Η Στρατητική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων ως εργαλείο πρόληψης των φυσικών καταστροφών Λάµπρου Μάνια, MSc Αγρ. και Τοπογράφος Μηχανικός ΕΜΠ, Υ.. ΣΑΤΜ ΕΜΠ Λέκα Ακριβή, MSc Περιβαλλοντολόγος Αγρ. και Τοπογράφος Μηχανικός ΕΜΠ, Υ.. ΣΑΤΜ ΕΜΠ Περπερίδου ιονυσία, Υ.. ΣΑΤΜ ΕΜΠ Κασσιός Κων/νος, Καθηγητής ΕΜΠ Αποτελεί βασική αρχή και πεποίθηση καθώς και έγκυρη επιστηµονική γνώση ότι οι φυσικές καταστροφές έχουν καταρχήν και κυρίως ανθρωπογενή προέλευση. Το θέµα των φυσικών καταστροφών και των κινδύνων για το φυσικό και δοµηµένο περιβάλλον καθώς και για την ανθρώπινη ζωή σχετίζεται άµεσα και σε ευθεία σχέση µε το αντικείµενο των περιβαλλοντικών επιπτώσεων έργων/δραστηριοτήτων και κατ επέκταση µε τη Στρατηγική Εκτίµηση των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων σχεδίων/προγραµµάτων και πολιτικών. Βασική αρχή του στρατηγικού σχεδιασµού των σχεδίων και των προγραµµάτων µε περιβαλλοντικά κριτήρια αποτελεί η πρόληψη, η αντιµετώπιση και η παρακολούθηση των επιπτώσεων που βασίζεται στην εµπεριστατωµένη γνώση και την εµπειρία των επιπτώσεων των έργων και δραστηριοτήτων στο περιβάλλον. Αρχικά θα έπρεπε τουλάχιστον να έχει ελεγχθεί επιστηµονικά και εµπειρικά από τους µελετητές των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) και ακολούθως να γίνει η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ), όπως αυτή αναφέρεται στο άρθρο 6 της Αριθµ. ΥΠΕΧΩ Ε/ΕΥΠΕ/οικ. 107017 (αριθµ. φύλλου 1225/5-9- 2006) και το περιεχόµενό της περιγράφεται αναλυτικά στο Παράρτηµα ΙΙΙ του άρθρου 11. Η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Σ.Μ.Π.Ε.) εκπονείται στα πλαίσια της Κοινοτικής Οδηγίας 2001/42/ΕΚ και µε την εναρµόνισή της µε το ελληνικό δίκαιο και την προαναφερόµενη απόφαση για την εκτίµηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισµένων σχεδίων και προγραµµάτων, σε συµµόρφωση µε τις διατάξεις της Οδηγίας 2001/42/ΕΚ <<σχετικά µε την εκτίµηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισµένων σχεδίων και προγραµµάτων>> του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 27 ης Ιουνίου 2001.
Η Σ.Μ.Π.Ε. περιλαµβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που κάνουν σαφές τόσο το περιεχόµενο του σχεδίου/προγράµµατος όσο και τις πιθανές του περιβαλλοντικές επιπτώσεις και περιέχει κατ ελάχιστο τα εξής: 1. µια µη τεχνική περιγραφή της µελέτης, 2. γενικά στοιχεία της αρχής σχεδιασµού του σχεδίου ή προγράµµατος και του µελετητή της Σ.Μ.Π.Ε., 3. τη σκοπιµότητα και τους στόχους του σχεδίου ή προγράµµατος, 4. περιγραφή του σχεδίου ή προγράµµατος, µε ιδιαίτερη αναφορά στο γεωγραφικό πεδίο εφαρµογής του, στο περιεχόµενό του και στα έργα και δραστηριότητες που πιθανόν να προκύψουν από την εφαρµογή του, 5. εναλλακτικές δυνατότητες (συµπεριλαµβανοµένης και της µηδενικής λύσης), 6. περιγραφή της υφιστάµενης κατάστασης του περιβάλλοντος, 7. στοιχεία κανονιστικής πράξης, 8. δυσκολίες που ανέκυψαν κατά την εκπόνηση της Σ.Μ.Π.