Καµέλια Βογιατζή Το Θέατρο στα βιβλία των φιλολογικών µαθηµάτων του Γυµνασίου Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Τµήµα Θεάτρου, Σχολή Καλών Τεχνών Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Επόπτρια Καθηγήτρια: Άννα Σταυρακοπούλου Θεσσαλονίκη, 2011
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο Γυµνάσιο µέχρι σήµερα (2011) δεν έχει εισαχθεί η διδασκαλία του µαθήµατος της Θεατρικής Αγωγής, παρότι από οκταετίας έχει συνταχθεί ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών Θεάτρου από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Έτσι οι θεατρικές γνώσεις των µαθητών προέρχονται κατά βάση από διάσπαρτες αναφορές στα σχολικά εγχειρίδια των διδασκόµενων µαθηµάτων, κυρίως των φιλολογικών (Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραµµατείας, Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Γραµµατείας και Ιστορίας). Το θέµα της παρούσας εργασίας είναι η εξέταση της θέσης του Θεάτρου και του τρόπου της παρουσίασής του στα Βιβλία µαθητή, Βιβλία αναφοράς, Τετράδια εργασιών και Βιβλία εκπαιδευτικού των φιλολογικών µαθηµάτων του Γυµνασίου. Η εργασία αρχικά επιχειρεί να καταγράψει τις πληροφορίες που αποκοµίζουν οι µαθητές από τα παραπάνω εγχειρίδια για το Θέατρο είτε αυτό αποτελεί γνωστικό αντικείµενο είτε µέσο διδασκαλίας. Το Θέατρο ως γνωστικό αντικείµενο µελετάται µε τη διδασκαλία θεατρικών έργων ή αποσπασµάτων τους, αλλά και µέσω ασκήσεων, πληροφοριών για την ιστορία, τη θεωρία και την πρακτική του Θεάτρου, σχετικής εικονογράφησης και οπτικοακουστικού επικουρικού υλικού. Το Θέατρο πάλι ως µέσο διδασκαλίας ερευνάται µέσα από τις προτεινόµενες δραστηριότητες δραµατοποίησης και τα παιχνίδια ρόλων. Ακολούθως η εργασία σκοπεύει να εξετάσει όχι µόνο τι περιλαµβάνεται στα σχολικά βιβλία, αλλά και τι απουσιάζει και να διατυπώσει υποθέσεις για τους λόγους που γίνεται το ένα ή το άλλο. Εν συνεχεία, επιδιώκει να εξετάσει αν πραγµατώνονται οι σχετικοί µε το Θέατρο στόχοι της διδασκαλίας στην ύλη των σχολικών εγχειριδίων. Επίσης στοχεύει να περιγράψει και να σχολιάσει τη θέση του Θεάτρου σ αυτά. Στο τέλος διατυπώνει συµπεράσµατα για κάθε βιβλίο και συνολικά για τα βιβλία του ίδιου µαθήµατος και καταλήγει σε διαπιστώσεις για τη θέση του Θεάτρου και τις κατευθυντήριες γραµµές της ελληνικής εκπαιδευτικής πολιτικής για το Θέατρο στο Γυµνάσιο. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η διδασκαλία της Θεατρικής Αγωγής στην ελληνική Πρωτοβάθµια και ευτεροβάθµια Εκπαίδευση χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια, αποσπασµατικότητα και έλλειψη ίσων ευκαιριών. 2
Αφιερώνω την εργασία µου στον οµότιµο καθηγητή Θεατρολογίας Νικηφόρο Παπανδρέου, επί τριανταετία δάσκαλό µου, που µ έµαθε ν αγαπώ το θέατρο. 3
Θερµά ευχαριστώ την επόπτριά µου Άννα Σταυρακοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια Θεατρολογίας, για την πολύτιµη καθοδήγηση, τις χρήσιµες υποδείξεις και παρατηρήσεις και την καλή συνεργασία. 4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σελίδα 1. Η διδασκαλία του µαθήµατος της Θεατρικής Αγωγής στην Πρωτοβάθµια και ευτεροβάθµια Εκπαίδευση 8 2. Το θέµα και ο στόχος της εργασίας.11 3. Οι πηγές της εργασίας.12 4. Η µέθοδος της εργασίας..15 5. Οριοθέτηση του θέµατος.15 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ Α. Στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο 17 Β. Το θέατρο στα βιβλία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας 1. Επιµέρους στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο 17 2. οµή των σχολικών βιβλίων και διάρθρωση των διδακτικών ενοτήτων...18 3. Η θέση του θεάτρου στα βιβλία...18 4. Η διδασκαλία αποσπασµάτων θεατρικών έργων 20 5. Πληροφορίες για το θέατρο..21 6. ραµατοποίηση και παιχνίδια ρόλων σε διαθεµατικές δραστηριότητες...24 7. Σχόλια και συµπεράσµατα... 25 Γ. Το θέατρο στα βιβλία της Αρχαίας Ελληνικής Γραµµατείας από µετάφραση 1. Σκοποί και στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο 28 2. Η θέση του θεάτρου, η διδασκαλία αποσπασµάτων θεατρικών έργων και περί θεάτρου πληροφορίες στα βιβλία...29. ραµατική Ποίηση: Ευριπίδη Ελένη 1. ιδασκαλία του µαθήµατος και επιλογή του έργου.41 2. Στόχοι διδασκαλίας της αρχαίας τραγωδίας στο Γυµνάσιο.42 3. Παρουσίαση του βιβλίου µαθητή: διάρθρωση και ιδιοτυπίες......43 4. Ενδεικτική παρουσίαση ασκήσεων του βιβλίου..47 5. Επικουρικό οπτικοακουστικό υλικό για την αρχαία τραγωδία 53 6. Σχόλια και συµπεράσµατα 53 Ε. ραµατική ποίηση: Αριστοφάνη Όρνιθες 1. ιδασκαλία του µαθήµατος και επιλογή του έργου..56 5
2. Στόχοι της διδασκαλίας της αρχαίας κωµωδίας στο Γυµνάσιο 56. 3. Παρουσίαση του βιβλίου µαθητή: διάρθρωση και ιδιοτυπίες...57 4. Ενδεικτική παρουσίαση ασκήσεων σχετικών µε το θέατρο.61 5. Επικουρικό οπτικοακουστικό υλικό για την αρχαία κωµωδία.64 6. Σχόλια και συµπεράσµατα....64 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ Α. Το θέατρο στα βιβλία της Νεοελληνικής Γλώσσας 1. Σκοποί και στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο..67 2. οµή των βιβλίων και διάρθρωση των διδακτικών ενοτήτων... 68 3. Η θέση του θεάτρου στα βιβλία.....69 4. Η διδασκαλία αποσπασµάτων θεατρικών έργων...70 5. Άλλες πληροφορίες περί θεάτρου και σχετικές ασκήσεις.71 6. ραµατοποιήσεις, παιχνίδια ρόλων και συγγραφή θεατρικών έργων... 78 7. Εικόνες......81 8. Περικοπή-σύντµηση της διδακτέας ύλης...81 9. Σχόλια και συµπεράσµατα.82 Β. Το θέατρο στα βιβλία της Νεοελληνικής Γραµµατείας 1. Σκοποί της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο...84 2. Η θέση του θεάτρου στα βιβλία....85 3. Η διδασκαλία αποσπασµάτων θεατρικών έργων..86 4. Άλλες πληροφορίες σχετικές µε το θέατρο 91 5. ραµατοποιήσεις και παιχνίδια ρόλων..94 6. Άλλες εργασίες σχετικές µε το θέατρο..96 7. Λάθη βιβλίου..97 8. Επικουρικό ακουστικό υλικό.97 9. Σχόλια και συµπεράσµατα.97 3 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 1. Γενικός σκοπός και ειδικοί στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος 99 2. Η θέση του θεάτρου στα βιβλία.99 3. Τι µαθαίνουν οι µαθητές για το θέατρο 101 4. Ερωτήσεις και δραστηριότητες σχετικές µε το θέατρο...106 6
5. Πηγές και παραθέµατα σχετικά µε το θέατρο...106 6. Περικοπή-σύντµηση της διδακτέας ύλης..107 7. Τα βιβλία εκπαιδευτικού.108 8. Σχόλια και συµπεράσµατα.110. 4 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ 1. Το θέατρο στα βιβλία αναφοράς 112 2. Σχόλια και συµπεράσµατα.122 5 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.124 ΕΠΙΜΕΤΡΟ: ΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΝΙΑΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥ ΩΝ ΘΕΑΤΡΟΥ.130 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 133 7
