7. Η ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΟΡΙΣΜΟΣ Η µάθηση είναι µία διαδικασία που επιφέρει κάποια σχετικά µόνιµη αλλαγή στη συµπεριφορά, η οποία παράγεται ως αποτέλεσµα της εµπειρίας του ατόµου. ιαδικασία σηµαίνει πορεία µε διεργασίες και όχι απλή πράξη. Η διαδικασία αυτή είναι δυναµική και επιτρέπει στον οργανισµό να προσαρµόζεται στις εναλλασσόµενες καταστάσεις του περιβάλλοντος. Σχετικά µόνιµη αλλαγή γιατί µερικές αλλαγές, εάν καταλήξουν να µην εξυπηρετούν την επιβίωση του οργανισµού, τότε µπορεί να αλλάξουν και να αντικατασταθούν από άλλες. Αποτέλεσµα εµπειρίας γιατί ορισµένες αλλαγές στη συµπεριφορά δεν είναι αποτέλεσµα µάθησης αλλά ωρίµανσης. Στα ζώα, και ιδιαίτερα σε αυτά που κατατάσσονται στα κατώτερα επίπεδα της φυλογενετικής κλίµακας, η µάθηση δεν είναι απαραίτητη γιατί η συµπεριφορά τους καθορίζεται βασικά από πληροφορίες οι οποίες µεταφέρονται µε το γενετικό κώδικα. Στο ανθρώπινο είδος, το µεγαλύτερο µέρος της συµπεριφοράς είναι αποτέλεσµα µάθησης. ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗ ΜΑΘΗΣΗ O Ρώσος φυσιολόγος Ivan Pavlov (1849-1936) ανακαλύπτει ότι ένα είδος µάθησης συντελείται όταν δύο ερεθίσµατα ή γεγονότα συνδέονται µεταξύ τους. Παιδί ιερέα στο χωριό Ryazan, σπούδασε αρχικά θεολογία και µετά µαθηµατικά. Ασχολήθηκε όµως µε τη φυσιολογία. Το 1903, στο 14th διεθνές ιατρικό συνέδριο στη Μαδρίτη κάνει ανακοίνωση µε θέµα: «Πειραµατική ψυχολογία και ψυχοπαθολογία των ζώων». 1
Το 1904 του απονέµεται το βραβείο Nobel Ιατρικής Το πείραµα: Πριν συντελεστεί η κλασική εξάρτηση, η τροφή στο στόµα ενός σκύλου προκαλεί έκκριση σιέλου, αλλά ένας ήχος (ουδέτερο ερέθισµα), δεν προκαλεί έκκριση σιέλου. Κατά τη διαδικασία της εξάρτησης, ο ήχος συνδυάζεται επανειληµµένα µε την τροφή. Μετά την εξάρτηση, ο ήχος από µόνος του λειτουργεί ως εξαρτηµένο ερέθισµα προκαλώντας έκκριση σιέλου. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ: Ενίσχυση: Η ενίσχυση είναι συνάρτηση του αριθµού των επαναλήψεων της ταυτόχρονης παρουσίασης των δύο ερεθισµάτων. Απόσβεση: Αν το εξαρτηµένο ερέθισµα παρουσιάζεται συνέχεια χωρίς το ανεξάρτητο ερέθισµα, τότε η εξαρτηµένη αντίδραση σιγά - σιγά ελαττώνεται και τελικά αποσβήνεται. Αυθόρµητη ανάκτηση: Αν µετά την απόσβεση της αντίδρασης υπάρξει πάλι ενίσχυση, τότε µπορεί να εµφανιστεί πάλι η εξαρτηµένη αντίδραση. Γενίκευση ερεθίσµατος: Όταν ένα εξαρτηµένο ερέθισµα εκλύει µία εξαρτηµένη αντίδραση, τότε άλλα παρόµοια εξαρτηµένα ερεθίσµατα µπορούν να εκλύσουν την ίδια αντίδραση. ιάκριση ερεθίσµατος: Ο οργανισµός διακρίνει ένα ερέθισµα όταν αντιδρά διαφορετικά σε δύο παρόµοια ερεθίσµατα. ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ Β. ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ O ιδρυτής του συµπεριφορισµού: J. Watson, 1878 1958 Γεννήθηκε στη Ν. Καρολίνα (Η.Π.Α.), σπούδασε ψυχολογία (1903) και δίδαξε στο πανεπιστήµιο Johns Hopkins για 14 χρόνια. Το 1915 είχε εκλεγεί πρόεδρος της APA. O John Watson βασίστηκε στη θεωρία του Pavlov και προσπάθησε να την εφαρµόσει σε πιο σύνθετες µορφές συµπεριφοράς στους ανθρώπους. 2