Ε., 9. βασικές µελέτες και έρευνες που θα πρέπει να εκπονηθούν πριν την έγκριση των έργων και δραστηριοτήτων που προκύπτουν από την εφαρµογή του σχεδίου ή προγράµµατος, 10. εκτίµηση, αξιολόγηση και αντιµετώπιση των επιπτώσεων στο περιβάλλον του σχεδίου ή προγράµµατος, 11. παράρτηµα κειµένων τεκµηρίωσης και χαρτών-σχεδίων κατάλληλης κλίµακας ανάλογα µε την χωρική διάσταση του σχεδίου ή προγράµµατος. Το θέµα/αντικείµενο της παρακολούθησης των επιπτώσεων, όπως αναφέρεται στο άρθρο 9 της Οδηγίας, αφορά στην παρακολούθηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την εφαρµογή του σχεδίου ή προγράµµατος προκειµένου να εντοπισθούν εγκαίρως δυσµενείς επιπτώσεις και να ληφθούν τα κατάλληλα επανορθωτικά µέτρα. Εχει σε ευρωπαϊκό δίκτυο- τονιστεί η σηµασία της παρακολούθησης (monitoring) και όσο υπάρχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον από τις ανθρώπινες δραστηριότητες τόσο θα υπάρχει ανάγκη για συστήµατα παρακολούθησης των επιπτώσεων. Ο στρατηγικός περιβαλλοντικός σχεδιασµός στο σύνολό του και σε επίπεδο πολιτικής πλέον παραµένει και πάλι το ζητούµενο µιας και συνεκτιµά τις ανθρώπινες ανάγκες µε τη διατήρηση του περιβάλλοντος. Έχει ως µόνο στόχο την βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου, αρχή που µας βρίσκει όλους σύµφωνους.
Τα αποτελέσµατα από τις φυσικές καταστροφές αποτελούν δυστυχώς σηµείο ελέγχου και αξιολόγησης της χρησιµότητας και της άµεσης προτεραιότητας της Σ.Μ.Π.Ε. Ένας από τους κύριους δήµους της νότιας Εύβοιας ο οποίος επλήγει σοβαρά από τις καταστροφικές πυρκαϊές του καλοκαιριού του 2007 είναι ο ήµος Στυρέων. Στο ήµο Στυρέων εκδηλώθηκαν δύο µεγάλες καταστροφικές πυρκαγιές κατά τις οποίες αποτεφρώθηκαν περίπου 70.000 στρέµµατα δασικών και γεωργοκτηνοτροφικών εκτάσεων από τα 190.000 στρέµµατα συνολικής έκτασης του δήµου. Οι συνέπειες των πυρκαγιών θεωρούνται ολέθριες για το φυσικό περιβάλλον (χλωρίδα και πανίδα), ενώ έπληξαν σηµαντικά τις κύριες οικονοµικές δραστηριότητες των κατοίκων. Πιο συγκεριµένα οι συνέπειες στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον έχουν ως εξής: Συνέπειες στο φυσικό περιβάλλον (Φυσικοί Πόροι) 1. Καταστροφή δασικών εκτάσεων, φυσικών πλατανορεµάτων, περιοχών φυσικού κάλλους (φυσικού τοπίου ευρύτερης περιοχής αρχαιολογικών χώρων). 2. Καταστροφή γεωργικών εκτάσεων. 3. Καταστροφή κτηνοτροφικών εκτάσεων. 4. Καταστροφή πανίδας (αιγοπρόβατα, πουλερικά, άγρια πανίδα) διατάραξη τροφικής αλυσίδας. Συνέπειες στο ανθρωπογενές περιβάλλον (Ανθρωπογενείς Πόροι) 1. Επλήγησαν οι κύριες οικονοµικές δραστηριότητες του ενεργού πληθυσµού, (Κτηνοτροφία, Γεωργία, Τουρισµός) των οποίων οι συνέπειες θα διαφανούν πιο καθαρά τα επόµενα κυρίως χρόνια. 2. Υποδοµές: σοβαρές ζηµιές στο οδικό δίκτυο, καθώς και στα υπόλοιπα δίκτυα (ύδρευση, αποχέτευση, ηλεκτροδότηση, τηλεπικοινωνίες), στους αύλειους χώρους των σχολείων (χώροι άθλησης), στον πυροσβεστικό εξοπλισµό του ΧΑ Α του ήµου, κ.λ.π. Τα ερωτήµατα που τίθενται είναι τα εξής: Α. Ποιοί είναι οι λόγοι που προκάλεσαν αυτές τις πυρκαγιές και συνέβαλλαν στο µέγεθος της καταστροφής; Β. Εάν υπήρχε ΣΜΠΕ για έργα ή προγράµµτα στο Ν. Εύβοιας θα είχε λάβει το φαινόµενο αυτό τόσο σηµαντικές διαστάσεις; Βασικά αίτια της πρόκλησης των πρόσφατων πυρκαγιών αποτελούν τα ακραία καιρικά φαινόµενα (ζεστό και άνυδρο καλοκαίρι, πολύ ήπιος χειµώνας) σε συνδυασµό µε το επίγειο και κακής ποιότητας δίκτυο καλωδίωσης της ΕΗ (πολλές από τις πυρκαγιές οφείλονται σε υπερθέρµανη των καλωδίων) και την έλλειψη
