2 η Ενότητα Θεωρητική προσέγγιση στην κατάκτηση της µητρικής γλώσσας (2) 1 Η ορθολογιστική προσέγγιση στην κατάκτηση της µητρική γλώσσας 1.1 Το λογικό πρόβληµα της κατάκτησης της γλώσσας Αναφερθήκαµε στην προηγούµενη ενότητα στους λόγους για τους οποίους τόσο ο εµπειριοκρατισµός όσο και ο διασυνδετισµός δεν δίνουν πλήρεις απαντήσεις στο φαινόµενο της κατάκτησης της γλώσσας. Αναφερθήκαµε επίσης στην κριτική που τους έχει ασκηθεί από τους ορθολογιστές. Πώς όµως εξηγούν οι ορθολογιστές την κατάκτηση της γλώσσας; Για τους ορθολογιστές το «λογικό πρόβληµα της κατάκτησης της γλώσσας» γνωστό και ως «πρόβληµα του Πλάτωνα» είναι το ακόλουθο: 1 (1) Πώς µπορούν τα παιδιά να κατακτήσουν την περίπλοκη γνώση της γλώσσας σε µικρό χρονικό διάστηµα και µόνο µε βάση τις θετικές µαρτυρίες; (πρβλ. Hornstein & Lightfoot 1981, Chomsky 1986) Η απάντηση που δίνει ο Chomsky (1986) στο «λογικό πρόβληµα» είναι η εξής: Ο άνθρωπος είναι προικισµένος µε µια έµφυτη γλωσσική γνώση ή Γλωσσική Ικανότητα (= Language Faculty ), η οποία αποτελεί την προϋπόθεση για την οµαλή διεκπεραίωση της διαδικασίας της κατάκτησης της γλώσσας. Η Γλωσσική Ικανότητα Αυτή η Ενότητα αναπτύχθηκε αρχικά από την Χ. Αλεξάκη, στο πλαίσιο του Έργου ΕΠΕΑΕΚ- Προπτυχιακά Προγράµµατα Σπουδών (2004-2005), και επικαιροποιείται διαρκώς από τότε. 1 Πρόβληµα του Πλάτωνα είναι όρος που έχει χρησιµοποιηθεί από τον Chomsky λαµβάνοντας υπόψη τη συνοµιλία µεταξύ του Σωκράτη και του Μένωνα (στο έργο του Πλάτωνα Μένων ) στην οποία ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι ο νεαρός δούλος του Μένωνα ξέρει βασικές αρχές της γεωµετρίας χωρίς να τις έχει διδαχθεί.
είναι ένας εγγενής Μηχανισµός Κατάκτησης της Γλώσσας (= Language Acquisition Device ), ο οποίος διευκολύνει και απλοποιεί τη διαδικασία της κατάκτησης. 1.2 Ο Μηχανισµός Κατάκτησης της Γλώσσας Ο Μηχανισµός Κατάκτησης της Γλώσσας (ΜΚΓ) έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (Chomsky 1972): α) Είναι ικανότητα µοναδική για τον άνθρωπο και χαρακτηριστική του ανθρώπινου είδους. Απόδειξη της µοναδικότητας της Γλωσσικής Ικανότητας του ανθρώπου είναι οι εξής παρατηρήσεις: Πρώτον, οι προσπάθειες που έγιναν για να διδαχθούν οι χιµπατζήδες µια ανθρώπινη γλώσσα, απέτυχαν. εύτερον, οι γλώσσες των ζώων δεν µπορούν να συγκριθούν µε τις ανθρώπινες γιατί περιλαµβάνουν έναν περιορισµένο αριθµό συµβόλων που αντικατοπτρίζει τις βιολογικές τους ανάγκες ή είναι άµεσα συνδεδεµένα µε το περιβάλλον τους. Αντιθέτως, η ανθρώπινη γλώσσα έχει απεριόριστο λεξιλόγιο, µε το οποίο µπορεί να παράγει δηµιουργικά και βάσει γραµµατικών κανόνων έναν απεριόριστο αριθµό προτάσεων. β) Ο ΜΚΓ είναι χαρακτηριστικός για όλους τους ανθρώπους και ανεξάρτητος από την ευφυΐα και την νοηµοσύνη του ανθρώπου. Για παράδειγµα, παιδιά µε Ειδική Γλωσσική ιαταραχή (= Specific Language Impairment ) έχουν φυσιολογική νοητική ανάπτυξη, αλλά εµφανίζουν καθυστέρηση στη γλωσσική ανάπτυξη. Αντιθέτως, παιδιά µε Σύνδροµο Williams (= Williams Syndrome ) έχουν ως επί το πλείστον φυσιολογική γλωσσική ανάπτυξη, αλλά εµφανίζουν σοβαρά νοητικά προβλήµατα (Guasti 2002). Εξτρεµιστικές περιπτώσεις της τελευταίας κατηγορίας, δηλ. ατόµων µε χαµηλή νοηµοσύνη αλλά φυσιολογική γλώσσα είναι οι λεγόµενοι language savant (γλωσσικά ιδιοφυής µικρόνους), µε χαρακτηριστική περίπτωση τον Christopher ο οποίος µελετήθηκε τη δεκαετία του 90 από τον Neil Smith και την Ιάνθη Τσιµπλή. είτε σχετικό άρθρο του Φ. Παναγιωτίδη (2007) στην Κυπριακή εφηµερίδα Πολίτης http://epanagiotidis.blogspot.com/2007_03_01_archive.html. Ένα άλλο επιχείρηµα για το ότι ο ΜΚΓ είναι ανεξάρτητος από την ευφυΐα και την νοηµοσύνη προέρχεται από πειράµατα τα οποία κάνουµε κατά καιρούς στα οποία εξετάζονται πάντα και οι γενικές γνωστικές και γλωσσικές ικανότητες, εκτός από το 2