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1. Η διδασκαλία του µαθήµατος της Θεατρικής Αγωγής στην Πρωτοβάθµια και ευτεροβάθµια Εκπαίδευση Το τρέχον σχολικό έτος, 2010-2011, αποτελεί µία ευτυχή συγκυρία για τη διδασκαλία της Θεατρικής Αγωγής στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση, καθώς εισάγεται για πρώτη φορά ως υποχρεωτικό πλέον διδακτικό αντικείµενο του Ωρολογίου Προγράµµατος σε όλες τις τάξεις των 800 «Ολοήµερων ηµοτικών Σχολείων µε ενιαίο αναµορφωµένο εκπαιδευτικό πρόγραµµα», που λειτουργούν φέτος πιλοτικά σε όλους τους νοµούς της Ελλάδας 1. Στις 9-9-2010 προσελήφθησαν από το Υ. Π.. Β. Μ. Θ. 488 πτυχιούχοι του Τµήµατος Θεατρικών Σπουδών και στις 10-9-2010 27 κάτοχοι πτυχίου Τ. Ε. Ι. ή Κ. Α. Τ. Ε. Ε. ραµατικής Τέχνης ή πτυχίου Σχολών ραµατικής Τέχνης ως αναπληρωτές εκπαιδευτικοί Θεατρικών Σπουδών, για να διδάξουν το µάθηµα της ειδικότητάς τους στους µαθητές αυτών των 800 Σχολείων 2. Το αναµορφωµένο Ωρολόγιο Πρόγραµµα των συγκεκριµένων ηµοτικών Σχολείων προβλέπει για κάθε τάξη 35 διδακτικές ώρες (επτά ώρες την ηµέρα). Μια ώρα την εβδοµάδα για κάθε τάξη αφιερώνεται στη διδασκαλία της Θεατρικής Αγωγής από εκπαιδευτικό της αντίστοιχης ειδικότητας. Η Θεατρική Αγωγή, τα Εικαστικά και η Μουσική είναι τα τρία κλαδικά µαθήµατα που συναποτελούν την Αισθητική Αγωγή. Το καθένα διδάσκεται δύο ώρες εβδοµαδιαίως στις τάξεις Α και Β και µια ώρα στις τάξεις Γ,, Ε, ΣΤ 3. Επίσης αναµορφώνεται και το ολοήµερο πρόγραµµα των 800 ηµοτικών Σχολείων και δίνεται πλέον η δυνατότητα στο σύλλογο των διδασκόντων να καθορίζει τα µαθήµατα που θα διδάσκονται στο ολοήµερο πρόγραµµα επιλέγοντας από τα εξής: Αθλητισµό, Θεατρική Αγωγή, Τ. Π. Ε., Αγγλικά, Μουσική, εύτερη Ξένη Γλώσσα, Εικαστικά και Πολιτιστικούς Οµίλους ραστηριοτήτων. Η Θεατρική Αγωγή, που µας ενδιαφέρει άλλωστε, προτείνεται για τα τµήµατα του ολοήµερου προγράµµατος των τριών τελευταίων τάξεων, ανάλογα µε τις δυνατότητες της κάθε σχολικής µονάδας, και διδάσκεται από εκπαιδευτικό της αντίστοιχης ειδικότητας 4. 1. Υ. Α. Φ.3/609/60745/Γ1/28-5-2010/Υ. Π.. Β. Μ. Θ. 2. Υ. Α. 82529/Γ6/12-07-2010/Υ. Π.. Β. Μ. Θ, κεφ. Β. 3. Υ. Α. Φ.12/620/61531/Γ1/31-5-2010/ Υ. Π.. Β. Μ. Θ, σ. 1-4. 4. Στο ίδιο, σ. 5-6. 8
Ωστόσο, στα υπόλοιπα ηµοτικά Σχολεία της χώρας, που είναι πολύ περισσότερα, η Θεατρική Αγωγή δε διδάσκεται στο υποχρεωτικό πρόγραµµα καµιάς τάξης, αλλά δύναται να επιλεγεί από τον σύλλογο διδασκόντων ως γνωστικό αντικείµενο στα τµήµατα του ολοήµερου προγράµµατος, εάν υπάρχουν και λειτουργούν τέτοια. Ο σκοπός, οι επιµέρους στόχοι, οι γενικές κατευθύνσεις και το Πρόγραµµα Σπουδών της Θεατρικής Αγωγής καθορίζονται από το αντίστοιχο ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών (. Ε. Π. Π. Σ.) και Αναλυτικό Πρόγραµµα Σπουδών (Α. Π. Σ.) για το ηµοτικό Σχολείο 5.Το παράδοξο όµως είναι ότι, ενώ είχε εισαχθεί και ήδη διδασκόταν το µάθηµα της Θεατρικής Αγωγής ως υποχρεωτικό για τους µαθητές των 800 «Ολοήµερων ηµοτικών Σχολείων µε ενιαίο αναµορφωµένο εκπαιδευτικό πρόγραµµα», δε διανεµήθηκαν βιβλία ή άλλο εκπαιδευτικό υλικό στους µαθητές των τάξεων Α, Β, Γ,. Επίσης δεν κοινοποιήθηκαν στους διδάσκοντες τα. Ε. Π. Π. Σ. και Α. Π. Σ. που καθορίζουν τον σκοπό, τις γενικές κατευθύνσεις και το Πρόγραµµα Σπουδών του υποχρεωτικού πλέον µαθήµατος. Αυτοί εκλήθησαν ένα Σαββατοκύριακο στο τέλος Οκτωβρίου 2010 για διήµερο επιµορφωτικό σεµινάριο µη υποχρεωτικής παρακολούθησης, µε αποτέλεσµα ως εκείνη τη χρονική στιγµή ή και αργότερα όσοι δεν το παρακολούθησαν να αυτενεργούν και να αυτοσχεδιάζουν. Στο Λύκειο ήδη από το σχολικό έτος 2002-2003 το Πρόγραµµα Σπουδών των µαθηµάτων των Α, Β, Γ τάξεων του Ενιαίου Λυκείου προβλέπει τη διδασκαλία του γνωστικού αντικειµένου «Στοιχεία Θεατρολογίας», το οποίο εντάσσεται στο µάθηµα της Αισθητικής Αγωγής µαζί µε τη Μουσική και τα Εικαστικά. Αποτελεί µάθηµα επιλογής της Α τάξης και διδάσκεται 2 ώρες την εβδοµάδα, σύµφωνα µε το Ωρολόγιο Πρόγραµµα 6. Οι µαθητές που θα επιλέξουν το µάθηµα των Στοιχείων Θεατρολογίας δεν είναι βέβαιο ότι θα το διδαχθούν κιόλας. Η λειτουργία τµήµατος µε αυτό το µάθηµα επιλογής εξαρτάται από το εάν το επιλέξει επαρκής αριθµός µαθητών και από το εάν υπάρχει διαθέσιµος καθηγητής στο σχολείο µε µειωµένο πρόγραµµα. Έως σήµερα τη διδασκαλία των Στοιχείων Θεατρολογίας αναλαµβάνουν ως µάθηµα δεύτερης ανάθεσης καθηγητές φιλόλογοι ή και καθηγητές ξένων γλωσσών, οι οποίοι δε συµπληρώνουν το διδακτικό τους ωράριο µε µαθήµατα πρώτης ανάθεσης. Κάποιοι έχουν παρακολουθήσει σχετικά σεµινάρια και ενδιαφέρονται για το θέατρο, πολλοί όµως όχι. Το 2009-2010 ανακοινώθηκε από το Υ. Π.. Β. Μ. Θ. ο επικείµενος 5. Φ. Ε. Κ. 1471/Τ. Β /22-11-2002 και Φ. Ε. Κ. 303/Τ. Β / 13-3-2003, σ. 3857-3866. 6. Υ. Α. 8212/Γ2/28-1-2002/ Υ.Π. Ε. Π. Θ, άρθρο 39, σ. 112-116. 9
διορισµός 12 πτυχιούχων Τµηµάτων Θεάτρου, επιτυχόντων στις εξετάσεις του Α. Σ. Ε. Π., ως µόνιµων καθηγητών Θεατρικής Αγωγής σε Λύκεια. Ωστόσο δύο χρόνια µετά την ανακοίνωση του διορισµού τους δεν έχουν κληθεί να αναλάβουν υπηρεσία. Σε ό, τι αφορά το Γυµνάσιο, σύµφωνα µε το ισχύον Πρόγραµµα Σπουδών 7, µέχρι το σχολικό έτος 2010-2011 όλως παραδόξως και για άγνωστο λόγο δεν έχει εισαχθεί ακόµη η διδασκαλία του µαθήµατος της Θεατρικής Αγωγής. Πάντως το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο είχε την πρόθεση και µάλιστα είχε συντάξει από το 2003 και το ανάλογο. Ε. Π. Π. Σ. Θεάτρου στο Γυµνάσιο 8, το οποίοείχε δηµοσιευτεί και στην Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως. Το ίδιο άλλωστε διαφαίνεται και από αναφορές στα βιβλία Θρησκευτικών Α Γυµνασίου. Σε κάποιες ασκήσεις οι µαθητές παροτρύνονται να δραµατοποιήσουν ιστορικά και θρησκευτικά γεγονότα σε συνεργασία µε τους καθηγητές των Θρησκευτικών και της Θεατρικής Αγωγής του σχολείου τους 9. Η πρόθεση για την εισαγωγή του µαθήµατος στο Γυµνάσιο εγκαταλείφθηκε πάντως προ της εποχής της οικονοµικής κρίσης και της παρεπόµενης δραστικής µείωσης των διορισµών µόνιµων εκπαιδευτικών στα δηµόσια σχολεία. Οι γνώσεις και εµπειρίες, λοιπόν, που αποκοµίζουν σχετικά µε το θέατρο οι µαθητές στο Γυµνάσιο, οπότε και ολοκληρώνουν την εννιάχρονη υποχρεωτική τους εκπαίδευση, προέρχονται από πληροφορίες, ασκήσεις και δραστηριότητες, οι οποίες βρίσκονται διάσπαρτες στα σχολικά βιβλία διάφορων µαθηµάτων των τριών τάξεων. Όλα τα παραπάνω µας οδηγούν στη διαπίστωση ασυνέχειας στα Προγράµµατα Σπουδών των µαθηµάτων του ηµοτικού Σχολείου, του Γυµνασίου και του Λυκείου, όσον αφορά τη διδασκαλία της Θεατρικής Αγωγής. Παρατηρούµε επίσης ανεπαρκή προετοιµασία για την εισαγωγή του µαθήµατος στα 800 ολοήµερα ηµοτικά, έλλειψη σωστής οργάνωσης και ίσων ευκαιριών για όλα τα παιδιά, τα οποία παρακολουθούν την εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, καθώς υπάρχουν Αναλυτικά και Ωρολόγια Προγράµµατα Σπουδών δύο ταχυτήτων στα ηµοτικά Σχολεία της χώρας. Έτσι οι µαθητές 800 Σχολείων διδάσκονται Θεατρική Αγωγή από αναπληρωτές καθηγητές ειδικότητας σε κάθε τάξη, την ίδια στιγµή που το µεγαλύτερο ποσοστό των µαθητών στα υπόλοιπα, πολύ περισσότερα, ηµοτικά Σχολεία δεν τη διδάσκονται καθόλου. 7. Φ. Ε. Κ. 367/Τ. Β /13-4-1999. 8. Φ. Ε. Κ 303/Τ. Β /13-3-2003, σ. 3858-3859. Το κείµενο παρατίθεται στο Επίµετρο, σ.130-132. 9. Όλγα Γριζοπούλου και Πηγή Καζλάρη, Θρησκευτικά Α Γυµνασίου. Παλαιά ιαθήκη. Η προϊστορία του Χριστιανισµού, Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2009 4, σ. 85. Όλγα Γριζοπούλου και Πηγή Καζλάρη, Θρησκευτικά Α Γυµνασίου. Παλαιά ιαθήκη. Η προϊστορία του Χριστιανισµού, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2006, σ. 16. 10