συνολικού σχεδίου πυροπροστασίας και άµεσης επέµβασης κατά την εκδήλωση της φωτιάς. Καθίσταται προφανής η σηµασία ενός ολοκληρωµένου σχεδίου διαχείρισης των επικίνδυνων καιρικών φαινοµένων (υψηλές θερµοκρασίες, έντονες βροχές ή χιονοπτώσεις) έτσι ώστε να εντοπισθούν οι περιοχές υψηλού κινδύνου και να ληφθούν συντονισµένα από όλους τους αρµόδιους φορείς και µε τη συνεισφορά των απλών πολιτών τα κατάλληλα µέτρα. Επιπλέον η επίλυση προβληµάτων ζωτικής σηµασίας όπως η υπερφόρτωση του δικτύου ΕΗ (εγκατάσταση ανεξέλεγκτα αιολικών πάρκων) και η ανικανότητα κάλυψης της αυξηµένης ενεργειακής ζήτησης τους θερινούς µήνες αποτελεί άλλο ένα ζωντανό παράδειγµα έλλειψης στρατηγικού σχεδιασµού της εν λόγω εταιρείας και εποµένως έλλειψη Σ.Μ.Π.Ε. Τα παραπάνω θα µπορούσαν να γίνουν προληπτικά, στα πλαίσια µιας Σ.Μ.Π.Ε. του αναπτυξιακού-χωροταξικού προγράµµατος της περιοχής καθώς και της /νσης Προγραµµατισµού της ΕΗ. Γιατί η ποιότητα ζωής και η πρόληψη δρουν συµπληρωµατικά και καθοριστικά για την εξέλιξη µιας περιοχής. Το σύστηµα των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, όπως έχει διαµορφωθεί µέχρι σήµερα µε τα έργα και τις δραστηριότητες, ολοκληρώνεται τόσο µε την οριζόντια επέκτασή του όσο και µε την αναβάθµισή του σε ανώτερο επίπεδο από το στρατηγικό σχεδιασµό. Η πρόληψη έχει ως θεµελιώδη της αρχή την καλή γνώση της πρωτογενούς πληροφορίας, των συγκριτικών µελετών και των αλλαγών στο χώρο και στο χρόνο, καθώς και την δυνατότητα για διαχείριση ψηφιοποιηµένης πληροφορίας σε πραγµατικό χρόνο. Η ενσωµάτωση δύο ευρωπαϊκών οδηγιών στην ελληνική νοµοθεσία (Inspire & Aarhus) δίνουν την ευκαιρία στον πολίτη να συµµετάσχει ενεργά στη λήψη αποφάσεων σχετικά µε την υλοποίηση ή µη κάποιου έργου ή προγράµµατος. Συγκεκριµένα, τα τελευταία χρόνια στους κόλπους της Ε.Ε. έχει αυξηθεί η ζήτηση για παραγωγή ποιοτικών γεωγραφικών πληροφοριών µε στόχο την καλύτερη κατανόηση της πολυπλοκότητας και της αλληλεπίδρασης ανάµεσα στις ανθρώπινες δραστηριότητες και τις πιέσεις και επιπτώσεις στο περιβάλλον. Ένας από τους άξονες των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το περιβάλλον σύµφωνα µε το 6 ο Πρόγραµµα ράσης για το Περιβάλλον, είναι η συλλογή πληροφοριών για το περιβάλλον µέσω της ευρείας διάδοσης και χρήσης των πληροφοριών που αφορούν το γεωγραφικό χώρο. Οι πολιτικές προβλέπεται να