επιµέρους γλωσσικό φαινόµενο στο οποίο θέλουµε να εστιάσουµε. Συχνά προκύπτει ότι οι γενικές γλωσσικές και γνωστικές ικανότητες δεν συµπίπτουν πάντα. γ) Ο ΜΚΓ είναι βιολογικά καθορισµένος και επηρεάζει τον τρόπο κατάκτησης της γλώσσας έτσι ώστε να διακρίνεται µια οµοιοµορφία στα στάδια γλωσσικής ανάπτυξης από τα οποία διέρχονται οι νέοι οµιλητές διαφορετικών γλωσσών. Αυτή η οµοιοµορφία δεν επηρεάζεται ούτε από τα χαρακτηριστικά της γλώσσας ούτε από το πολιτισµικό περιβάλλον στο οποίο µεγαλώνει ο άνθρωπος, αλλά είναι βιολογικά καθορισµένη. Ένδειξη της βιολογικά καθορισµένης Γλωσσικής Ικανότητας είναι η δηµιουργία των Κρεολών γλωσσών (Creoles), οι οποίες προήλθαν από τις γλώσσες Pidgin. 2 Οι γλώσσες Pidgin περιλαµβάνουν ελλιπές λεξιλόγιο, απλοποιηµένα φωνητικά / φωνολογικά συστήµατα και απλοποιηµένες συντακτικές δοµές. Αυτές οι γλώσσες δηµιουργήθηκαν από τους Ευρωπαίους που αποίκησαν στα εµπορικά κέντρα της Ασίας και της Αφρικής µε σκοπό την επικοινωνία και τη συνδιαλλαγή µε τους τοπικούς πληθυσµούς µε τους οποίους ήρθαν σε επαφή. Τα παιδιά των ντόπιων που γεννήθηκαν σε αυτές τις περιοχές δέχτηκαν τις γλώσσες Pidgin ως γλωσσικό ερέθισµα. Από αυτές τις απλοποιηµένες γλώσσες δηµιούργησαν τις γλώσσες Creole, οι οποίες είναι πλήρως διαµορφωµένες ως προς τη φωνητική / φωνολογία, το λεξιλόγιο, την µορφολογία και το συντακτικό (Cairns 1996). Κάτι τέτοιο δεν θα µπορούσε να είχε προκύψει αν δεν υπήρχε η οργανωτική δύναµη του βιολογικά βασισµένου γλωσσικού συστήµατος. δ) Ο ΜΚΓ καθορίζει την ταχύτητα και τη χρονική στιγµή της γλωσσικής ανάπτυξης. Η χρονική περίοδος που µπορεί ο άνθρωπος να κατακτήσει τη µητρική του γλώσσα είναι γενετικά καθορισµένη. Η κρίσιµη περίοδος για την κατάκτηση της σύνταξης είναι η προσχολική ηλικία. Άλλα στοιχεία ή δοµές της γλώσσας κατακτώνται στην ίδια ηλικία από οµιλητές (παιδιά) διαφορετικών γλωσσών: στους 7 µε 10 µήνες τα παιδιά βαβίζουν, στους 10 µε 11 µήνες λένε τις πρώτες τους λέξεις και στους 18 µήνες συµβαίνει η έκρηξη του λεξιλογίου (Bloom 1994: 7). Σε περίπτωση που κάποιο παιδί αποµονωθεί από τα γλωσσικά δεδοµένα του περιβάλλοντος του, δηλαδή από την οµιλία των ενηλίκων, δε θα µπορέσει να 2 Η λέξη creole προέρχεται από το λατινικό ρήµα creare (= δηµιουργώ), ενώ η λέξη pidgin είναι η αγγλική λέξη business µε κινέζικη προφορά και χρησιµοποιείται για τον Ευρωπαίο που είναι γεννηµένος στη δυτική Ινδία. 3
κατακτήσει καµιά γλώσσα. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία της Genie, της κοπέλας από την Καλιφόρνια, την οποία κράτησε φυλακισµένη ο πατέρας της µέχρι την ηλικία των δεκατριών χρόνων. Οι γλωσσολόγοι του Πανεπιστηµίου της Καλιφόρνιας προσπάθησαν να της διδάξουν µια γλώσσα χωρίς µεγάλη επιτυχία. Ενώ η Genie κατόρθωσε να κατακτήσει το λεξιλόγιο και κάποιους υποτυπώδεις κανόνες ακολουθίας των λέξεων, δεν ήταν σε θέση να κατακτήσει τα συντακτικά και µορφολογικά φαινόµενα της αγγλικής γλώσσας (Cairns 1996). ε) Ο ΜΚΓ λειτουργεί υποσυνείδητα και ακούσια. Αυτό σηµαίνει ότι δεν