Στα σχολεία των µεγάλων πόλεων πάντως αρκετοί µαθητές που παρακολουθούν ολοήµερο πρόγραµµα διδάσκονται και Θεατρική Αγωγή από ωροµίσθιους καθηγητές. 2. Το θέµα και ο στόχος της εργασίας Η παρούσα εργασία προτίθεται να καταγράψει τις πληροφορίες που αποκοµίζει ο µαθητής για το θέατρο από τα διδακτικά εγχειρίδια των φιλολογικών µαθηµάτων του Γυµνασίου είτε αυτό αποτελεί γνωστικό αντικείµενο είτε µέσο διδασκαλίας. Οι γνώσεις παρέχονται άλλοτε µέσω της διδασκαλίας θεατρικών έργων, ολόκληρων ή αποσπασµάτων τους, άλλοτε µέσω ευκαιριακής παράθεσης πληροφοριών για την ιστορία, τη θεωρία και την πρακτική του θεάτρου, άλλοτε µέσω δραµατοποίησης και παιχνιδιού ρόλων. Στη συνέχεια η εργασία επιχειρεί να εξετάσει όχι µόνον τι περιλαµβάνεται σε αυτά τα σχολικά βιβλία, αλλά και τι απουσιάζει και να διατυπώσει υποθέσεις για τους λόγους που γίνεται το ένα ή το άλλο. Τέλος προσπαθεί να περιγράψει και να σχολιάσει συνολικά τη θέση του θεάτρου στα σχολικά βιβλία των φιλολογικών µαθηµάτων του Γυµνασίου. Είναι σηµαντικό να λάβουµε υπόψη µας ειδικά για τις ασκήσεις δραµατοποίησης και τα παιχνίδια ρόλων ότι αυτά εντάσσονται επί το πλείστον στη διαθεµατικότητα των γνωστικών αντικειµένων. Η διαθεµατικότητα είναι µία πολύ νέα προσέγγιση της γνώσης για το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα, το οποίο µέχρι πρότινος έθετε κάθετα και αυστηρά καθορισµένα διαχωριστικά στεγανά µεταξύ των µαθηµάτων και δεν τα αντιµετώπιζε ως συγκοινωνούντα δοχεία δυνάµενα να προσεγγίσουν τη γνώση πιο σφαιρικά ή και ολικά. Συνοψίζοντας, στο τέλος της εργασίας, θα είµαστε σε θέση να εξάγουµε κάποια πρώτα γενικά συµπεράσµατα για τη θέση και την αντιµετώπιση του θεάτρου (θεατρικά έργα, πληροφορίες για την ιστορία, τη θεωρία και την πρακτική του θεάτρου, δραµατοποίηση ως µέθοδος διδασκαλίας) από τα σχολικά διδακτικά εγχειρίδια των φιλολογικών µαθηµάτων του Γυµνασίου. Επίσης θα προσπαθήσουµε να διατυπώσουµε κάποιες σκέψεις, ίσως και διαπιστώσεις, για τις κατευθυντήριες γραµµές της ελληνικής εκπαιδευτικής πολιτικής για το θέατρο στο Γυµνάσιο. Αρµόδιο όργανο είναι το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο που καταρτίζει το ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαισίου Προγράµµατος Σπουδών (. Ε. Π. Π. Σ.) και τα Αναλυτικά (Α. Π. Σ.) και Ωρολόγια Προγράµµατα (Ω. Π.) των µαθηµάτων, για τα οποία αποφασίζει το Υ. Π.. Β. Μ. Θ. 11
6. Οι πηγές της εργασίας Σύµφωνα µε το ισχύον σήµερα «Ωρολόγιο Πρόγραµµα των µαθηµάτων των Α, Β, Γ τάξεων του Ηµερησίου Γυµνασίου» 10, τα διδασκόµενα φιλολογικά µαθήµατα και οι ώρες διδασκαλίας εβδοµαδιαίως είναι τα εξής: ΜΑΘΗΜΑΤΑ Α Β Γ Αρχαία Ελληνικά Κείµενα 2 2 2 1 Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραµµατεία από µετάφραση Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 3 3 3 2 Νεοελληνική Γλώσσα Γλωσσική ιδασκαλία 3 2 2 και Γραµµατεία Νεοελληνική Λογοτεχνία 2 2 2 3 Ιστορία 2 2 3 Σύνολο διδακτικών ωρών φιλολογικών µαθηµάτων 12 11 12 Για τα παραπάνω διδασκόµενα µαθήµατα τα σχολικά διδακτικά βιβλία µαθητή για κάθε µάθηµα ανά τάξη, καθώς και τα βιβλία αναφοράς, είναι τα εξής: Α Τάξη 1. Οµηρικά έπη. Οδύσσεια (µετάφραση) 2. Ηροδότου Ιστορίες (µετάφραση) 3. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 4. Γραµµατική Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας [Βιβλίο Αναφοράς] 5. Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας [Βιβλίο Αναφοράς] 6. Λεξικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας [Βιβλίο Αναφοράς] 7. Ιστορία Αρχαίας Ελληνικής Γραµµατείας [Βιβλίο Αναφοράς] 8. Νεοελληνική Γλώσσα 9. Νεοελληνική Γλώσσα. Τετράδιο Εργασιών 10. Νεοελληνική Γραµµατική [Βιβλίο Αναφοράς] 11. Συντακτικό της Νέας Ελληνικής [Βιβλίο Αναφοράς] 12. Ερµηνευτικό Λεξικό Νέας Ελληνικής [Βιβλίο Αναφοράς] 13. Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 14. Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας [Βιβλίο Αναφοράς] 15. Αρχαία Ιστορία 10. Υ. Α. 54530/Γ2/2-6-2005 (Φ. Ε. Κ. 2129/Τ. Β /14-10-2008). 12
Το περιεχόµενο των σχολικών Βιβλίων Αναφοράς δεν αποτελεί διδακτέα ούτε εξεταστέα ύλη, καθώς αυτά λειτουργούν συµπληρωµατικά προς τα Βιβλία Μαθητή. Τα παιδιά µόνα τους ανατρέχουν σε αυτά (στο Λεξικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας ή στο Ερµηνευτικό Λεξικό Νέας Ελληνικής για να βρουν την ερµηνεία µιας άγνωστης λέξης) ή κατόπιν υπόδειξης της διδάσκουσας (στην Ιστορία Αρχαίας Ελληνικής Γραµµατείας ή στο Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων για να βρουν πληροφορίες ή να ετοιµάσουν µία εργασία για έναν συγγραφέα, ένα έργο ή έναν λογοτεχνικό όρο). Κατά συνέπεια, ορισµένοι µαθητές πιθανόν έχουν µελετήσει κάποια αποσπάσµατα µε αναφορές στο θέατρο, ενώ οι περισσότεροι ίσως και κανένα. Β Τάξη 1. Οµηρικά έπη. Ιλιάδα 2. Ανθολόγιο: Αρχαία Ελλάδα. Ο τόπος και οι άνθρωποι 3. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 4. Νεοελληνική Γλώσσα 5. Νεοελληνική Γλώσσα. Τετράδιο Εργασιών 6. Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 7. Ιστορία Μεσαιωνική και Νεότερη Γ Τάξη 1. ραµατική ποίηση. Ευριπίδη Ελένη 2. ραµατική ποίηση. Όρνιθες 3. Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειµένων 4. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 5. Αρριανού Αλεξάνδρου Ανάβαση 6. Νεοελληνική Γλώσσα 7. Νεοελληνική Γλώσσα. Τετράδιο Εργασιών 8. Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 9. Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία Για κάθε Βιβλίο Μαθητή προβλέπεται και από ένα Βιβλίο Εκπαιδευτικού πλην των Βιβλίων Αναφοράς και των Τετραδίων Εργασιών. Η συγγραφή των νέων σχολικών βιβλίων του Γυµνασίου έγινε σύµφωνα µε τις προδιαγραφές που ορίζει το ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών (. Ε. Π. Π. Σ.) και το Αναλυτικό Πρόγραµµα Σπουδών (Α. Π. Σ.) για το Γυµνάσιο 11 11. Υ. Α. 21072 α /Γ2/28-2-2003 (Φ. Ε. Κ. 303/Τ. Β /13-3-2003 και Φ. Ε. Κ. 304/Τ. Β /13-3-2003). 13
