Κεφάλαιο 17 Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων

Κεφάλαιο 17 Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων Μαρία - Ντανιέλλα Μαρούδα Βιβλιογραφία: Γάγγας Δ., Εισαγωγή στο διεθνές δίκαιο των ενόπλων συρράξεων, Σιδέρης, Γ έκδοση, 2008. Γάγγας Δ., Το καθεστώς των αιχμαλώτων πολέμου στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, Σιδέρης, 2008. Μαρούδα Μ., Μέτρα Εφαρμογής του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου στην Ελλάδα, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2000. Μαρούδα Μ., Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η συμβολή του στην εξέλιξη του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2001. Μαρούδα Μ., Η διεθνής ευθύνη από παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Η κρατική και ατομική ευθύνη σε κίνηση, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2006. Περράκης Στ. (επιμ.), Το νέο ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων. Τα Πρωτόκολλα της Γενεύης του 1977, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1989. Περράκης Στ., Η πολεμική κατοχή στο διεθνές δίκαιο, τ. Α, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1990. Περράκης Στ., Η διεθνής προστασία του ανθρώπου, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2007. Περράκης Στ./Μαρούδα Μ.-Ντ., Ένοπλες συρράξεις και ανθρωπιστικό δίκαιο, Κείμενα διεθνούς πρακτικής, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2001. Χατζηκωνσταντίνου Κ., Επτά βήματα Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, Σιδέρης, 2010. Antonopoulos C., The relationship between international humanitarian law and human rights, 63 HRIL 2010, 599-634. Baxter R.R., So-called Unprivileged Belligerency : Spies, Guerrillas, and Saboteurs, BYΒIL 1951, 328. Baxter R.R., A Skeptical Look at the Concept of Terrorism, Akron Law Review 7 (1974), 380. Benvenisti E., The international law of belligerent occupation, Princeton UP, 2004. Best G., War and Law since 1945, Oxford, Clarendon Press, 1994. Blank L.R., Defining the battlefield in contemporary conflict and counterterrorism: understanding the parameters of the zone of combat, 39 Georgia JICL, 2010, 1-38. Bouvier A. & Sassoli M., How does law protect in war: Cases, Documents and Teaching Materials on Contemporary Practice in International Humanitarian Law, 3rd edition, 2010, Vol I: The outline of International Humanitarian Law. Bugnion F., La génese de la protection juridique des bien culturels en cas de conflit armé, 86 IRRC, 2004, 313-324. David É., Principes de droit des conflits armés, Brussels, Bruylant, 4th ed., 2008. Deyra Μ., Le droit dans la guerre, Gualino, 2009. Dinstein Y., The Conduct of Hostilities under the Law of International Armed Conflict, Cambridge, CUP, 2010. The international law of belligerent occupation, CUP, 2009. Dorman K., The legal situation of unlawful/ unprivileged combatants, IRRC, 2003, 45-74. Doswald-Beck L., Le Manuel de San Remo sur le droit international applicable aux conflits armés sur mer, RICR, 1995, 635-647. Droege C., Interplay between human rights and humanitarian law, 40 ILR 2007, 310-355. Durham H. / O Byrne K., The dialogue of difference: gender perspectives on international humanitarian law, 92 IRRC, 2010, 31-52. Fleck D., (ed.), Handbook of Humanitarian Law, Oxford, OUP, 2nd ed., 2008. Green L.C., Contemporary Law of Armed Conflict, 3rd ed., Manchester University Press, 2008. Greenwood C., Essays on War in International Law, London, Cameron May, 2006. Henckaerts J.-M. & Doswald-Beck L., Customary International Humanitarian Law, CUP/ICRC, 2005, 3 Vol. Jennings R.Y., The Identification of International Law, σε B.Cheng, International Law, Teaching and Practice, 1982. Jinks D., The temporal scope of application of interna- M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 513

Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων tional humanitarian law in contemporary conflicts, HPHPCR, January 2003. Kalhoven F. & Zegveld L., Constraints on the Waging of War, ICRC, 2001. Klabbers J., Rebel With a Cause? Terrorists and Humanitarian Law, 14 EJIL 2003, 302. Levie H., The Falklands Crisis and the laws of War, στο Coll and Arend (eds) The Falklands War: Lessons for Strategy, Diplomacy and International Law 1985, 66. Marouda M.D., Application of international humanitarian law in contemporary armed conflicts: is it simply a question of facts? στο Perrakis-Marouda 2009. Mathews R.J. / McCormack T.L.H., The influence of humanitarian principles in the negotiation of arms control treaties, 834 IRRC, 1999, 331-352. McDonald Ν. / Sullivan S., Rational interpretation in irrational times: the Third Geneva Convention and the war on terror 44 Harvard ILJ (2203) 301. Perrakis S., L application des Droits de l Homme en temps de conflit armé et leur articulation avec le Droit International Humanitaire: état de la question et aspects jurisprudentiels, στο (Perrakis/Marouda 2009), 75-108. Perrakis S. & Marouda M.D., Armed Conflicts and International Humanitarian Law: 150 Years after Solferino: Acquis and Prospects, Sakkoulas / Bruylant, 2009. Pictet J., Development and Principles in International Humanitarian Law, Henry Dunant Institute, 1985. Pinzauti G., The European Court of Human Rights Incidental Application of International Criminal Law and Humanitarian Law, A Critical Discussion of Kononov v. Latvia, 6 International Criminal Justice 2008, 1043-1060. Pustogarov V. / Fyodor Fyodorovich Martens (1845-1909), A Humanist of Modern Times, 312, IRRC, May- June 1996, 300-314. Reidy Α., The Approach of the European Commission and Court of Human Rights to International Humanitarian Law, 324 IRRC, 1998, 513-529. Rogers AP.V., Law on the Battlefield, 2nd ed., Manchester University Press, 2004. Rona G., Interesting times for International Humanitarian Law: Challenges from the War on Terror, 27 The Fletcher Forum of World Affairs, Summer/Fall 2003, 55-74. Sassoli Μ., La guerre contre le terrorisme, le droit international humanitaire et le status de prisonnier de guerre, 39 AFDI (2001) 211. Siegrist R., The protection of political detainees: ICRC in Greece, 1967-1971, Corbaz, 1985. Solis G., The Law of Armed Conflict: International Humanitarian Law in War, CUP, 2010. Stahn C., Jus ad bellum, jus in bello, jus post bellum? - Rethinking the Conception of the Law of Armed Force, (2006) 17 EJIL, 921-943. Vattel E., Law of Nations (1758), iii. Vitoria F., De iure belli relectiones (1539). Wolff C., Jus gentium methodo scientifica pertractatum (1749). ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ * 1. Ιστορία - Φιλοσοφία - Πηγές του ΔΕΣ/ΔΑΔ 1.1 Εισαγωγικά: Η φιλοσοφία του δικαίου των ενόπλων συρράξεων... 940-948 1.2 Εννοιολογικές οριοθετήσεις 1.2.1 Ορολογία...949-950 1.2.2 Διάκριση του δικαίου του πολέμου/ jus in bello από το δίκαιο προσφυγής στην βία /jus ad bellum...951-954 1.3 Προέλευση του ΔΕΣ - Ιστορική αναδρομή - Εξέλιξη... 955-956 1.3.1 Οι επιταγές της δημόσιας συνείδησης -η ρήτρα Martens... 957 1.4 Συμβατικό πλέγμα ρυθμίσεων του ΔΕΣ... 958 1.5 Εθιμικό δίκαιο... 959-962 * Οι παραπομπές γίνονται στους πλαγιάριθμους. 