µπορούµε να επιλέξουµε συνειδητά αν θα µάθουµε την µητρική µας γλώσσα, έτσι όπως µπορούµε να επιλέξουµε συνειδητά αν θα µάθουµε να παίζουµε σκάκι. Η γλωσσική ικανότητα είναι µέρος των γενετικών µας πληροφοριών, όπως ακριβώς η ικανότητα του βαδίσµατος. Για να κατανοηθεί η λειτουργία του ΜΚΓ, παρατίθεται το ακόλουθο σχήµα: (2) Γλωσσικά εδοµένα Γλωσσική Ικανότητα Μηχανισµός Κατάκτησης Κατάκτηση της Γραµµατικής της γλώσσαςστόχου Η διαδικασία κατάκτησης είναι η ακόλουθη: Ο µελλοντικός φυσικός οµιλητής της γλώσσας-στόχου (το παιδί), βιολογικά προικισµένος µε το ΜΚΓ, έρχεται σε επαφή µε τα γλωσσικά δεδοµένα του περιβάλλοντος του (την οµιλία των ενηλίκων). Τα γλωσσικά δεδοµένα αποτελούν το ερέθισµα, το οποίο θέτει σε λειτουργία το ΜΚΓ. Στη συνέχεια, ο ΜΚΓ αναλύει και επεξεργάζεται τα γλωσσικά δεδοµένα µε σκοπό να διαµορφώσει τη γραµµατική της γλώσσας-στόχου, δηλαδή εκείνης της γλώσσας στην οποία ανήκουν τα γλωσσικά ερεθίσµατα. Πρέπει να επισηµάνουµε ότι ο ΜΚΓ χωρίς τα γλωσσικά δεδοµένα δεν µπορεί να τεθεί σε λειτουργία. Η ορθολογιστική θεώρηση της κατάκτησης της γλώσσας προϋποθέτει, εποµένως, δύο παράγοντες: αφ ενός την ύπαρξη του βιολογικού εξοπλισµού (του ΜΚΓ), αφ ετέρου την παρουσία της γλωσσικής εµπειρίας (του γλωσσικού ερεθίσµατος). Αντιθέτως, οι οπαδοί της εµπειριοκρατίας αγνοούσαν εντελώς την ύπαρξη της εγγενούς γλωσσικής ικανότητας. 4
1.3 Η Καθολική Γραµµατική Σύµφωνα µε τον Chomsky (1986), ο έµφυτος ΜΚΓ είναι σε θέση να αναλύσει τα γλωσσικά δεδοµένα και να παράγει τη γραµµατική οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας. Εποµένως, αυτός ο µηχανισµός περιλαµβάνει στην αρχική του κατάσταση, δηλαδή πριν ακόµα το παιδί έρθει σε επαφή µε τα γλωσσικά ερεθίσµατα, τις ιδιότητες και τις αρχές όλων των γλωσσών. Η αρχική κατάσταση του µηχανισµού κατάκτησης είναι µια γραµµατική που περιέχει όλες τις αρχές όλων των υπαρκτών και πιθανών ανθρώπινων γλωσσών. Αυτή η γραµµατική ονοµάζεται Καθολική Γραµµατική ( Universal Grammar ) γιατί είναι καθολική για όλες τις ανθρώπινες γλώσσες. Με άλλα λόγια, η Καθολική Γραµµατική (ΚΓ) είναι ένας έµφυτος αλγόριθµος ο οποίος µπορεί να αναλύσει τα γλωσσικά δεδοµένα που ακούει το παιδί και να παράγει τη γραµµατική της γλώσσας στην οποία ανήκουν αυτά τα δεδοµένα. Η γραµµατική της γλώσσας-στόχου είναι το αποτέλεσµα της λειτουργίας της ΚΓ και το εφόδιο που έχει ο φυσικός οµιλητής µιας γλώσσας. Η γραµµατική της γλώσσας-στόχου βοηθάει τον φυσικό οµιλητή να κατανοεί και να παράγει απεριόριστο αριθµό προτάσεων. Επίσης, η γραµµατική της γλώσσαςστόχου είναι υπεύθυνη για τη διαισθητική ικανότητα κάθε φυσικού οµιλητή να διακρίνει ποιες φωνολογικές, µορφολογικές και συντακτικές δοµές είναι γραµµατικές, δηλαδή σωστές ή πιθανές, και ποιες αντιγραµµατικές, δηλαδή λανθασµένες, στη µητρική του γλώσσα. Η διαµόρφωση της γραµµατικής της γλώσσας-στόχου επιτυγχάνεται σ ένα µεγάλο ποσοστό κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας και ολοκληρώνεται µέχρι την εφηβεία. Αυτό το γεγονός δε σηµαίνει ότι η Καθολική Γραµµατική σταµατά να υπάρχει και να λειτουργεί στον άνθρωπο, αλλά ότι υπάρχει «καλυµµένη από το µανδύα» της γραµµατικής της γλώσσας-στόχου. 1.4 Το Μοντέλο των Αρχών και Παραµέτρων Ο Chomsky παρατήρησε ότι όλες οι γλώσσες του κόσµου και οι γραµµατικές που τις διέπουν παρουσιάζουν οµοιότητες, αλλά και διαφορές. Η Καθολική Γραµµατική θα πρέπει λοιπόν να είναι ένα σύστηµα που εµπεριέχει τις οµοιότητες όλων των γλωσσών και επιτρέπει τις διαφορές τους. Κατά συνέπεια, η Καθολική Γραµµατική είναι αφ ενός ένα σύστηµα περιορισµένων Αρχών ( Principles ), οι οποίες καθορίζουν τους γενικούς λειτουργικούς κανόνες όλων των γλωσσών. Οι Αρχές είναι 5
