριακή ολοκλήρωση: Η δυσλειτουργία της αισθητηριακής ολοκλήρωσης είναι σύνηθες φαινόµενο στα παιδιά στο φάσµα του αυτισµού. Είναι µια διαταραχή κατά την οποία τα αισθητηριακά δεδοµένα δεν οργανώνονται κατάλληλα στον εγκέφαλο και αυτό µπορεί να προκαλέσει διάφορα προβλήµατα στην ανάπτυξη, στην επεξεργασία της πληροφορίας και στη συµπεριφορά του ατόµου. Είναι συχνό το φαινόµενο οι γονείς να κάνουν ακουόγραµµα στο παιδί τους πριν τελικά γίνει διάγνωση διάχυτης αναπτυξιακής διαταραχής και αυτό γιατί το πρώτο σύµπτωµα είναι το παιδί να µην ανταποκρίνεται στο όνοµά του, αλλά και σε οποιοδήποτε άλλο κάλεσµα των γονέων του. Ακόµη µπορεί αρχικά να ανησυχήσουν σχετικά µε πιθανό πρόβληµα όρασης γιατί αυτά τα παιδιά δεν έχουν βλεµµατική επαφή µε πρόσωπα και αντικείµενα. Συχνές σύνοδες δυσκολίες µπορεί να είναι αυτές του ύπνου και της διατροφής. Γενικά τα παιδιά µε διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές µπορεί να έχουν φυσιολογική ή µεγαλύτερη του φυσιολογικού νοηµοσύνη, αλλά συχνά το νοητικό δυναµικό του παιδιού εκπίπτει λόγω των δυσκολιών του. Η αιτία που προκαλεί τον αυτισµό δεν είναι ακόµα γνωστή και έτσι δεν υπάρχει θεραπεία η οποία να είναι απόλυτα αποτελεσµατική σε όλα τα παιδιά. Ωστόσο η διάγνωση του αυτισµού µπορεί να τεθεί από την ηλικία των 18 µηνών στα παιδιά. Ο έγκαιρος εντοπισµός και η ένταξη του παιδιού σε πρόγραµµα πρώιµης παρέµβασης µπορεί να αποτελέσει σηµαντικό παράγοντα καλής πρόγνωσης σε παιδιά µε διαταραχή στο φάσµα του αυτισµού.
ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ Οι εξελικτικές γλωσσικές διαταραχές περιλαµβάνουν δυσκολίες στην κατανόηση, στην έκφραση ή στη χρήση του λόγου. Μπορεί να οφείλονται σε περιβαλλοντικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες, αλλά συχνότερα σε µια κεντρική διαταραχή στην ανάπτυξη του γλωσσικού συστήµατος, γνωστή ως Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Οι δυσκολίες µπορεί να αφορούν στη µορφή (σύνταξη, φωνολογία, γραµµατική, µορφολογία), στο περιεχόµενο (έννοιες, λεξιλόγιο) ή στη χρήση του λόγου (ακατάλληλες εκφράσεις σε σχέση µε την περίσταση). Οι γλωσσικοί τοµείς που βλάπτονται είναι εκείνοι της φωνολογίας, µορφολογίας, σύνταξης, σηµασιολογίας και της πραγµατολογίας. Το ποσοστό των παιδιών προσχολικής ηλικίας µε Ειδική Γλωσσική Διαταραχή φτάνει το 7% του πληθυσµού αλλά το ποσοστό των παιδιών που έχουν µια γενικότερη ανωριµότητα στο γλωσσικό σύστηµα κυµαίνεται και µπορεί να φτάσει µέχρι και το 19%. Στις αναπτυξιακές γλωσσικές διαταραχές ανήκουν: Γλωσσική Διαταραχή ή Γλωσσική Καθυστέρηση Εµφανίζονται δυσκολίες στην κατανόηση ή/και στην έκφραση του λόγου και δυσκολίες στην εκµάθηση της γλώσσας. Τα παιδιά παρουσιάζουν εξελικτική ανάπτυξη του λόγου, αλλά το γλωσσικό τους επίπεδο είναι κατώτερο από αυτό των συνοµηλίκων τους Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (SLI: Specific Language Impairment) Τα παιδιά παρουσιάζουν προβλήµατα λόγου, χωρίς όµως να έχουν νοητική καθυστέρηση, οργανικές αισθητηριακές βλάβες ή ψυχικές διαταραχές. Παρουσιάζουν πιο αργό ρυθµό γλωσσικής ανάπτυξης, σε σύγκριση µε άλλα παιδιά της ίδιας ηλικίας, ενώ τα άλλα αναπτυξιακά στάδια συνήθως παρουσιάζονται φυσιολογικά. Πραγµατολογική Γλωσσική Διαταραχή (PLI: Pragmatic Language Impairment) και άλλες Πραγµατολογικές Διαταραχές Σε αυτή τη κατηγορία ανήκουν παιδιά που παρουσιάζουν προβλήµατα µε τη χρήση της γλώσσας, την κατανόηση κοινωνικών κανόνων και της µη λεκτικής επικοινωνίας και είναι συνήθως παιδιά µε διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές. Γλωσσικές Δυσκολίες που οφείλονται σε νοητική υστέρηση Ανάλογα µε το βαθµό της νοητικής υστέρησης, παρουσιάζουν αντίστοιχου βαθµού δυσκολίες στην κατάκτηση της γλώσσας, τόσο στο επίπεδο της κατανόησης, όσο και σε αυτό της έκφρασης. Κώφωση-Βαρηκοΐα Παιδιά µε κώφωση-βαρηκοΐα δυσκολεύονται στην εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας. Ως αποτέλεσµα εµφανίζουν δυσκολίες σε όλες τις διαστάσεις της γλώσσας.