και πραγµατοποιήθηκε σταδιακά µεταξύ των ετών 2005-2010. Τα πρώτα βιβλία διανεµήθηκαν κατά το σχολικό έτος 2005-2006, ενώ τα τελευταία, τα νέα βιβλία της Μουσικής, κατά το τρέχον σχολικό έτος. Η πρωτοτυπία του εγχειρήµατος έγκειται στο ότι για πρώτη φορά στη µεταπολεµική Ελλάδα τα σχολικά διδακτικά εγχειρίδια δεν είναι αποκλειστικά κρατική υπόθεση. Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ανέθεσε σε ιδιωτικούς εκδοτικούς οίκους τη «συγγραφή νέων βιβλίων και την παραγωγή υποστηρικτικού εκπαιδευτικού υλικού µε βάση το. Ε. Π. Π. Σ. και τα Α. Π. Σ. για το Γυµνάσιο» στα πλαίσια του Γ Κ. Π. Σ. / Ε. Π. Ε. Α. Ε. Κ. ΙΙ /Ενέργειας 2.2.1 / Κατηγορίας Πράξεων 2.2.1 α: «Αναµόρφωση των προγραµµάτων σπουδών και συγγραφή νέων εκπαιδευτικών πακέτων». Το συγγραφικό έργο συγχρηµατοδοτήθηκε κατά 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο και κατά 25% από εθνικούς πόρους. Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο καθόρισε τριµελή επιτροπή κριτών-αξιολογητών για κάθε σχολικό βιβλίο και ανέλαβε τη γενική ευθύνη του συντονισµού. Την ευθύνη της έκδοσής τους φέρει ο Ο. Ε.. Β. (στο εξώφυλλο ο Ο. Ε.. Β. αναφέρεται ως ο εκδότης), παρόλο που η εκτύπωση και η βιβλιοδεσία ανατέθηκε σε ιδιώτες 12. Η νυν υπουργός Άννα ιαµαντοπούλου εξάλλου σε πρόσφατη δήλωσή της, στις 7-10-2010, αντιδρώντας στην πρόθεση της Εκκλησίας να θέσει υπό εξέταση ειδικής επιτροπής τα σχολικά εγχειρίδια των Θρησκευτικών, των Νέων Ελληνικών και της Ιστορίας βεβαιώνει ότι «Τα βιβλία του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήµατος εκδίδονται από το Υπουργείο Παιδείας και την ευθύνη τους έχει το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο» 13. Οι συνήθεις πρακτικές σχετικά µε τη διαδικασία της απορρόφησης των κοινοτικών κονδυλίων στη χώρα µας ακολουθήθηκαν ίσως και στη συγγραφή των νέων σχολικών βιβλίων Γυµνασίου. Τα περισσότερα από αυτά όντως χρειάζονταν αντικατάσταση έχοντας υπερβεί την εικοσαετία, αλλά κάποια είχαν εκδοθεί πρόσφατα και ήταν εξαιρετικά επιτυχηµένα, όπως το βιβλίο Οµήρου Οδύσσεια 14 αποσύρθηκε µόλις πέντε έτη µετά από την πρώτη έκδοσή του. Α Γυµνασίου, που Πιθανώς οι πιεστικές προθεσµίες στην απορρόφηση των κοινοτικών κονδυλίων να οδήγησαν σε πίεση χρόνου, βιασύνη, επιµερισµό του έργου σε µικρότερα «πακέτα συγγραφής» των βιβλίων του ίδιου µαθήµατος για τις τρεις τάξεις. Σε µια τέτοια τακτική ελλοχεύει ο κίνδυνος προχειρότητας και έλλειψης του επαρκούς συνολικού 12. Βλ. 2 η και τελευταία σελίδα, καθώς και οπισθόφυλλο κάθε σχολικού βιβλίου. 13. Έθνος, 8-10-2010, σ. 21. 14. Γ. Μ. Ιγνατιάδης, Λ. Κακουλίδης και Απ. Χαραλαµπίδης, Οµηρικά έπη 1. Οµήρου Οδύσσεια, Α Γυµνασίου, Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2000. 14
ελέγχου. Ας µη µας διαφεύγει άλλωστε και το γεγονός ότι οι ιδιωτικοί εκδοτικοί οίκοι είναι πρωτίστως εµπορικές επιχειρήσεις, που επιδιώκουν οικονοµικό όφελος, οπότε τα κοινοτικά κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης γι αυτούς ήταν µία καλή ευκαιρία κερδοφορίας. Θα µπορούσε να ορίσει το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και µία κοινή επιτροπή κριτών-αξιολογητών για όλα τα βιβλία των φιλολογικών µαθηµάτων ή για τα βιβλία του ίδιου µαθήµατος στις τρεις τάξεις, για να αποφευχθούν πιθανά κενά, ασυνέπεια, ανοµοιογένεια, διαφορετική τακτική σε ασκήσεις και δραστηριότητες ή ακόµη και αλληλοεπικαλύψεις. Οι πηγές της παρούσας εργασίας είναι όλα τα Βιβλία Μαθητή, τα Τετράδια Εργασιών, τα Βιβλία Αναφοράς και τα αντίστοιχα Βιβλία Εκπαιδευτικού των τριών τάξεων του Γυµνασίου για τα φιλολογικά µαθήµατα, δηλαδή την Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραµµατεία, τη Νέα Ελληνική Γλώσσα και Γραµµατεία και την Ιστορία. 4. Η µέθοδος της εργασίας Σε πρώτη φάση αποδελτίωσα τα 31 Βιβλία Μαθητή και τα 20 Βιβλία Εκπαιδευτικού των φιλολογικών µαθηµάτων Α, Β, Γ Γυµνασίου καταγράφοντας τις πληροφορίες που παρέχουν στους µαθητές για το θέατρο: διδασκαλία θεατρικών έργων ολόκληρων ή αποσπασµάτων, πληροφορίες και ασκήσεις σχετικές µε το θέατρο, εικονογράφηση, οπτικοακουστικό επικουρικό υλικό, παιχνίδια ρόλων και δραµατοποιήσεις. Στη συνέχεια έκανα παραβολή των γενικών και ειδικών σκοπών της διδασκαλίας που σχετίζονται άµεσα ή έµµεσα µε το θέατρο, όπως αυτοί ορίζονται από τα οικεία Α.Π. Σ. και. Ε. Π. Π. Σ., µε το αντίστοιχο γνωστικό υλικό που περιέχεται στα προαναφερθέντα βιβλία. Έτσι γεννήθηκαν οι πρώτοι προβληµατισµοί µου για ελλείψεις, ασυνέπειες, ανακολουθίες, αναντιστοιχίες και λάθη που διαπίστωσα. Επιχείρησα την εξαγωγή µερικών συµπερασµάτων για κάθε βιβλίο ξεχωριστά και για τα βιβλία του κάθε µαθήµατος συνολικά. Στο τέλος της εργασίας και για τα νέα ερωτήµατα, τα οποία προέκυψαν, αποπειράθηκα να διατυπώσω ορισµένα γενικά συµπεράσµατα για τη θέση του θεάτρου στα βιβλία φιλολογικών µαθηµάτων Γυµνασίου και τη γενικότερη αντιµετώπισή του. 5. Οριοθέτηση του θέµατος Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα παρουσίαζε η συνεξέταση και άλλων παραµέτρων, που θα επέτρεπαν την εξαγωγή ασφαλέστερων συµπερασµάτων για όλες τις δυνατότητες που παρέχει η Ελληνική Πολιτεία στους µαθητές των δηµόσιων Γυµνασίων να λάβουν θεατρική παιδεία. Σε αυτές τις παραµέτρους συµπεριλαµβάνονται: 1) η εξέταση όλων των νέων διδακτικών βιβλίων και η σύγκρισή τους µε τα αµέσως προηγούµενα, όσον 15
αφορά στις πληροφορίες που παραθέτουν σχετικά µε το θέατρο, 2) η περιγραφή του νοµοθετικού πλαισίου, που καθορίζει τις εκπαιδευτικές επισκέψεις, µεταξύ των οποίων είναι και η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων, 3) η περιγραφή του νοµοθετικού πλαισίου, που καθορίζει τον τρόπο λειτουργίας των µαθητικών θεατρικών οµάδων, το ανέβασµα σχολικών θεατρικών παραστάσεων, την συµµετοχή σε Μαθητικούς Καλλιτεχνικούς Αγώνες ή σε µαθητικές παραστάσεις στο πλαίσιο τοπικών φεστιβάλ, εορτών, καλλιτεχνικών εκδηλώσεων (όπως των «ηµητρίων» στη Θεσσαλονίκη), 4) η περιγραφή του κανονισµού ή των αποφάσεων καλλιτεχνικών διευθυντών των Κρατικών Θεάτρων (Κ. Θ. Β. Ε., Εθνικού Θεάτρου), που καθορίζουν τις επισκέψεις τους στα σχολεία και το ανέβασµα δωρεάν θεατρικών παραστάσεων σε αυτά. Η αναλυτική εξέταση όλων των προαναφερθέντων υπερβαίνει την έκταση που προβλέπεται για την παρούσα εργασία, οπότε αυτή αναγκαστικά θα περιοριστεί στα σχολικά διδακτικά εγχειρίδια των φιλολογικών µαθηµάτων Γυµνασίου. Ευχής έργον θα ήταν η εισαγωγή του µαθήµατος της Θεατρικής Αγωγής και στις τρεις τάξεις του Γυµνασίου, όπως προβλεπόταν από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ήδη από τις 13-3-2003, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχεια των σπουδών στις βαθµίδες της βασικής εκπαίδευσης ( ηµοτικό, Γυµνάσιο, Λύκειο). Την αναγκαιότητα αυτή θα καταδείκνυε και η πραγµατοποίηση µιας ευρύτερης έρευνας µε τη συµµετοχή εκπαιδευτικών διαφόρων βαθµίδων και ειδικοτήτων και µε την ευθύνη της Πολιτείας, που θα εξέταζε συνολικά όλες τις πτυχές του θέµατος, δηλαδή τι είδους Θεατρική Παιδεία παρέχεται στους µαθητές καθόλη τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους, από τα Προνήπια µέχρι και τη Γ Λυκείου. 16