καθολικές, δηλαδή ισχύουν για όλες τις γλώσσες. Επειδή όµως οι γλώσσες σε πολλά σηµεία διαφέρουν µεταξύ τους, οι καθολικές αρχές πρέπει να διαθέτουν στοιχεία που επιτρέπουν την απόκλιση των γλωσσών. Αυτά τα στοιχεία ονοµάζονται Παράµετροι ( Parameters ) και επιλέγονται διαφορετικά για κάθε γλώσσα. Στην αρχή της διαδικασίας της κατάκτησης της γλώσσας, το παιδί γνωρίζει τις καθολικές Αρχές που ισχύουν για όλες τις γλώσσες, αλλά δεν έχει εδραιώσει ακόµα τις Παραµέτρους που ισχύουν στη γλώσσα που κατακτά. Κατά τη διάρκεια της κατάκτησης της γλώσσας, το παιδί πρέπει να εδραιώσει τις Παραµέτρους µε βάση τα γλωσσικά δεδοµένα που ακούει. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα παραµέτρων είναι τα ακόλουθα: Αρχή Ι: Όλες οι προτάσεις έχουν υποκείµενα. Παράµετρος της «δυνατότητας ή µη δυνατότητας παράλειψης του υποκειµένου» (3) α. Ο Γιάννης διαβάζει το βιβλίο. β. ιαβάζει το βιβλίο. (4) α. John reads the book. β. *Reads the book. (5) α. Hans liest das Buch. β. *Liest das Buch. Αρχή ΙΙ: Οι φράσεις αποτελούνται από την Κεφαλή και το συµπλήρωµά της. Παράµετρος για τη «θέση της κεφαλής» της φράσης: [Κεφαλή πριν] ή [Κεφαλή µετά] (6) α. [Κεφαλή πριν] β. [Κεφαλή µετά] Ρηµατική Φράση Ρηµατική Φράση Ρήµα Συµπλήρωµα Συµπλήρωµα Ρήµα Ελλ.: διαβάζω το βιβλίο Γερ.: das Buch lesen Αγγ.: (to) read the book 2 Η γνωστική ψυχολογική θεώρηση της γλωσσικής ανάπτυξης O Piaget διακρίνει τέσσερα βασικά στάδια στη γνωστική ανάπτυξη του ανθρώπου: α) την αισθησιοκινητική περίοδο, η οποία διαρκεί από τη γέννηση έως το δεύτερο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σε αυτήν την περίοδο, η γνωστική λειτουργία 6
στηρίζεται αποκλειστικά σε απλές αισθητηριακές και κινητικές δραστηριότητες. Το παιδί δεν έχει ακόµα αντίληψη του χώρου και του χρόνου και γι αυτόν τον λόγο δεν µπορεί να αναπαραστήσει εσωτερικά τον εξωτερικό κόσµο. Η κατανόηση του κόσµου στηρίζεται µόνο στην άµεση τοποχρονική επαφή. Ό,τι δεν γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις, σηµαίνει ότι δεν υπάρχει. β) την προσυλλογιστική περίοδο που εκτείνεται χρονικά από το τρίτο έως το έκτο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σ αυτήν την περίοδο αρχίζει η αναπαράσταση του εξωτερικού κόσµου σε εσωτερικές εικόνες και η ενεργοποίηση της ανακλητικής µνήµης. Το παιδί αντιλαµβάνεται ότι τα γεγονότα δε συµβαίνουν κατ ανάγκη «στο παρόν και στο εδώ», αλλά η σκέψη του είναι ιδιαίτερα εγωκεντρική. γ) την περίοδο της συγκεκριµένης σκέψης που διαρκεί από το έβδοµο έως το ενδέκατο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σ αυτήν την περίοδο, το παιδί προβαίνει σε λογικούς συλλογισµούς, όπως κατηγοριοποιήσεις και αρίθµηση. Οι συλλογισµοί του παιδιού περιορίζονται στο συγκεκριµένο και στο άµεσο και είναι καθαρά εµπειρικοί. δ) την περίοδο της αφαιρετικής σκέψης που εκτείνεται χρονικά από το δωδέκατο και ολοκληρώνεται στο δέκατο έκτο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σ αυτήν την περίοδο, αναπτύσσεται η κριτική και αφαιρετική σκέψη του εφήβου που τροφοδοτεί το ενδιαφέρον του για τη διατύπωση θεωριών και οδηγεί στην προσήλωσή του στο