Χαρακτηριστικό είναι το πείραµα κατά το οποίο δηµιούργησε µία εξαρτηµένη αντίδραση φόβου σε ένα νήπιο 11 µηνών, τον Albert. Εφαρµογές της κλασικής εξαρτηµένης µάθησης: Θεραπεία φοβιών και διαταραχών άγχους ιαφήµιση ιαµόρφωση αξιών και στάσεων ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ (Operant conditioning) O Edward L. Thorndike (1874-1949) γεννήθηκε στις Η.Π.Α.. Σπούδασε παιδαγωγικά και ψυχολογία. Οι ερευνητικές του προσπάθειες αφορούσαν βασικά τη νοηµοσύνη των παιδιών και την ικανότητά τους στη µάθηση. Ανακαλύπτει ότι ένας οργανισµός µαθαίνει µία συµπεριφορά όταν η συµπεριφορά αυτή ακολουθείται από µια αµοιβή. Νόµος του αποτελέσµατος: Κάθε οργανισµός τείνει να επαναλαµβάνει µορφές συµπεριφοράς που τον ευχαριστούν και να αποφεύγει εκείνες που έχουν δυσάρεστα αποτελέσµατα. O Burrhus F. Skinner (1904-1990). Σπούδασε ψυχολογία στο Harvard στο οποίο και δίδαξε πολλά χρόνια. Είναι ίσως ο επιστήµονας µε τη µεγαλύτερη επίδραση στη σύγχρονη ψυχολογία. Ο Skinner συνέχισε τη µελέτη του νόµου του αποτελέσµατος και την εφάρµοσε στη λύση προβληµάτων από τους ανθρώπους. Skinner Box Το πείραµα: Αφού µείνει νηστικό για ένα 24ωρο, ένα ποντίκι τοποθετείται στο πειραµατικό κλουβί. Στην αρχή το ζώο κάνει τυχαίες και άσκοπες κινήσεις. Κάποια στιγµή όµως πιέζει τυχαία το µοχλό, που έχει ως αποτέλεσµα την εµφάνιση της τροφής. Στο εξής, η κίνηση της πίεσης του 3
µοχλού έχει περισσότερες πιθανότητες εµφάνισης από τις άλλες κινήσεις γιατί προηγουµένως οδήγησε σε ευχάριστο για το ζώο αποτέλεσµα Θετική ενίσχυση: Η εµφάνιση ευχάριστου ερεθίσµατος αµέσως µετά την εµφάνιση της αντίδρασης, π.χ. η παροχή τροφής στο ποντίκι αµέσως µετά την πίεση του µοχλού. Αρνητική ενίσχυση: Η αποµάκρυνση δυσάρεστου συναισθήµατος αµέσως µετά την εµφάνιση της αντίδρασης π.χ η µείωση του πονοκέφαλου µετά τη λήψη ασπιρίνης. Τόσο η θετική όσο και η αρνητική ενίσχυση αποβλέπουν στην ενδυνάµωση της σύνδεσης µεταξύ ερεθίσµατος και αντίδρασης, δηλαδή στην αύξηση της πιθανότητας εµφάνισης της αντίδρασης. Αποτελούν και οι δύο µορφές αµοιβής. Αντίθετα, η τιµωρία, αποβλέπει στην αποδυνάµωση µιας ανεπιθύµητης αντίδρασης. Είδη ενισχυτών: Πρωτογενείς ενισχυτές: Εκείνοι που ικανοποιούν φυσιολογικές ανάγκες του οργανισµού, όπως η πείνα, η δίψα, η αποφυγή του πόνου. ευτερογενείς ενισχυτές: Εκείνοι που συντελούν έµµεσα στην ικανοποίηση µιας ανάγκης, όπως π.χ. το χρήµα. ευτερογενείς είναι και οι κοινωνικοί ενισχυτές, δηλαδή όλες οι προφορικές µορφές συµπεριφοράς που δηλώνουν επιδοκιµασία. Γ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ (Social learning) O Albert Bandura γεννήθηκε το 1925 στον Καναδά. Είναι ψυχολόγος και διδάσκει στο Stanford University µέχρι σήµερα. 4
Η µάθηση συντελείται χωρίς να είναι αναγκαίο να προβαίνει το ίδιο το άτοµο στην εκτέλεση της αντίδρασης ή να λαµβάνει το ίδιο κάποια ενίσχυση αλλά απλώς µε την παρατήρηση και τη µίµηση της συµπεριφοράς των άλλων. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να υιοθετούν τους τύπους συµπεριφοράς που ανταµείβονται και θαυµάζονται και να αποφεύγουν τις µορφές συµπεριφοράς για τις οποίες οι άλλοι περιφρονούνται ή τιµωρούνται. Για παράδειγµα, η παρακολούθηση στην τηλεόραση έργων που περιέχουν επιθετικές σκηνές και στις οποίες η επιθετικότητα επιβραβεύεται, µπορεί να οδηγήσει στην αύξηση της επιθετικής συµπεριφοράς ΤΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΤΟΥ BANDURA (BOBO DOLL EXPERIMENTS, 1961) ιαµορφώθηκαν πέντε οµάδες παιδιών προσχολικής ηλικίας: Α. Τα παιδιά παρακολούθησαν έναν ενήλικα να συµπεριφέρεται επιθετικά σε µια πλαστική κούκλα. Β. Τα παιδιά παρακολούθησαν το ίδιο θέαµα αλλά βιντεοσκοπηµένο. Γ. Τα παιδιά παρακολούθησαν ένα ανάλογο θέαµα αλλά σε κινούµενα σχέδια.. Τα παιδιά παρακολούθησαν έναν ενήλικα να φέρεται πολύ ήρεµα στην κούκλα. Ε. Τα παιδιά δεν παρακολούθησαν τίποτα. Στη συνέχεια τα παιδιά αφέθηκαν να παίξουν ατοµικά µε την κούκλα. ΣΕ ΑΛΛΟ ΠΕΙΡΑΜΑ: ιαµορφώθηκαν τρεις οµάδες παιδιών προσχολικής ηλικίας τα οποία παρακολούθησαν έναν παιδί να συµπεριφέρεται επιθετικά σε ένα άλλο παιδί: Α. Το παιδί που επιτίθεται στο τέλος παίρνει από το θύµα τα παιχνίδια και το φαγητό του. Β. Το παιδί που επιτίθεται στο τέλος τιµωρείται από το δάσκαλο. 5
Γ. εν υπάρχει καµία συνέπεια. Στη συνέχεια τα παιδιά αφέθηκαν ελεύθερα να παίξουν. Η µιµητική συµπεριφορά αυξάνεται όσο µεγαλώνει το κύρος του µοντέλου, ο ενθουσιασµός του, ο βαθµός εγγύτητας µε τον παρατηρητή και το θετικό αποτέλεσµα της πράξης του. Επίσης υπάρχει η τάση αύξησης της µιµητικής συµπεριφοράς όταν το µοντέλο είναι του ίδιου φύλου µε τον παρατηρητή. Το άτοµο δε µιµείται απλά αυτό που βλέπει και παρατηρεί αλλά αυτό που βλέπει και παρατηρεί ως σωστό και συµφέρον για τον εαυτό του. Οι γονείς αποτελούν τα πιο σηµαντικά πρότυπα µίµησης και µάθησης για τα παιδιά τους. ΣΤΑ ΙΑ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΠΡΟΣ ΜΙΜΗΣΗ: Α. Προσοχή Το άτοµο παρατηρεί και κωδικοποιεί αυτά που βλέπει. Β. Αποθήκευση Το άτοµο αποθηκεύει τις πληροφορίες αυτές στη µνήµη του. Γ. Εκτέλεση Το άτοµο εκτελεί αυτά που είδε άλλους να κάνουν και να αµείβονται.. Ενίσχυση Το άτοµο ενισχύεται Η ΕΝΟΡΑΤΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ O Wolfgang Koehler (1887-1967), γεννήθηκε στη Γερµανία και µαζί µε τους Max Wertheimer και Kurt Koffka είναι οι θεµελιωτές της µορφολογικής ψυχολογίας. Έζησε και εργάστηκε στη Γερµανία και αργότερα στις Η.Π.Α.. Το 1956 εκλέχτηκε πρόεδρος της APA. 6
Ο Koehler υποστηρίζει ότι, πολλές φορές, η αναδιοργάνωση του αντιληπτικού πεδίου επιτρέπει την ξαφνική λύση ενός προβλήµατος. Η µάθηση που προκύπτει µε αυτόν τον τρόπο ονοµάζεται ενορατική. Η ενορατική µάθηση εξαρτάται από τη νοηµοσύνη και τις εµπειρίες του ατόµου. Γ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΣΤΗ ΜΑΘΗΣΗ Οι γενετικές πληροφορίες που κληρονοµεί ένας οργανισµός κατά τη γέννησή του καθορίζουν το βαθµό στον οποίο η συµπεριφορά του οργανισµού µπορεί να αλλάξει µέσω της αλληλεπίδρασης µε το περιβάλλον (Mayr, 1974). Κλειστά γενετικά προγράµµατα: Οργανισµοί όπως τα έντοµα ή τα ερπετά έχουν κλειστά προγράµµατα, τα οποία επιτρέπουν ελάχιστη µάθηση. Οι οργανισµοί αυτοί συµπεριφέρονται αντανακλαστικά. Ανοιχτά γενετικά προγράµµατα: Οργανισµοί όπως τα θηλαστικά έχουν ανοιχτά προγράµµατα, τα οποία επιτρέπουν την τροποποίηση της συµπεριφοράς, µέσω της µάθησης µε στόχο την καλύτερη προσαρµογή στο περιβάλλον. Στους ανθρώπους, η οµαλή λειτουργία των αισθητηριακών συστηµάτων και των γνωστικών διαδικασιών αποτελούν βιολογικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις ικανότητες µάθησης. 7