οδηγήσουν σε µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα στην διαχείριση περιβαλλοντικών πληροφοριών, ενώ τα οφέλη που θα προκύψουν µπορούν να αξιοποιηθούν για τη βελτίωση της διαθεσιµότητας και της ποιότητας τους. Η χωρική πληροφορία µπορεί να διαδραµατίσει συγκεκριµένο ρόλο στο πλαίσιο της νέας αυτής προσέγγισης, δεδοµένου ότι επιτρέπει το συνδυασµό πληροφοριών από διάφορους επιστηµονικούς κλάδους, και για ποικίλες χρήσεις. Η πλήρης και εκτενής χωρική περιγραφή όλης της γεωγραφικής έκτασης ενός Κράτους-Μέλους ή ακόµα και του συνόλου της Ε.Ε. θα συµβάλει στη διαµόρφωση του απαραίτητου πλαισίου για τη προώθηση περιβαλλοντικών πολιτικών και σχεδιασµού ολοκληρωµένων προγραµµάτων προστασίας του περιβάλλοντος. Η συλλογή γεωγραφικών πληροφοριών, που καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα θεµατικών κατηγοριών και επιστηµονικών αναγκών, ορίζεται ως Υποδοµή Χωρικών Πληροφοριών και καθίσταται πλέον αναγκαία τόσο σε Εθνικό, όσο και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Η οδηγία Inspire διαµορφώνει το απαραίτητο θεσµικό πλαίσιο για τη δηµιουργία και λειτουργία Υποδοµής Χωρικών Πληροφοριών στην Ευρώπη, στοχεύοντας παράλληλα στη χάραξη, εφαρµογή, παρακολούθηση και αξιολόγηση των κοινοτικών πολιτικών, σε όλα τα επίπεδα, και την παροχή πληροφοριών του δηµοσίου τοµέα. Αν και η οδηγία INSPIRE επικεντρώνεται στην περιβαλλοντική πολιτική, είναι δυνατό να χρησιµοποιηθεί και να επεκταθεί µελλοντικά σε άλλους τοµείς, όπως της γεωργίας, των µεταφορών και της ενέργειας, αφού οι δράσεις που αναπτύσσονται σε αυτούς είναι άµεσα συνδεδεµένες µε την προστασία του περιβάλλοντος. Η οδηγία INSPIRE δεν συνεπάγεται και την εφαρµογή ενός εκτεταµένου προγράµµατος συλλογής νέων χωρικών δεδοµένων στα Κράτη/ Μέλη, αλλά προϋποθέτει την ανάπτυξη Εθνικής Υποδοµής Χωρικών Πληροφοριών από κάθε Κράτος Μέλος. Κύριος στόχος της οδηγίας είναι η σταδιακή εναρµόνιση των υποδοµών χωρικών δεδοµένων των Κρατών/ Μελών σε µία ενιαία Ευρωπαϊκή Υποδοµή. Έχει σχεδιαστεί για να βελτιστοποιήσει τις δυνατότητες αξιοποίησης των δεδοµένων που διατίθενται ήδη, µέσω της τεκµηρίωσης τους, της λειτουργίας υπηρεσιών που αποσκοπούν στη διευκόλυνση της πρόσβασης σε αυτά, στην αύξηση της διαλειτουργικότητά τους, και της αντιµετώπισης των δυσκολιών στις οποίες προσκρούει η χρήση τους.
Η οδηγία κατηγοριοποιεί τις διαφορετικές θεµατικές ενότητες των χωρικών πληροφοριών σε τρία Παραρτήµατα (Πίνακας): ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 1.Συστήµατα συντεταγµένων 2. Συστήµατα γεωγραφικού κάνναβου 3. Τοπωνύµια 4. ιοικητικά όρια 5. ίκτυα οδικών, σιδηροδροµικών, αεροπορικών και υδάτινων µεταφορών και οι αντίστοιχες υποδοµές 6. Υδρογραφία 7. Προστατευόµενες τοποθεσίες ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 1. Υψοµετρία 2. ιευθύνσεις 3. Γεωτεµάχια κτηµατολογίου 4. Κάλυψη γης 5. Ορθοεικόνες 6. Γεωλογία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ 1. Στατιστικές µονάδες 2. Κτίρια 3. Έδαφος 4. Χρήσεις γης 5. Ανθρώπινη υγεία και ασφάλεια 6. Κυβερνητικές υπηρεσίες 7. Εγκαταστάσεις παρακολούθησης του περιβάλλοντος 8. Μεταποιητικές και βιοµηχανικές εγκαταστάσεις 9. Εγκαταστάσεις γεωργικές και υδατοκαλλιεργειών 10. Κατανοµή πληθυσµού - δηµογραφία 11. ιαχείριση εκτάσεων/ περιορισµοί/ ζώνες που υπόκεινται σε ειδικές ρυθµίσεις 12. Ζώνες φυσικών κινδύνων 13. Ατµοσφαιρικές συνθήκες 14. Μετεωρολογικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά 15. Ωκεανογραφικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά 16. Θαλάσσιες περιοχές 17. Βιο-γεωγραφικές περιφέρειες