1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ Α. Στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο Η Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραµµατεία συναποτελείται από δύο κλαδικά µαθήµατα: την Αρχαία Ελληνική Γλώσσα (τα αρχαία κείµενα διδάσκονται από το πρωτότυπο) και την Αρχαία Ελληνική Γραµµατεία (τα αρχαία κείµενα διδάσκονται από νεοελληνική µετάφραση). Οι έξι γενικοί σκοποί του µαθήµατος, όπως διατυπώνονται στο ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών (. Ε. Π. Π. Σ.) για το Γυµνάσιο 15 και στις «Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων στο Γυµνάσιο», σχετίζονται όλοι τους άµεσα ή έµµεσα και µε το θέατρο (αρχαίο δράµα) και είναι οι εξής: 1) ολόπλευρη µελέτη του ανθρώπου ως δρώντος ατόµου και πολίτη, 2) γνώση του αρχαίου κόσµου και επικοινωνία µε τα πνευµατικά και καλλιτεχνικά επιτεύγµατά του, 3) συνειδητοποίηση της σηµασίας τους για την πορεία του πολιτισµού, 4) επισήµανση της ευρωπαϊκής διάστασης της αρχαιότητας, δηλαδή των επιτευγµάτων της που συνέβαλαν στη θεµελίωση του ευρωπαϊκού πολιτισµού και επισήµανση των οφειλών του αρχαίου ελληνικού κόσµου σε άλλους λαούς, 5) µελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ως φορέα πνευµατικής δηµιουργίας και 6) συνειδητοποίηση της αφετηρίας, της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας και του εθνικού βίου (µε επισήµανση όλων των εξελικτικών φάσεων, επιδράσεων, µεταβολών, µεταλλάξεων, αλλοιώσεων), ενίσχυση της αυτογνωσίας και των ιδιαιτεροτήτων της πολιτισµικής µας ταυτότητας 16. Β. Το θέατρο στα βιβλία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας 1. Επί µέρους στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο Οι τρεις επιµέρους στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος που σχετίζονται στο σύνολό τους και µε το αρχαίο θέατρο είναι οι εξής: 1) οι µαθητές να γνωρίσουν την πνευµατική δηµιουργία των αρχαίων Ελλήνων, µε την οποία συνδέεται άρρηκτα ο νεοελληνικός πολιτισµός και αποτέλεσε τη 15. Φ. Ε. Κ. 303/Τ. Β /13-3-2003, σ. 3808-3810. 16. Οδηγίες διδασκαλίας φιλολογικών µαθηµάτων Γυµνασίου, Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2004, σ. 13. 17
βάση για τη διαµόρφωση του ελληνορωµαϊκού και του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισµού. Η συνεισφορά αυτή επιβάλλει τη µελέτη της, όχι όµως τη µυθοποίησή της, 2) να επικοινωνήσουν µε κείµενα που προβάλλουν τη σπουδαιότητα του αρχαίου κόσµου, φωτίζουν σηµαντικές στιγµές της αρχαίας πολιτισµικής δραστηριότητας και περιλαµβάνουν τα κύρια σηµεία για τη δηµιουργία µιας εικόνας του αρχαίου κόσµου κατά το δυνατόν σφαιρικής και 3) να ανακαλύψουν και να εκτιµήσουν τη λογοτεχνική αξία των έργων των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων 17. 2. οµή των σχολικών βιβλίων και διάρθρωση των διδακτικών ενοτήτων Τα βιβλία µαθητή Α και Β Γυµνασίου αποτελούνται από 18 διδακτικές ενότητες και της Γ από 12 ενότητες µε την εξής διάρθρωση: σε κάθε ενότητα ανθολογείται απόσπασµα αρχαίου κειµένου, του οποίου προηγείται σύντοµη εισαγωγή 4-5 σειρών µε πληροφορίες για το θέµα και το συγγραφέα. Ακολουθούν γλωσσικά σχόλια, όπου µεταφράζονται άγνωστες λέξεις και δύσκολες φράσεις του κειµένου, 1-3 ερµηνευτικά σχόλια και 3-4 ερωτήσεις κατανόησης. Εν συνεχεία παρατίθεται λεξιλογικός πίνακας µε παράγωγα και σύνθετα µιας αρχαίας λέξης του κειµένου στην Αρχαία και στη Νέα Ελληνική Γλώσσα και ακολουθούν ασκήσεις εµπέδωσης. Ακολουθεί η διδασκαλία στοιχείων ετυµολογικών, γραµµατικών και συντακτικών φαινοµένων και η εµπέδωση µε ανάλογες ασκήσεις. Η ενότητα τελειώνει µε µία φράση-παράθεµα (συνήθως ρητό ή γνωµικό) από αρχαίο έργο αρχαίου συγγραφέα µε θέµα σχετικό µε εκείνο που πραγµατεύεται το κείµενο. Η εικονογράφηση είναι πλούσια: συνήθως 4-5 εικόνες µε επεξηγηµατικά σχόλια πλαισιώνουν το κείµενο. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει το Επίµετρο, που περιλαµβάνει 1-3 παράλληλα κείµενα για κάθε διδακτική ενότητα, τα οποία δύνανται να διδαχθούν συγκριτικά προς αυτά του κυρίως µέρους, το λεξιλόγιο των κειµένων (ένα µικρό λεξικό αρχαίας ελληνικής µε τις άγνωστες λέξεις), οι αρχικοί χρόνοι των ανωµάλων ρηµάτων και οι συγκεντρωτικοί πίνακες φαινοµένων της γραµµατικής και του συντακτικού. 3. Η θέση του θεάτρου στα βιβλία Από τα 18 ανθολογούµενα αποσπάσµατα αρχαίων κειµένων στο κυρίως µέρος του βιβλίου Α Γυµνασίου κανένα δεν ανήκει στο αρχαίο δράµα, από τα 29 παράλληλα 17. Αµφιλόχιος Παπαθωµάς, Μαρία Γαλάνη- ράκου, Βασιλική Καµπουρέλλη και Ευαγγελία Λουτριανάκη, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Β Γυµνασίου. Βιβλίο Εκπαιδευτικού, Ελληνικά Γράµµατα - Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2007, σ. 6. 18
κείµενα µόνον ένα (Αριστοφάνη Όρνιθες, στίχοι 488-492) 18, από τα 18 αποσπάσµατα αρχαίων κειµένων στο κυρίως µέρος του βιβλίου Β Γυµνασίου µόνον ένα είναι απόσπασµα θεατρικό (Κριτία Σίσυφος, απόσπασµα 19, στίχοι 1-21) 19, ενώ από τα 23 παράλληλα κείµενα κανένα και τέλος από τα 12 αποσπάσµατα αρχαίων κειµένων που παρατίθενται στο κυρίως µέρος και από τα 19 παράλληλα κείµενα στο επίµετρο του βιβλίου Γ Γυµνασίου κανένα δεν είναι θεατρικό. Συνολικά από τα 48 διδακτέα αρχαία κείµενα των τριών βιβλίων το 1 µόνο προέρχεται από αρχαίο δράµα (ποσοστό 2,08 %), όταν 12 προέρχονται από ρητορικούς λόγους (ποσοστό 25 %), 11 από ιστορικά έργα (ποσοστό 22,9 %) και 9 από φιλοσοφικά έργα (ποσοστό 18,75 %). Παραθέτουµε τα κριτήρια της επιλογής των αρχαίων κειµένων, που οι συγγραφείς των σχολικών βιβλίων διατείνονται ότι υιοθέτησαν: να είναι ελκυστικά, εύκολα σε γλωσσικό επίπεδο, ευνόητα, να αποτελούν αφόρµηση για διδασκαλία γραµµατικών, συντακτικών και ετυµολογικών φαινοµένων και να προσφέρουν δυνατότητες για διαθεµατικές προσεγγίσεις 20. Αν λάβουµε υπόψη µας ότι το πρώτο αρχαίο κείµενο, µε το οποίο έρχονται σε πρώτη επαφή οι δωδεκάχρονοι µαθητές, είναι απόσπασµα από τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα, έργο φιλοσοφικό, δικαιούµαστε να συµπεράνουµε ότι αγνοήθηκαν παντελώς τα κριτήρια που επικαλούνται οι ανθολογητές περί γλωσσικής ευκολίας και ευκολίας στην κατανόηση. Όσον αφορά εξάλλου στους συγγραφείς των ανθολογούµενων κειµένων, παρατηρούµε πως από τα 48 κείµενα τα 7 είναι του Ξενοφώντα, τα 5 του Λουκιανού, τα 4 του Πλάτωνα, τα 3 του Αισώπου και από 2 του Ισοκράτη, του Αρριανού, του Πλουτάρχου και του Ιωάννου Χρυσοστόµου. Είναι πασιφανές ότι η επιλογή των προς διδασκαλίαν αρχαίων κειµένων και τα κριτήρια, στα οποία αυτή υπακούει, δε συνάδει µε τους γενικούς σκοπούς και τους ειδικούς στόχους του µαθήµατος, όπως διατυπώνονται στο Α. Π. Σ. και στο. Ε. Π. Π. Σ., και δεν διακρίνεται από αντιπροσωπευτικότητα έργων και συγγραφέων ούτε από ποικιλία. Ήδη διαπιστώσαµε πως έχει σχεδόν αποκλειστεί το αρχαίο δράµα και παρατηρήσαµε µία εµµονή στη µελέτη έργων κυρίως τεσσάρων αρχαίων συγγραφέων 18. Νικόλαος Μπεζαντάκος, Αµφιλόχιος Παπαθωµάς, Ευαγγελία Λουτριανάκη και Βασίλειος Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου, Ελληνικά Γράµµατα - Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2006, σ. 144. 19. Αµφιλόχιος Παπαθωµάς, Μαρία Γαλάνη- ράκου, Βασιλική Καµπουρέλλη και Ευαγγελία Λουτριανάκη, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Β Γυµνασίου, Ελληνικά Γράµµατα - Ο. Ε.. Β, Αθήνα, 2007, σ. 60. 20. Παπαθωµάς, Γαλάνη- ράκου, Καµπουρέλλη και Λουτριανάκη, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Β Γυµνασίου. Βιβλίο Εκπαιδευτικού, σ. 7-8. 19