µέλλον (Παρασκευόπουλος 1985). Η γνωστική ανάπτυξη και κατά συνέπεια η µετάβαση από το ένα αναπτυξιακό στάδιο στο άλλο συντελείται µέσα από την ισορροπία δύο αντίθετων λειτουργιών: την αφοµοίωση ( assimilation ) και τη συµµόρφωση ( accommodation ). Η αφοµοίωση είναι η λειτουργία µε την οποία ο άνθρωπος προσαρµόζει (αφοµοιώνει) την εµπειρία του σε προϋπάρχουσες νοητικές δοµές, ενώ η συµµόρφωση είναι η λειτουργία µε την οποία αλλάζει (συµµορφώνει) τις προϋπάρχουσες νοητικές δοµές µε βάση την εµπειρία. Η γνωστική ανάπτυξη είναι µια δυναµική διαδικασία που προκύπτει από την ισορροπία της αφοµοίωσης µε τη συµµόρφωση και πραγµατώνεται µε την µετάβαση από µια κατώτερη µορφή ισορροπίας σε µια ανώτερη. Η αφετηρία της κατάκτησης της γραµµατικής βρίσκεται στην αισθησιοκινητική νοηµοσύνη του ανθρώπου, δηλαδή στο πρώτο στάδιο ανάπτυξης. Η θεµελιώδης διαφορά ανάµεσα στον Piaget και στον Chomsky είναι ότι ο πρώτος αρνείται τον αυστηρό προγραµµατισµό του µηχανισµού κατάκτησης της γλώσσας και κυρίως της αυτονοµίας του σε σχέση µε τις υπόλοιπες νοητικές 7
λειτουργίες. Σύµφωνα µε τον Piaget, η γλώσσα είναι τµήµα του συνόλου των λειτουργιών της ανθρώπινης νοηµοσύνης. είτε τη συλλογή άρθρων στο βιβλίο του Piattelli-Palmarini (1980), τα οποία προέκυψαν σε µια ιστορική συνάντηση των Piaget και Chomsky (µεταξύ άλλων) το 1975 στο Παρίσι µε αντικείµενο σχετικά θέµατα γύρω από τη γλώσσα. Πολλά από τα επιχειρήµατα στο 1.2 πιο πριν στηρίζουν την ανεξαρτησία γλώσσας και νοηµοσύνης, συνεπώς, αντικρούουν τις θέσεις του Piaget. Η θεώρηση του Piaget σχετικά µε την κατάκτηση της γλώσσας µπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή µέσα από τη σειρά κατάκτησης των γλωσσικών όρων (λέξεων) που χρησιµοποιούνται για τις τοπικές έννοιες. Οι Piaget & Inheler (1956) έχουν υποστηρίξει ότι, γνωστικά, υπάρχει µια καθολικά σειρά κατάκτησης των εννοιών που αντιστοιχούν σε αυτές τις εκφράσεις, και είναι η παρακάτω: (7) µέσα, πάνω σε, κάτω > δίπλα, µεταξύ > µπροστά, πίσω Η θεωρία του Piaget προβλέπει ότι οι λέξεις που αντιστοιχούν σε αυτές τις έννοιες κατακτώνται µε την ίδια σειρά διαγλωσσικά, δηλαδή, πρώτα το µέσα, µετά το πάνω σε, µετά το κάτω, κλπ.. Μελέτες που έχουµε διεξάγει στην Ελληνική όµως (βλέπε Terzi & Tsakali 2015 για λεπτοµέρειες) έχουν δείξει ότι η πρόθεση πάνω σε κατακτάται µετά από τις προθέσεις µπροστά και πίσω, γεγονός που το έχουµε αποδώσει στο ότι τα παιδιά µπερδεύονται από την ύπαρξη του πάνω από, το οποίο σηµαίνει κάτι άλλο στην Ελληνική. Σε κάθε περίπτωση, ακριβώς λόγω του τρόπου µε τον οποίον η Ελληνική εκφράζει την έννοια του πάνω σε κάνει τα παιδιά να µην ακολουθούν την καθολική σειρά κατάκτησης των τοπικών εννοιών που έχουν προτείνει οι Piaget & Inheler. Πρόκειται δηλαδή για ένα παράδειγµα που δείχνει ότι γλώσσα δεν είναι απλά και µόνο ταµπελίτσες που µπαίνουν πάνω σε προϋπάρχουσες έννοιες. 3 Μέθοδοι µελέτης γλωσσικής ανάπτυξης Οι µέθοδοι που χρησιµοποιούν οι γλωσσολόγοι για τη συλλογή γλωσσικών δεδοµένων προέρχονται κυρίως από το χώρο της εξελικτικής ψυχολογίας και εστιάζονται κατά κύριο λόγο στην παρατήρηση του αυθόρµητου λόγου. Οι µέθοδοι έρευνας συνοψίζονται στις ακόλουθες: 8