18. Ενδιαιτήµατα και βιότοποι 19. Κατανοµή ειδών 20. Πηγές Ενέργειας 21. Πηγές Μεταλλευµάτων Επιπλέον καθορίζονται τα στοιχεία της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Χωρικής Υποδοµής, αποτελούµενα από: Χωρικά δεδοµένα των κρατών µελών, όπως αυτά περιγράφονται στα Παραρτήµατα Ι, ΙΙ, ΙΙΙ. Μεταδεδοµένα τους, η πληροφορία δηλαδή που θα περιγράφει και θα τεκµηριώνει τη χωρική πληροφορία. ικτυακές υπηρεσίες και τεχνολογίες. Συµφωνίες µερισµού, πρόσβασης και χρήσης των χωρικών δεδοµένων. Μηχανισµοί, µέθοδοι και διαδικασίες συντονισµού και παρακολούθησης της Υποδοµής. Μεγάλο όφελος από την εφαρµογή της οδηγίας θα έχουν οι συµµετέχοντες στην χάραξη, εφαρµογή, παρακολούθηση και αξιολόγηση των πολιτικών για την προστασία του περιβάλλοντος σε ευρωπαϊκό, εθνικό και τοπικό επίπεδο, όπως δηµόσιες αρχές, νοµοθέτες, πολίτες και µη κυβερνητικές και άλλες οργανώσεις. Παράλληλα θα ωφεληθούν και άλλες οµάδες χρηστών, όπως πανεπιστήµια, ερευνητικά ιδρύµατα και ερευνητές και ο ιδιωτικός τοµέας Η Στρατηγική Εκτίµηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων σχεδίων/προγραµµάτων σε πρώιµο στάδιο πριν την εφαρµογή του σχεδίου ή του προγράµµατος προλαµβάνει τις επεµβάσεις εκείνες που αποδεδειγµένα µπορούν να προκαλέσουν επιπτώσεις που ξεπερνούν την αντοχή-φέρουσα ικανότητα της κάθε περιβαλλοντικής παραµέτρου σε κάθε φάση κατασκευής του έργου/δραστηριότητας ή κάθε διαδικασία σχεδίου/προγράµµατος. Τεχνικές και µέθοδοι από τη θεωρία των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (µήτρες, checklists, δίκτυα, modelling, expert systems κλπ), δείκτες που η παγκόσµια βιβλιογραφία τεκµηριωµένα προτείνει στα διάφορα τοµεακά θέµατα, αποτελούν µόνο µερικά από τα εργαλεία που µπορούν να χρησιµοποιηθούν στα πλαίσια µιας Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Πολιτικής.
Τα εργαλεία υπάρχουν, οι άνθρωποι µπορούν να λειτουργήσουν και η επιστηµονική πολιτική επιβάλλεται να δράσει δυναµικά και άµεσα, χωρίς να περιµένει την επόµενη καταστροφή. Ενδεικτική Βιβλιογραφία: Κασσιός Κ., Λάµπρου Μ., (2004). Εφαρµογή της Οδηγίας 01/42/ΕΚ για τις Στρατηγικές Περιβαλλοντικές Εκτιµήσεις (ΣΠΕ) στην Ελλάδα, Ηµερίδα ΕΜΠ, Αθήνα, Μάιος 2004. Κασσιός Κ., Μανούρης Γ., Λάµπρου Μ., (2006). Η Κοινοτική Οδηγία 2001/42/ΕΚ για την εκτίµηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισµένων σχεδίων και προγραµµάτων, 2 ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΠΣΑΤΜ Κασσιός Κ., Λάµπρου Μ., Λέκα Α., (2007). Η συµβολή των διαδικασιών περιβαλλοντικών επιπτώσεων από προγράµµατα και έργα στην προστασία των ορεινών περιοχών, 4 ο ιεπιστηµονικό ιαπανεπιστηµιακό Συνέδριο του Ε.Μ.Π. για το Μέτσοβο «Η ολοκληρωµένη ανάπτυξη της Ηπείρου», ΜΕΚ Ε, Μέτσοβο, Σεπτέµβριος 2004 Strategic Environmental Assessment, Council Directive Strategic Environmental Assessment, Explanatory Memorandum http://www.ec-gis.org/inspire/index.cfm