(Ξενοφώντα, Λουκιανού, Πλάτωνα, Αισώπου) και τριών λογοτεχνικών ειδών (έργων ρητορικών, ιστορικών και φιλοσοφικών). Τον παραµερισµό του θεάτρου στο µάθηµα καταδεικνύουν και άλλα µετρήσιµα στοιχεία επί των τριών βιβλίων συνολικά. Από τα 84 ερµηνευτικά σχόλια µόνο 2 σχετίζονται µε το θέατρο (ποσοστό 2,38 %), από τις 167 ερωτήσεις επί των κειµένων, καµία σχετική µε το θέατρο (ποσοστό 0 %), από τις 1342 λέξεις των λεξιλογικών πινάκων µόνο 5 σχετικές µε το θέατρο (ποσοστό 0,36 %), από τις 2552 λέξεις του ετυµολογικού µόνο 9 σχετικές µε το θέατρο (ποσοστό 0,35 %), από τις 972 προτάσεις σε αρχαία ελληνικά σε παραδείγµατα και ασκήσεις µόνο 3 (ποσοστό 0,30 %), από τις 130 προτάσεις στα νέα ελληνικά σε παραδείγµατα και ασκήσεις καµία σχετική µε θέατρο (ποσοστό 0 %) και από τα 48 γνωµικά τα 8 προέρχονται από στίχους αρχαίου δράµατος (ποσοστό 16,6 %).Τέλος από τις 135 εικόνες των τριών βιβλίων µόνον 3 είναι σχετικές, 2 φωτογραφίες από αρχαίο θέατρο και 1 από παράσταση αρχαίου δράµατος, (ποσοστό 2,22 %), µε το παράδοξο και οι 2 φωτογραφίες να απεικονίζουν το ίδιο αρχαίο θέατρο, αυτό των Συρακουσών. 4. Η διδασκαλία αποσπασµάτων θεατρικών έργων Στο Επίµετρο του βιβλίου Α Γυµνασίου, συγκεκριµένα στα Παράλληλα Κείµενα, περιλαµβάνεται µικρό απόσπασµα από τους Όρνιθες του Αριστοφάνη (στίχοι 488-492) µαζί µε τη µετάφρασή του, το οποίο απαριθµεί ορισµένους επαγγελµατίες που «ξυπνούν µε το λάληµα του πετεινού να πάνε στις δουλειές τους» και προτείνεται προς συνεξέταση µε το κείµενο της 3 ης Ενότητας µε τίτλο «Επαγγέλµατα των αρχαίων Αθηναίων» (απόσπασµα από τα Αποµνηµονεύµατα του Ξενοφώντα). Συνοδεύεται από µία ερώτηση κατανόησης («Ποια επαγγέλµατα αναφέρει ο Αριστοφάνης;»)και µία ερώτηση σύγκρισης («Να εντοπίσετε ποια από τα επαγγέλµατα που αναφέρονται απαντούν και στο κείµενο της Ενότητας») χωρίς καµία πληροφορία σχετική µε το έργο, το συγγραφέα και χωρίς καµία αναφορά στο θέατρο 21. Στην 8 η Ενότητα του βιβλίου Β Γυµνασίου ανθολογούνται οι στίχοι 1-21 από το απόσπασµα 19 του σατυρικού δράµατος Σίσυφος του Κριτία µε τίτλο «Η γένεση της θρησκείας και της δικαιοσύνης». Πρόκειται για ένα µονόλογο που µας «δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουµε τη θεµελιώδη διδασκαλία του Κριτία αλλά και πολλών 21. Μπεζαντάκος, Παπαθωµάς, Λουτριανάκη και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου, σ. 144-145. 20
άλλων σοφιστών σύµφωνα µε την οποία η θρησκεία, ο νόµος και η τάξη είναι ανθρώπινες επινοήσεις» 22. Τα σχόλια και ερωτήσεις αποσκοπούν στον έλεγχο της κατανόησης και µόνο, χωρίς να λαµβάνεται υπόψη ότι πρόκειται για απόσπασµα θεατρικού έργου (π. χ. «Ποια κατάσταση επικρατούσε, όταν ο άνθρωπος έκανε τα πρώτα βήµατα πάνω στη Γη; Πώς συντέλεσε η εµφάνιση του νόµου στη βελτίωση αυτής της κατάστασης;»). Στη σύντοµη εισαγωγή µε ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία για τον Κριτία δε δίνονται πληροφορίες για το έργο, παρά µόνον ότι ο Σίσυφος είναι σατυρικό δράµα, χωρίς καν να επεξηγείται ο όρος, που δε γνωρίζουν οι µαθητές 23. α) Λέξεις-εκφράσεις. 5. Πληροφορίες για το θέατρο Στο βιβλίο µαθητή Α Γυµνασίου αναφέρεται απλώς η έκφραση από µηχανής θεός 24, καθώς και οι λέξεις λογείον 25, κάθαρσις 26, θεάοµαι/θεώµαι 27, θεατής 28, θέατρον 29, ορχήστρα 30 και θιασάρχης 31, σε λεξιλογικούς πίνακες, ασκήσεις ετυµολογικού, γραµµατικής ή συντακτικού χωρίς εξήγηση. Στο βιβλίο εκπαιδευτικού δίνεται πάντως η οδηγία να εξηγηθεί η προέλευση της έκφρασης από µηχανής θεός και παρατίθεται η ερµηνεία της στα αρχαία και νέα ελληνικά 32. Σε λεξιλογικό πίνακα του βιβλίου Β Γυµνασίου ως παράγωγο του ρήµατος λέγω αναφέρεται η λέξη λογείον µε την ερµηνεία: (α. ε. ) µέρος του θεάτρου όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί 33 και η λέξη βιολόγος µε τις δύο σηµασίες της: ηθοποιός, µίµος (στα αρχαία ελληνικά) της λέξης βίος 34, στο ετυµολογικό η λέξη αµφιθέατρον ως παράδειγµα σύνθετης µε δεύτερο συνθετικό ουσιαστικό 35, σε γλωσσικά σχόλια το µίµηµα (α. ε.) ορίζεται ως αντίγραφο, αποµίµηση και συσχετίζεται µε τις λέξεις µίµος, παντοµίµα 36 22. Παπαθωµάς, Γαλάνη- ράκου, Καµπουρέλλη και Λουτριανάκη, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Β Γυµνασίου, σ. 60. 23. Στο ίδιο, σ. 60-62. 24. Μπεζαντάκος, Παπαθωµάς Λουτριανάκη και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου, σ. 8. 25. Στο ίδιο, σ. 32. 26, 27. Στο ίδιο, σ. 49. 28. Στο ίδιο, σ. 51. 29. Στο ίδιο, σ. 56. 30. Στο ίδιο, σ. 79. 31. Στο ίδιο, σ.108. 32. Νικόλαος Μπεζαντάκος, Αµφιλόχιος Παπαθωµάς, Ευαγγελία Λουτριανάκη και Βασίλειος Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου. Βιβλίο εκπαιδευτικού, Ελληνικά Γράµµατα - Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2007 2, σ. 23. 33. Παπαθωµάς, Γαλάνη- ράκου, Καµπουρέλλη και Λουτριανάκη, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Β Γυµνασίου, σ. 17. 34. Στο ίδιο, σ. 78. 35. Στο ίδιο, σ. 55. 36. Στο ίδιο, σ. 137. και 21
στο λεξιλόγιο τα ρήµατα θεώµαι = βλέπω, παρακολουθώ µε ευχαρίστηση και θεωρώ = παρακολουθώ, διαβάζω, χωρίς συσχετισµό µε το θέατρο 37. β) Προτάσεις σε ασκήσεις. Σε ασκήσεις συντακτικού των βιβλίων Α και Β Γυµνασίου αναφέρεται ο στίχος «Συ τυφλός τα τ ώτα τον τε νουν τα τ όµµατ ει», (Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος) δύο φορές χωρίς παραποµπή και χωρίς µετάφραση 38. γ) Παραθέµατα (γνωµικά) µε στίχους προερχόµενους από το αρχαίο δράµα. Στο βιβλίο Α Γυµνασίου διαβάζουµε τους εξής στίχους από αρχαία δράµατα µαζί µε τη µετάφραση και την παραποµπή στο έργο, από το οποίο προέρχονται, χωρίς καµία σύνδεση µε το θέατρο ούτε καν την πληροφόρηση ότι προέρχονται από αρχαίο θέατρο. Το νόηµά τους είναι σχετικό µε αυτό του κειµένου της ενότητας: «Απλούς ο µύθος της αληθείας έφυ», (Ευριπίδη Φοίνισσαι, στίχος 469) µετάφραση «Η αλήθεια λέγεται µε απλά λόγια» 39, «ουκ έστιν ουδέν κρείσσον ή φίλος σαφής, ου πλούτος, ου τυραννίς», (Ευριπίδη Ορέστης, στίχοι 1155-1156), µετάφραση: «Τίποτε δεν είναι καλύτερο από τον ειλικρινή φίλο, ούτε τα πλούτη ούτε το βασιλικό αξίωµα» 40, «Όστις νέµει κάλλιστα την αυτού φύσιν, ούτος σοφός πέφυκε προς το συµφέρον», (Ευριπίδη απόσπ. 634 Nauck), µετάφραση: «Όποιος ξέρει πολύ καλά να διαφεντεύει το χαρακτήρα του ξέρει πολύ καλά το συµφέρον του» 41. Επίσης στο βιβλίο Β Γυµνασίου: «Θεού θέλοντος καν επί ριπός πλέοις», (Ευριπίδη Θυέστης, απόσπ. 397), µετάφραση «Αν είναι θέληµα θεού, µπορείς και σε µια ψάθα επάνω να ταξιδέψεις» 42, «Βραχεία τέρψις ηδονής κακής», (Ευριπίδη απόσπ. 362, στίχος 23), µετάφραση «εν κρατάει πολύ η απόλαυση µιας κακής ευχαρίστησης» 43, «Βροτοίς πέφυκε τον πεσόντα λακτίσαι», (Αισχύλου Αγαµέµνων, στίχος 885), µετάφραση «Είναι στη φύση των ανθρώπων να κλοτσούν αυτόν που έπεσε» 44, «Ουδέν εστι θηρίον γυναικός αµαχώτερον», (Αριστοφάνη Λυσιστράτη, στίχος 1014), µετάφραση «Κανένα θηρίο 37. Στο ίδιο, σ. 163. 38. Παπαθωµάς, Γαλάνη- ράκου, Καµπουρέλλη και Λουτριανάκη, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Β Γυµνασίου, σ. 128 και Μπεζαντάκος, Παπαθωµάς, Λουτριανάκη και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου, σ. 89. 39. Στο ίδιο, σ. 43. 40. Στο ίδιο, σ. 81. 41. Στο ίδιο, σ. 119. 42. Παπαθωµάς, Γαλάνη- ράκου, Καµπουρέλλη και Λουτριανάκη, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Β Γυµνασίου, σ. 13 43. Στο ίδιο, σ. 37. 44. Στο ίδιο, σ. 51. 22