Ι) Μακροχρόνια ή εξελικτική έρευνα ( longitudinal research ): Η µακροχρόνια ή εξελικτική έρευνα επικεντρώνεται στη συλλογή του γλωσσικού υλικού από ένα ή περισσότερα παιδιά σε ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα. Πλεονεκτήµατα: Α) Προσφέρει πλούσιο γλωσσικό υλικό από όλες τις εξελικτικές περιόδους που διέρχεται το παιδί. Β) Επιτρέπει τη σύγκριση συγκεκριµένων εκφράσεων και γραµµατικών φαινοµένων που παράγει το παιδί στο πρώιµο στάδιο γλωσσικής ανάπτυξης µε αυτές που χρησιµοποιεί σε κάποιο ανώτερο στάδιο ανάπτυξης. Μειονέκτηµα: o Είναι χρονοβόρα και επίπονη για τον ερευνητή και για το παιδί που παρακολουθείται. Σε µια µακροχρόνια µελέτη πρέπει ακόµη να ληφθούν υπ όψιν ορισµένα σηµαντικά σηµεία ώστε να επιτευχθεί ο σκοπός του ερευνητή: α) Η διάθεση του παιδιού να µιλήσει: Επειδή πρόκειται για την παρατήρηση του αυθόρµητου λόγου, πρέπει να ληφθεί υπ όψιν αν το παιδί είναι σε θέση να συνεργαστεί µε τον ερευνητή την ηµέρα της ηχογράφησης. Αν όχι, η ηχογράφηση πρέπει να επαναληφθεί. β) Τα χρονικά διαστήµατα ανάµεσα στις ηχογραφήσεις: Αν κάθε ηχογράφηση έχει µεγάλη χρονική απόσταση από την επόµενη (π.χ. ένα µήνα), είναι πολύ πιθανό να έχει παραλειφθεί ένα µεταβατικό στάδιο της γλωσσικής ανάπτυξης του παιδιού. γ) Η διάρκεια των ηχογραφήσεων η οποία δεν πρέπει να είναι µικρότερη από 15-20 λεπτά, έτσι ώστε να έχουν συλλεχθεί αρκετές εκφράσεις του παιδιού. δ) Η διάρκεια της µακροχρόνιας µελέτης η οποία δεν πρέπει να είναι µικρότερη από ένα έτος για να εξετάζονται διαφορετικές περίοδοι γλωσσικής ανάπτυξης. ΙΙ) Τµηµατική ή συγχρονική έρευνα ( cross-sectional research ): Τµηµατική ή συγχρονική ονοµάζεται η µέθοδος κατά την οποία παρακολουθείται η γλωσσική ανάπτυξη µιας ή περισσότερων οµάδων από παιδιά σε διαφορετικές ηλικίες. Πλεονεκτήµατα: Α) Με τη βοήθεια µιας τµηµατικής έρευνας µπορεί να µελετηθεί η γλωσσική συµπεριφορά των παιδιών σε διαφορετικές ηλικίες και να διαπιστωθούν τα χαρακτηριστικά του παιδικού λόγου σε κάθε ηλικία. Β) εν είναι χρονοβόρα και επιτρέπει τη σύγκριση της οµιλίας διαφορετικών παιδιών. 9
Μειονεκτήµατα: Α) εν µπορεί να µελετηθεί η εξελικτική πορεία της γλωσσικής ανάπτυξης, εφόσον η τµηµατική έρευνα δεν περιλαµβάνει όλες τις περιόδους ανάπτυξης. Β) Η τµηµατική µέθοδος εξετάζει πολλές φορές διαφορετικά παιδιά σε διαφορετικές ηλικίες. Αυτό αποτελεί ένα σηµαντικό µειονέκτηµα αυτής της µεθόδου, επειδή είναι πιθανό τα παιδιά της ίδιας ηλικίας να µη βρίσκονται στο ίδιο στάδιο γλωσσικής ανάπτυξης και να µην µπορούν να οµαδοποιηθούν σε µια κατηγορία. ΙΙΙ) Συγκριτική έρευνα: Η συγκριτική έρευνα µελετά τα γλωσσικά δεδοµένα που έχουν συλλέξει οι ερευνητές από διαφορετικές έρευνες, π.χ. µια µακροχρόνια και µια τµηµατική έρευνα ή πολλές µακροχρόνιες µε πολλές τµηµατικές έρευνες. Πλεονεκτήµατα: o Οδηγεί σε πιο ασφαλή συµπεράσµατα τόσο για τη γλωσσική ανάπτυξη όσο και για τις αποκλίσεις που εµφανίζουν τα γλωσσικά δεδοµένα από διαφορετικά παιδιά. o Πολλοί επιστήµονες συγκρίνουν µακροχρόνιες και τµηµατικές έρευνες του αυθόρµητου λόγου από παιδιά που κατακτούν την Αγγλική, τη Γερµανική, την Γαλλική, την Ιταλική κλπ. Αυτές οι συγκριτικές έρευνες ονοµάζονται και διαγλωσσικές και µελετούν τις οµοιότητες και τις διαφορές στην εξελικτική πορεία της κατάκτησης διαφορετικών γλωσσών. ΙV) Πείραµα ( experiment ): Πλεονεκτήµατα: Α) Εξετάζει γραµµατικά φαινόµενα που εµφανίζονται σπάνια στην καθηµερινή οµιλία, όπως π.χ. τη παθητική σύνταξη ή τις δευτερεύουσες προτάσεις. Β) Εξετάζει την κατανόηση κάποιων περίπλοκων δοµών από τα παιδιά. Μειονέκτηµα: o Αδυναµία περιγραφής σταδίων γλωσσικής ανάπτυξης Παρότι δεν αποτελεί κανόνα, οι µακροχρόνιες µελέτες αφορούν συλλογή αυθόρµητου λόγου, ενώ οι τµηµατικές χρησιµοποιούν κυρίως πειράµατα. Τα µέσα που χρησιµοποιούνται στις µακροχρόνιες, στις τµηµατικές, στις συγκριτικές µελέτες και στα πειράµατα είναι τα ακόλουθα: 10