Στο Έργο Λόγος Έκφραση ανάλογα µε τους τοµείς της γλώσσας στους οποίους ένα παιδί παρουσιάζει κάποια δυσκολία, διαµορφώνεται και το κατάλληλο θεραπευτικό πρόγραµµα. Κυρίως ο λογοθεραπευτής και ο ειδικός παιδαγωγός είναι υπεύθυνοι για τη θέσπιση του εξατοµικευµένου προγράµµατος παρέµβασης. Η παρέµβαση σε όσο το δυνατόν µικρότερη ηλικία δίνει καλύτερη πρόβλεψη για το παιδί.
ΤΡΑΥΛΙΣΜΟΣ Ο τραυλισµός είναι µια διαταραχή στη ροή του λόγου και σχετίζεται µε ασυντόνιστες κινήσεις του µυϊκού συστήµατος, µε αποτέλεσµα να υπάρχουν κοµπιάσµατα της αναπνοής, της φωνής και της άρθρωσης. Εµφανίζεται σαν επανάληψη συλλαβών, φθόγγων και λέξεων ή σαν ένα επίµονο κόµπιασµα σε έναν φθόγγο, στην αρχή ή τη µέση του λόγου. Τις διακοπές στη ροή της οµιλίας συνοδεύουν ασυνήθιστοι µορφασµοί προσώπου και κινήσεις του σώµατος. Τα αίτια δεν έχουν ακόµα διασαφηνιστεί, αλλά ως πιο πιθανό θεωρείται ο συνδυασµός διαφόρων παραγόντων. Οι παράγοντες αυτοί µπορεί να είναι γενετικοί ή περιβαλλοντικοί όπως άγχος, προβλήµατα στο σπίτι ή στο σχολείο. Ο τραυλισµός συνήθως εµφανίζεται στην παιδική ηλικία, νωρίτερα από την ηλικία των οκτώ ετών. Στις ηλικίες των 2-5 ετών ο τραυλισµός θεωρείται ένα φυσιολογικό στάδιο της γλωσσικής ανάπτυξης και εξαλείφεται µε την πάροδο του χρόνου. Το ποσοστό παιδιών που εµφανίζουν τραυλισµό είναι πέντε στα εκατό παιδιά και τα περισσότερα περιστατικά θεραπεύονται, ενώ µόνο το 1% των ενηλίκων τραυλίζει. Επίσης ο τραυλισµός είναι 4 φορές συχνότερος στα αγόρια απ ότι στα κορίτσια. Τα παιδιά µε τραυλισµό συχνά αντιλαµβάνονται τη δυσκολία τους και εφεύρουν διάφορους τρόπους ώστε να µην να εκτίθενται. Για παράδειγµα µπορεί να αντικαθιστούν τις «δύσκολες» λέξεις, δηλαδή αυτές στις οποίες περιµένουν ότι θα τραυλίσουν, µε άλλες. Ακόµη αυτά τα παιδιά προσπαθούν να καλύπτουν το πρόβληµά τους µε άλλες συµπεριφορές. Ωστόσο το άγχος, η αµηχανία και τα αρνητικά συναισθήµατα παραµένουν µε αποτέλεσµα τα παιδιά να χάνουν την αυτοπεποίθησή τους και να παρουσιάζουν ανάρµοστες συµπεριφορές όπως επιθετικότητα. Είναι σηµαντικό λοιπόν οι γονείς να απευθυνθούν σε λογοθεραπευτή, από τη στιγµή που θα παρατηρήσουν ότι το παιδί τους τραυλίζει. Ο λογοθεραπευτής θα αξιολογήσει αν το παιδί χρειάζεται θεραπεία και ποιο είναι το πλάνο παρέµβασης. Αν σε ένα παιδί ο τραυλισµός επιµένει για πάνω από έξι µήνες τότε υπάρχει µεγάλη πιθανότητα ο τραυλισµός να είναι παθολογικός και επιδέχεται θεραπεία. Δεν υπάρχει µέχρι σήµερα θεραπεία που να εξαλείφει τον τραυλισµό, αλλά µπορεί να υπάρξει βελτίωση. Η θεραπεία περιλαµβάνει την εκµάθηση τεχνικών και στρατηγικών, µε στόχο τον έλεγχο της ροής της οµιλίας. Η θεραπεία απαιτεί µεγάλη προσπάθεια από το άτοµο που τραυλίζει αλλά εξίσου σηµαντική είναι η πλήρης συνεργασία των γονέων στην θεραπευτική διαδικασία. Μαζί µε τη λογοθεραπεία πρέπει απαραίτητα να γίνεται και συµβουλευτική γονέων. Με την απαραίτητη καθοδήγηση, οι γονείς χρειάζεται να είναι σε θέση να δηµιουργήσουν ένα περιβάλλον µέσα στην οικογένεια, ώστε το παιδί να αποδεχτεί τη δυσκολία του και να διατηρήσει την αυτοπεποίθησή του.
ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΗ ΠΑΡΑΛΥΣΗ Η Εγκεφαλική Παράλυση (Cerebral Palsy), ή νόσος του Little, είναι πάθηση του Κεντρικού Νευρικού Συστήµατος και προέρχεται από µη εξελισσόµενη βλάβη αυτών. Εκδηλώνεται µε διάφορες κινητικές διαταραχές (σπαστικότητα, αθέτωση, αταξία, δυσκαµψία, ατονία), και η οποία ενίοτε αλλά όχι πάντα συνοδεύεται από νοητική στέρηση. Λόγω της εγκεφαλικής παράλυσης εµφανίζονται κινητικές δυσλειτουργίες. Έτσι κάποιοι µύες λόγω της υπερτονίας τους γίνονται υπερτροφικοί και το άτοµο δεν µπορεί να ελέγξει τη χαλάρωσή τους, ενώ το αντίθετο συµβαίνει µε άλλους µύες που καθίστανται ατροφικοί. Ως αποτέλεσµα το εύρος κινήσεων είναι περιορισµένο. Η εγκεφαλική παράλυση συναντάται σε παιδιά από την βρεφική µέχρι την ηλικία των τριών ετών, όπου ολοκληρώνεται η ανάπτυξη του εγκεφάλου. Η κατάσταση αυτή είναι, για τα παιδιά αυτά και την οικογένειά τους, δύσκολη και ψυχοφθόρα, αλλά µε την έγκαιρη διάγνωση και την κατάλληλη φυσικοθεραπευτική αγωγή, µπορούµε να επιτύχουµε ακόµα και εντυπωσιακά αποτελέσµατα. Η έγκαιρη διάγνωση και η έγκαιρη έναρξη της θεραπείας παίζουν πολύ σηµαντικό ρόλο. Υπάρχουν οικογένειες που λόγω του υπερβολικού τους άγχους πιέζουν ιδιαίτερα το άτοµο µε Ε.Π. και αυτό οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο χωρίς ουσιαστικά αποτελέσµατα. Η παράλληλη ένταξη της οικογένειας σε πρόγραµµα Συµβουλευτικής είναι απαραίτητη.
ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Για να µιλήσουµε για διαταραχή συµπεριφοράς πρέπει η ανυπάκουη συµπεριφορά του παιδιού να είναι εκτός ελέγχου. Για να αναφερθούµε στον όρο «διαταραχή» χρειάζεται να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις, όπως η συµπεριφορά του παιδιού να είναι συστηµατικά επαναλαµβανόµενη, η παραβίαση να αφορά στα βασικά δικαιώµατα των άλλων και η σοβαρότητα των παραπτωµάτων να µην συνάδουν µε την ηλικία του παιδιού. Οι διαταραχές συµπεριφοράς είναι πιο συχνές και εµφανίζονται νωρίτερα στα αγόρια συγκριτικά µε τα κορίτσια. Αυτό που πρέπει να θορυβήσει τους γονείς είναι οι εκρήξεις θυµού, η επιθετικότητα προς τα άλλα παιδιά, η ανυπακοή, η άσκοπη κινητική δραστηριότητα και η διάσπαση προσοχής, ιδίως όταν συνυπάρχει το σύνδροµο της υπερκινητικότητας, στην προσχολική ηλικία, ενώ πράξεις βίας, λεκτικής επιθετικότητας ακόµα και κλοπής στη σχολική ηλικία. Στην εφηβεία οι σχολικές απουσίες, η κατανάλωση ποτών και η χρήση τοξικών ουσιών είναι ξεκάθαρα δείγµατα, ότι χρειάζεται πλέον η στήριξη ενός ειδικού. Τα παιδιά µε τέτοιου είδους διαταραχή είναι απαραίτητο να ενταχθούν σε πρόγραµµα ψυχοθεραπείας και µε τη σειρά τους οι γονείς σε πρόγραµµα συµβουλευτικής.