δεν είναι πιο ακαταµάχητο από τη γυναίκα» 45, τέλος δε στο βιβλίο Γ Γυµνασίου, «Αλλά τυραννίς πολλά τ άλλ ευδαιµονεί/κάξεστιν αυτή δραν λέγειν θ α βούλεται», (Σοφοκλή Αντιγόνη, στίχοι 506-507), µετάφραση «Αλλά ο τύραννος έχει και πολλά άλλα προνόµια και µπορεί να λέει και να κάνει ό, τι θέλει» 46. δ) Άλλες πληροφορίες. Το βιβλίο Α Γυµνασίου πληροφορεί ότι «από τον Αισχύλο και το Θουκυδίδη µας χωρίζουν µόνον εβδοµήντα-ογδόντα παππούδες» 47, χωρίς καµία πληροφόρηση για τους αναφερόµενους συγγραφείς. Σε ερµηνευτικό σχόλιο του βιβλίου Γ Γυµνασίου αναφέρεται ότι «η εκδοχή [για την παρουσία της Ελένης στην Αίγυπτο] απαντά και σε άλλα έργα της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας, όπως στην Ελένη του Ευριπίδη» 48. Στο βιβλίο εκπαιδευτικού τονίζεται ως διδακτικός στόχος για τη διδασκαλία αυτού του κειµένου η σύνδεση της δεύτερης εκδοχής του Στησίχορου για την παρουσία της Ελένης στην Αίγυπτο µε την ίδια εκδοχή που υιοθετεί και ο Ευριπίδης στην οµώνυµη τραγωδία του 49. Σε άλλο ερµηνευτικό σχόλιο πληροφορούµαστε για το διθύραµβο: Ιερό τραγούδι του ιονύσου ήταν ο διθύραµβος. Περί τα 600 π. Χ. ο τύραννος της Κορίνθου Περίανδρος ανέθεσε στον Αρίωνα τον Μηθυµναίο να του δώσει τεχνική µορφή. Τελικά ο διθύραµβος παρουσιαζόταν από χορό πενήντα ανδρών που σχηµάτιζαν κύκλο. Τα µέλη του χορού εµφανίζονταν µεταµφιεσµένοι σε Σατύρους τραγόµορφους (συνήθεις ακολούθους του ιονύσου) και τα θέµατα του άσµατος ήταν σχετικά µε τις περιπέτειες και το µεγαλείο του θεού. Καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στις δωρικές περιοχές και αποτέλεσε το υπόβαθρο, στο οποίο βασίστηκε το λυρικό στοιχείο της αττικής τραγωδίας 50. Η Αλεξάνδρου Ανάβαση του Αρριανού διδάσκεται στη Γ Γυµνασίου κατά το τρίτο τρίµηνο του σχολικού έτους. Στο τέλος του βιβλίου από το «Συνοπτικό χρονολογικό 45. Στο ίδιο, σ. 75. 46. Νικόλαος Μπεζαντάκος, Ευαγγελία Αστυρακάκη, Μαρία Γαλάνη- ράκου και Βασίλειος Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ Γυµνασίου, Ελληνικά Γράµµατα - Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2008, σ. 29. 47. Μπεζαντάκος, Παπαθωµάς, Λουτριανάκη και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου, σ. 7. 48. Μπεζαντάκος Αστυρακάκη, Γαλάνη- ράκου και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ Γυµνασίου, σ. 9. 49. Νικόλαος Μπεζαντάκος, Ευαγγελία Αστυρακάκη, Μαρία Γαλάνη- ράκου και Βασίλειος Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ Γυµνασίου. Βιβλίο Εκπαιδευτικού, Ελληνικά Γράµµατα - Ο. Ε.. Β., Αθήνα, 2008, σ. 20. 50. Μπεζαντάκος, Αστυρακάκη, Γαλάνη- ράκου και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ Γυµνασίου, σ. 45-46. 23
πίνακα της περιόδου 359-301 π. Χ.», που δεν αποτελεί διδακτέα ή εξεταστέα ύλη, οι µαθητές πληροφορούνται ότι το 330 π. Χ. το θέατρο του ιονύσου χτίζεται µε πέτρα και ότι το 316 π. Χ. παίζεται ο ύσκολος του Μενάνδρου (Νέα αττική κωµωδία) 51. ε) Εικόνες. Στο βιβλίο Α Γυµνασίου εµπεριέχεται φωτογραφία από αρχαίο θέατρο µε τη λεζάντα «Το θέατρο των Συρακουσών» δίπλα σε ένα άσχετο µε το θέατρο κείµενο που αναφέρεται στο τέλος της ζωής του ιονυσίου, τυράννου των Συρακουσών 52. Στο βιβλίο Γ τάξης απεικονίζεται ακριβώς το ίδιο θέατρο µε πιο λεπτοµερή λεζάντα: «Το θέατρο των Συρακουσών είναι ένα από τα µεγαλύτερα του αρχαίου κόσµου. Χτίστηκε από τον τύραννο Ιέρωνα Α το 470 π. Χ.» και συνοδεύει και πάλι κείµενο µη σχετικό µε θέατρο, αλλά πάλι µε τύραννο, τον Ιέρωνα αυτή τη φορά 53. Η µόνη φωτογραφία εναρµονισµένη µε το κείµενο που συνοδεύει, απόσπασµα της Ιστορίης του Ηροδότου που µιλά για την Ελένη της Τροίας, προέρχεται από παράσταση της Ελένης του Ευριπίδη και έχει τη λεζάντα: «Η Άννα Συνοδινού ως Ελένη µε τον Χορό σε παράσταση της οµώνυµης τραγωδίας του Ευριπίδη από το Εθνικό Θέατρο (1962)» 54. 6. ραµατοποίηση και παιχνίδια ρόλων σε διαθεµατικές δραστηριότητες εν προτείνεται καµία άσκηση δραµατοποίησης ή παιχνίδι ρόλων σε κανένα από τα τρία βιβλία µαθητή. Για το απόσπασµα των Νεκρικών ιαλόγων του Λουκιανού (αρ. 17), που ανθολογείται στο βιβλίο Α Γυµνασίου µε τίτλο «Ένα µοιραίο λάθος», στο βιβλίο εκπαιδευτικού προτείνεται τα παιδιά να δραµατοποιήσουν το διάλογο εµπλουτίζοντάς τον και µε δικές τους ιδέες, χωρίς πάντως σαφείς οδηγίες 55. Ένα είδος παιχνιδιού ρόλων συνδεδεµένο µε ρητορική άσκηση επιχειρηµατολογίας προτείνεται για το κείµενο Ισοκράτη Περί ειρήνης, 19-21 στο βιβλίο εκπαιδευτικού Γ Γυµνασίου: Να συνεχίσετε το λόγο του Ισοκράτη σαν να τον εκφωνούσατε εσείς σε σύγχρονο συνέδριο µε θέµα την ευαισθητοποίηση στο θέµα της ειρήνης 56. 51. Νέστορας Μπούρας, Κωνσταντίνος Ναστούλης και Αντώνης Σακελλαρίου, Αρριανού Αλεξάνδρου Ανάβαση Γ Γυµνασίου, Ο Ε.. Β., Αθήνα, 2009, σ. 82-83. 52. Μπεζαντάκος, Παπαθωµάς, Λουτριανάκη και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου, σ. 120. 53. Μπεζαντάκος, Αστυρακάκη, Γαλάνη- ράκου και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ Γυµνασίου, σ. 24. 54. Στο ίδιο, σ. 11. 55. Μπεζαντάκος, Παπαθωµάς, Λουτριανάκη και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυµνασίου. Βιβλίο εκπαιδευτικού, σ. 58. [Αφαιρείται φέτος από τη διδακτέα ύλη]. 56. Μπεζαντάκος, Αστυρακάκη, Γαλάνη- ράκου και Χαραλαµπάκος, Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Γ Γυµνασίου. Βιβλίο Εκπαιδευτικού, σ. 44. 24