Α) Ηµερολόγιο: Η καταγραφή των χαρακτηριστικών της γλωσσικής ανάπτυξης και προόδου ενός ή περισσότερων παιδιών σε ηµερολόγιο αποτελεί έναν από τους παλαιότερους ερευνητικούς τρόπους παρατήρησης του αυθόρµητου παιδικού λόγου. Ηµερολόγια συνήθως κρατούσαν οι ψυχολόγοι για τα παιδιά τους στις αρχές του 20 ού αιώνα µε σκοπό να παρακολουθήσουν τη γλωσσική τους ανάπτυξη. Ένα από τα πιο διάσηµα ηµερολόγια είναι αυτό του ζεύγους των Γερµανών ψυχολόγων Clara και William Stern (1907) που παρατήρησαν ότι τα παιδιά τους δεν µιµούνταν την οµιλία των ενηλίκων, αλλά παρήγαγαν αυθόρµητα και ελεύθερα δικές τους πρωτότυπες προτάσεις. Η καταγραφή του αυθόρµητου παιδικού λόγου σε ηµερολόγιο δε συνηθίζεται στις µέρες µας γιατί έχει αντικατασταθεί από πιο σύγχρονα ερευνητικά µέσα, όπως η ηχογράφηση του αυθόρµητου παιδικού λόγου ή η βιντεοσκόπηση των καθηµερινών γλωσσικών και µη γλωσσικών δραστηριοτήτων των παιδιών. Β) Ηχογράφηση: Η ηχογράφηση σε µαγνητοταινίες, κασέτες ή CD είναι ο πιο συνηθισµένος τρόπος διεξαγωγής της πειραµατικής µεθόδου για την παρατήρηση του παιδικού λόγου στη σύγχρονη έρευνα. Η ηχογράφηση επιτρέπει στους επιστήµονες τη συλλογή πλούσιου γλωσσικού υλικού που ήταν αδύνατον να πραγµατοποιηθεί µε τη χρήση ηµερολογίων. Η ηχογράφηση παρέχει επίσης τη δυνατότητα στους γλωσσολόγους να ακούσουν πολλές φορές τον παιδικό λόγο αναλλοίωτο και να προβούν σε φωνολογική και στατιστική ανάλυση των γλωσσικών δεδοµένων. Γ) Βιντεοσκόπηση: Η καταγραφή των γλωσσικών δεδοµένων του παιδιού σε κασέτες εικόνας και ήχου έχει διαδοθεί την τελευταία δεκαετία. Η εικόνα διαπιστώθηκε ότι είναι πολύ σηµαντική στη γλωσσολογική έρευνα και ιδιαίτερα στην µελέτη της κατάκτησης του λεξιλογίου, της σηµασίας των λέξεων και των φράσεων και στη µελέτη της επικοινωνιακής και πραγµατολογικής ικανότητας του παιδιού. Είναι πολύ σηµαντικό να γνωρίζει ο ερευνητής σε ποια χρονική στιγµή, κάτω από ποιες πραγµατολογικές συνθήκες και σε ποιο πλαίσιο επικοινωνίας το παιδί διατύπωσε µια συντακτική δοµή ή εµφάνισε πρόβληµα στην παραγωγή και κατανόηση µιας δοµής. ) Ανιχνευτής οφθαλµοκίνησης (eye-tracker): πρόκειται για σχετικά νέα µέθοδο, η οποία χρησιµοποιείται τόσο σε µεγάλους, όσο και σε παιδιά, παράλληλα µε τα διάφορα γλωσσικά πειράµατα που τους χορηγούνται. Το συγκεκριµένο µηχάνηµα καταγράφει τις κινήσεις των µατιών, ενώ ο συµµετέχων ανταποκρίνεται σε 11
συγκεκριµένες γλωσσικές δοκιµασίες. εν είναι πάντα εύκολο να ερµηνεύσει κανείς τι µπορεί να σηµαίνουν οι διαφορετικές κινήσεις των µατιών, όµως είναι ο µόνος ίσως τρόπος να µελετήσει κανείς τις γνώσεις των παιδιών για την γλώσσα τους σε ηλικίες που δεν µιλάνε ακόµη. Γενικά θεωρείται ότι τα παιδιά εστιάζουν το βλέµµα τους σε αυτά που προτιµούν και, άρα, που θεωρούν ως πιο σωστά. Η συλλογή και η ανάλυση των γλωσσικών δεδοµένων του αυθόρµητου παιδικού λόγου είναι µια ιδιαίτερα επίπονη και χρονοβόρα εργασία. Η συνεργασία των ερευνητών στη συλλογή και ανταλλαγή των γλωσσικών δεδοµένων είναι πολύτιµη. Ο ψυχολόγος Brian MacWhinney και οι συνεργάτες του, µελετώντας τη γλωσσική ανάπτυξη, διαπίστωσαν τη σπουδαιότητα της γρήγορης και άµεσης παροχής των