Παρόµοια άσκηση µε αφορµή απόσπασµα από το ρητορικό λόγο του Ισοκράτη Κατά Λοχίτου, 18-21, καλεί τους µαθητές: Φανταστείτε ότι συµµετέχετε σε σύγχρονο αγώνα ρητορικών λόγων και πρέπει να υποστηρίξετε συµπληρωµατικά τις θέσεις του Ισοκράτη. Λάβετε υπόψη σας την επιχειρηµατολογία που προηγήθηκε. ώστε ιδιαίτερη σηµασία στο προοίµιο του λόγου, για να προκαλέσετε το ενδιαφέρον του ακροατηρίου, στη δοµή των επιχειρηµάτων και στον επίλογο, που πρέπει να συνοψίζει τις βασικές θέσεις 57. Στο ίδιο βιβλίο µε αφορµή το απόσπασµα 50 a-c από τον Κρίτωνα του Πλάτωνα µε τίτλο «Οι νόµοι επισκέπτονται τον Σωκράτη στη φυλακή» προτείνεται να ανατεθεί στους µαθητές παιχνίδι ρόλων - άσκηση επιχειρηµατολογίας: Μετά από υποθετικό βίαιο επεισόδιο στον χώρο του σχολείου ετοιµάζετε κατά οµάδες εισήγηση προς το δεκαπενταµελές. Επιχειρηµατολογήστε για τη σηµασία της τήρησης των κανόνων συµπεριφοράς στα πλαίσια του σχολείου. ώστε έµφαση στους κανόνες που είναι υπερβολικά αυστηροί ή δεν είναι επαρκώς πειστικοί, τονίστε τη σηµασία που έχουν για τη διαµόρφωση του χαρακτήρα των αυριανών πολιτών ή ότι δεν αφήνουν τους µαθητές να εκφραστούν, προτείνετε έναν δεκάλογο συµπεριφοράς για το σχολείο σας (κάθε οµάδα διαφορετικό) και προβληµατιστείτε για τα αίτια που κάνουν µερικούς νέους να µην έχουν θετική στάση απέναντι στους κανόνες. Αναφέρετε παραδείγµατα από την καθηµερινή πραγµατικότητα 58. Όλες οι προηγούµενες προτεινόµενες ασκήσεις, αν και προβλέπουν δραµατοποίηση και παιχνίδι ρόλων, κατά βάση λειτουργούν ως ασκήσεις ρητορικού λόγου. 7. Σχόλια και συµπεράσµατα 1. «Ένας βασικός σκοπός του µαθήµατος», κατά τους συγγραφείςανθολογητές, «είναι η επικοινωνία των µαθητών µε σηµαντικές στιγµές της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και του πολιτισµού που την παρήγαγε µέσω των παρατιθέµενων κειµένων». Είναι απορίας άξιον, λοιπόν, πώς το αρχαίο δράµα δεν θεωρείται αρκετά «σηµαντική στιγµή της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας» και σχεδόν έχει εξοβελιστεί και από τα τρία βιβλία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Το αντεπιχείρηµα περί γλωσσικής δυσκολίας του ποιητικού λόγου του αρχαίου δράµατος 57. Στο ίδιο, σ. 49. 58. Στο ίδιο, σ. 78. 25
ανατρέπεται, αν λάβουµε υπόψη µας ότι τα ανθολογούµενα κείµενα, ειδικά της Α Γυµνασίου, δεν είναι καθόλου εύκολα από γλωσσική άποψη. Εξάλλου µπορούσαν να επιλεγούν αποσπάσµατα νεότερων θεατρικών έργων, π. χ. της Μέσης Κωµωδίας. 2. Το µοναδικό απόσπασµα αρχαίου δράµατος, που διδασκόταν υποχρεωτικά, φέτος αφαιρείται από τη διδακτέα ύλη 59. Είναι ο Σίσυφος του Κριτία, έργο σωζόµενο αποσπασµατικά, άγνωστο ακόµα και στους φιλολόγους και οπωσδήποτε καθόλου αντιπροσωπευτικό δείγµα αρχαίου δράµατος και δυστυχώς δεν αντιµετωπίζεται καν ως θεατρικό έργο. Το ίδιο ισχύει και για το τετράστιχο απόσπασµα από τους Όρνιθες του Αριστοφάνη, ενταγµένο στα Παράλληλα Κείµενα, το οποίο εξάλλου δεν αποτελεί υποχρεωτικά διδασκόµενη ύλη και ενδιαφέρει µόνο για τις πληροφορίες που παρέχει για τα επαγγέλµατα των αρχαίων Αθηναίων. 3. Ο ανάδοχος εκδοτικός οίκος της συγγραφής είναι ο ίδιος για όλα τα εγχειρίδια Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (3 Βιβλία µαθητή και 3 Βιβλία εκπαιδευτικού). Η συγγραφική οµάδα αποτελείται από 4 άτοµα για κάθε βιβλίο, αλλά οι περισσότεροι από αυτούς (Μπεζαντάκος, Παπαθωµάς, Χαραλαµπάκος, Λουτριανάκη, Γαλάνη- ράκου) συµµετέχουν σε συγγραφική οµάδα δύο βιβλίων. εν αποκλείεται, λοιπόν, να έχουν παρεισφρύσει κριτήρια προσωπικά, αλλά καθόλου παιδαγωγικά στην επιλογή των κειµένων, π. χ. µε ποιους αρχαίους συγγραφείς είναι εξοικειωµένοι οι συγγραφείς-ανθολογητές και ποια κείµενα έχουν µελετήσει. 4. Τα λίγα παραθέµατα µε αποσπάσµατα ενός ή δύο στίχων (αρχαίο κείµενο και νεοελληνική µετάφραση) από αρχαία δράµατα εντοπίζονται στο τέλος κάποιων ενοτήτων. Αντιµετωπίζονται αποκλειστικά και µόνο ως γνωµικά/ρητά συνδεόµενα νοηµατικά µε το θέµα που πραγµατεύεται το κυρίως κείµενο της ενότητας. Καµία περαιτέρω επεξήγηση ή πληροφορία δεν παρέχεται οι µαθητές δε γνωρίζουν καν ότι είναι αποσπάσµατα από θεατρικά έργα. 5. Οµοίως, οι ελάχιστες περιλαµβανόµενες στα βιβλία λέξεις και εκφράσεις (στα αρχαία ελληνικά) που σχετίζονται µε το θέατρο ενδιαφέρουν κυρίως από ετυµολογική άποψη και σπανίως ερµηνεύονται. 6. Οι υπόλοιπες πληροφορίες περί θεάτρου είναι απειροελάχιστες, διάσπαρτες και ανοργάνωτες. 7. Η σχετική µε το θέατρο εικονογράφηση είναι ιδιαίτερα πτωχή, καθόλου 59. Οδηγίες για τη διδασκαλία των Μαθηµάτων των Α, Β και Γ τάξεων Ηµερησίου και Εσπερινού Γυµνασίου, Αρ. Πρωτ. 114352/Γ2/15-9-2010), σ. 9. 26
ελκυστική και συνίσταται σε τρεις φωτογραφίες όλες κι όλες: δύο από το ίδιο αρχαίο θέατρο, αυτό των Συρακουσών, να συνοδεύουν ένα άσχετο κείµενο, και µία από παράσταση αρχαίας τραγωδίας. 8. εν προτείνεται καµία άσκηση δραµατοποίησης ή παιχνίδι ρόλων σε κανένα από τα τρία βιβλία µαθητή. Μόνον στο βιβλίο εκπαιδευτικού Γ Γυµνασίου προτείνονται τρεις ασκήσεις σε ρητορικά κείµενα, οι οποίες, παρόλο που προβλέπουν δραµατοποίηση και παιχνίδι ρόλων, κατά βάση λειτουργούν ως ασκήσεις ρητορικού λόγου. 27
Γ. Το θέατρο στα βιβλία της Αρχαίας Ελληνικής Γραµµατείας από µετάφραση 1. Σκοποί και στόχοι της διδασκαλίας του µαθήµατος σχετικοί µε το θέατρο Οι γενικοί σκοποί της διδασκαλίας του µαθήµατος που σχετίζονται στο σύνολό τους και µε το αρχαίο θέατρο είναι οι εξής: 1. Να γνωρίσουν [οι µαθητές] την πνευµατική δηµιουργία των αρχαίων Ελλήνων, όπως παραδίδεται σε κείµενα όλων των περιόδων της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας από τα οµηρικά χρόνια ως τα αλεξανδρινά και όλων των λογοτεχνικών ειδών [ ], 2. Να επικοινωνήσουν µε περισσότερα κείµενα που προβάλλουν την ουσία του αρχαίου κόσµου, δηλαδή αντιπροσωπεύουν σηµαντικές στιγµές της αρχαίας πολιτισµικής δραστηριότητας, και παρέχουν τα κύρια σηµεία για τη δηµιουργία µιας εικόνας του κατά το δυνατόν σφαιρικής (ως προς τα είδη, τους συγγραφείς και τις ιδεολογικές τάσεις), ρεαλιστικής και ελκυστικής, ενδιαφέρουσας, καθώς συνδέεται και µε τη σύγχρονη ζωή και συστοιχεί µε τις ανάγκες του σηµερινού νέου ανθρώπου, 3. Να εµβαθύνουν σε καίριες επιτεύξεις της αρχαιότητας στον πνευµατικό χώρο πάντα σε συσχετισµό και συνδυασµό µε άλλων µορφών συνεκφάνσεις του αρχαίου πολιτισµού, 4. Να δοκιµάσουν αισθητική απόλαυση από την ανακάλυψη και την εκτίµηση της λογοτεχνικής αξίας των έργων των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων κατά τη διδασκαλία από ποιοτικές µεταφράσεις, 5. Να πληροφορηθούν, να κατανοήσουν και να ερµηνεύσουν τη δράση, τις στάσεις και τις συµπεριφορές των ανθρώπων του αρχαίου κόσµου σε συγκεκριµένο τόπο και χρόνο, 6. Να επικοινωνήσουν µε διάφορα είδη αρχαίων κειµένων, να τα προσεγγίσουν ως λογοτεχνικά είδη ενταγµένα στο ιστορικό και κοινωνικό τους πλαίσιο και να εκτιµήσουν την προσφορά των αρχαίων στο σύγχρονο ελληνικό και ευρωπαϊκό πολιτισµό 60. Παρατηρούµε ότι σε αρκετά σηµεία αναµασώνται τα ίδια. Τα τµήµατα που έχουν απαλειφθεί και στη θέση τους έχουν τοποθετηθεί αγκύλες επαναλαµβάνουν αυτολεξεί τα αναγραφόµενα στο γενικό σκοπό της διδασκαλίας του µαθήµατος της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραµµατείας, κλάδος του οποίου είναι τα Αρχαία Ελληνικά Κείµενα από µετάφραση. 60.. Ε. Π. Π. Σ. Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραµµατείας, Φ. Ε. Κ. 303/τ. Β / 13-3-2003, σ. 3808-3810. 28