γλωσσικών δεδοµένων σε ερευνητές. Γι αυτόν τον λόγο, δηµιούργησαν στη δεκαετία του 80 µια υποτυπώδη βάση γλωσσικών δεδοµένων µε µακροχρόνιες, συγχρονικές έρευνες και πειράµατα από διάφορες γλώσσες, καθώς και κάποιους κώδικες για την ανάλυση αυτών των δεδοµένων. Η δηµιουργία της βάσης γλωσσικών δεδοµένων είχε πολύ µεγάλη απήχηση στο χώρο της γλωσσολογίας και µέσα σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα άρχισε να εµπλουτίζεται και να βελτιώνεται µε τη βοήθεια γλωσσολόγων από όλον τον κόσµο. Αυτό το εγχείρηµα ονοµάζεται The CHILDES Project («το σχέδιο CHILDES»). Τα αρχικά αντιστοιχούν στην φράση Child Language Data Exchange System (= «σύστηµα ανταλλαγής δεδοµένων παιδικής γλώσσας»). Το «σύστηµα ανταλλαγής δεδοµένων παιδικής γλώσσας» αποτελεί σήµερα µια από τις βασικότερες πηγές δεδοµένων για την µελέτη της κατάκτησης διαφόρων γλωσσών. Συγκεκριµένα, περιλαµβάνει πολλές µελέτες για την κατάκτηση της Αγγλικής, της Γερµανικής, της Ολλανδικής, της Ιταλικής, της Γαλλικής, της Ισπανικής κτλ. Επίσης, περιλαµβάνει γλωσσικά δεδοµένα από παιδιά µε γλωσσικές διαταραχές και από δίγλωσσα παιδιά. Σ αυτό το σύστηµα, βρίσκεται στη διάθεση των µελετητών η συγχρονική έρευνα της καθηγήτριας του Πανεπιστηµίου της Κολωνίας Ursula Stephany για την κατάκτηση της Ελληνικής. Τα γλωσσικά δεδοµένα της Stephany, τα οποία συνέλεξε η ίδια στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του 70 από ένα αγόρι, το Σπύρο, και τρία κορίτσια, την Ιωάννα, την Μαίρη και την Μαρία, αποτέλεσαν το γλωσσικό υλικό στην έρευνα πολλών γλωσσολόγων (Varlokosta, Vainikka & Rohrbacher 1998, Marinis 2000, Hyams 2002, Varlokosta 2002, Αλεξάκη 2003 κ.α.). 12
Με την πρόοδο της τεχνολογίας, τα γλωσσικά δεδοµένα περάστηκαν στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και αργότερα στο διαδίκτυο µε αποτέλεσµα να έχουν πρόσβαση σε αυτά όλοι οι ερευνητές απ όλον τον κόσµο στη διεύθυνση: http://childes.psy.cmy.edu Το CHILDES εκτός από βάση γλωσσικών δεδοµένων αποτελεί ένα από τα πιο σύγχρονα προγράµµατα κωδικοποίησης και ανάλυσης του παιδικού λόγου. Παρέχει στους ερευνητές δύο απαραίτητα προγράµµατα: το πρόγραµµα CHAT (= Codes for the Human Analysis of Transcripts ) και το σύστηµα CLAN (= Computerized Language Analysis ). Το πρόγραµµα CHAT παρέχει στον ερευνητή ένα σύστηµα συµβόλων και κωδικών, που είναι κοινοί σ όλες τις γλώσσες. Το CHAT χρησιµεύει στη γρήγορη αποµαγνητοφώνηση, καταγραφή και κωδικοποίηση του προφορικού λόγου. Περιέχει φωνητικά, µορφολογικά, συντακτικά, πραγµατολογικά και επικοινωνιακά σύµβολα για την ακριβή καταγραφή και ανάλυση των γλωσσικών δεδοµένων. Το σύστηµα CLAN είναι µια σειρά προγραµµάτων που µπορούν να τεθούν σε λειτουργία στα αρχεία του CHAT και να βοηθήσουν στη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων. Για παράδειγµα, όταν µια ηχογράφηση µε τον αυθόρµητο λόγο ενός παιδιού που διαρκεί µια ώρα, αποµαγνητοφωνηθεί και καταγραφεί στον ηλεκτρονικό υπολογιστή µε το πρόγραµµα συµβόλων του CHAT, ο ερευνητής µπορεί να θέσει σε λειτουργία τα προγράµµατα του συστήµατος ανάλυσης CLAN και να βρει πληροφορίες, όπως το ΜLU (= Mean Length of Utterance = «Μέσο µήκος εκφωνήµατος»), ή απάντηση στις ερωτήσεις: Πόσες φορές χρησιµοποίησε το παιδί τον παρελθοντικό χρόνο (π.χ. Αόριστο) στο λόγο του; Πόσες φορές το παιδί δεν παράγει το άρθρο ή τα µόρια του Μέλλοντα και της Υποτακτικής «θα» και «να»; κλπ. 13