514 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.6 Σχέσεις με το γενικό διεθνές δίκαιο και το δίκαιο προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου 1.6.1 Το ΔΕΣ τμήμα του διεθνούς δικαίου... 963 1.6.2 Το ΔΕΣ και τα δικαιώματα του ανθρώπου...964-966 1.7 Πεδίο εφαρμογής των κανόνων: μια διαφοροποιημένη γεωμετρία υποχρεώσεων 1.7.1 Πεδίο εφαρμογής ratione materiae: καταστάσεις στις οποίες εφαρμόζεται το ΔΕΣ...967-968 1.7.1.1 Διεθνής ένοπλη σύρραξη... 969 1.7.1.2 Κατοχή...970-971 1.7.1.3 Ένοπλη σύρραξη μη διεθνούς χαρακτήρα... 972-973 1.7.1.4 Μετάβαση από εσωτερικές αναταραχές σε εμφύλια σύρραξη...974-975 1.7.1.5 Διεθνοποιημένες ένοπλες συρράξεις...976-981 1.7.2 Πεδίο εφαρμογής ratione personae: τα «Μέρη» της ένοπλης σύρραξης 1.7.2.1 Τα μέρη σε διεθνείς συρράξεις...982-984 1.7.2.2 Τα μέρη σε συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα... 985 1.7.3 Χωρικό και χρονικό πεδίο εφαρμογής 1.7.3.1 Γεωγραφικός προσδιορισμός του «μετώπου»...986-988 1.7.3.2 Η έννοια του σύγχρονου «μετώπου» στον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας»... 989-990 2. Προστασία των προσώπων που βρίσκονται στην εξουσία αντίπαλου μέρους στη σύρραξη 2.1 Τα προστατευόμενα πρόσωπα στο ΔΕΣ... 991-993 2.1.1 Τραυματίας, ασθενής, ναυαγός 2.1.1.1 Το απαραβίαστο των τραυματιών, ασθενών και ναυαγών...994-997 2.1.2 Το περιεχόμενο της υποχρέωσης σεβασμού και προστασίας...998-999 2.1.3 Ασυλία του προσωπικού και των υγειονομικών μονάδων και μεταφορών και το έμβλημα του Ερυθρού Σταυρού / Ημισελήνου /Κρυστάλλου.. 1000-1002 2.1.4 Δικαίωμα πρόσβασης σε ιατρικές υπηρεσίες...1003-1004 2.2 Μαχητής 2.2.1 Η έννοια και οι κατηγορίες που περιλαμβάνει 2.2.1.1 Εισαγωγικά...1005-1006 2.2.1.2 Ο μαχητής στις διεθνείς ένοπλες συρράξεις...1007-1010 2.2.1.3 Τα μέλη των ενόπλων ομάδων σε μη διεθνή σύρραξη... 1011 2.2.2 Εξαιρέσεις στο καθεστώς του μαχητή 2.2.2.1 Κατάσκοποι... 1012 2.3 Μισθοφόροι 2.3.1 Ορισμός...1013-1014 2.3.2 Η σύγχρονη διάσταση του προβλήματος: Ιδιωτικές Εταιρείες Ασφαλείας...1015-1016 2.4 Αιχμάλωτοι πολέμου 2.4.1 Το δικαίωμα των μαχητών στο καθεστώς αιχμαλώτου πολέμου... 1017-1021 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 515

Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων 2.4.2 Τα δικαιώματα των αιχμαλώτων πολέμου στην διάρκεια της αιχμαλωσίας...1022-1023 2.4.3 Το τέλος της αιχμαλωσίας...1024-1026 2.4.4 Η σύγχρονη διάσταση των αιχμαλώτων πολέμου και ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας»...1027-1029 2.5. Άμαχος 2.5.1 Γενική προστασία 2.5.1.1 Εισαγωγικά...1030-1032 2.5.1.2 Ορισμοί... 1033 2.5.1.3 Απώλεια της προστασίας για όσους έχουν άμεση συμμετοχή στις εχθροπραξίες...1034-1037 2.5.2 Ειδική προστασία: παιδιά, γυναίκες, κρατούμενοι, πρόσφυγες, μετακινούμενοι, δημοσιογράφοι (άρθρα 72 επ. Π Ι 77) 2.5.2.1 Παιδιά... 1038 2.5.2.2 Γυναίκες... 1039 2.5.2.3 Επανασύνδεση διασκορπισμένων οικογενειών... 1040 2.5.2.4 Πρόσφυγες... 1041 2.5.2.5 Μετακινούμενοι πληθυσμοί... 1042 2.5.2.6 Δημοσιογράφοι... 1043 3. Προστασία του άμαχου πληθυσμού και των μη στρατιωτικών στόχων από επιθέσεις και επιπτώσεις των εχθροπραξιών 3.1 Αρχές ΔΕΣ που αφορούν την διεξαγωγή των εχθροπραξιών... 1044 3.2 Περιορισμοί ratione personae: Απαγόρευση επιθέσεων εναντίον αμάχων...1045-1046 3.3 Περιορισμοί ratione materiae: Απαγόρευση επιθέσεων σε βάρος μη στρατιωτικών (πολιτικών) στόχων 3.3.1 Αρχή της διάκρισης... 1047 3.3.2 Ορισμός στρατιωτικού στόχου... 1048-1052 3.3.3 Η αρχή της αναλογικότητας...1053-1054 3.3.4 Προφυλάξεις κατά την επίθεση... 1055-1056 3.3.5 Έγκαιρη και αποτελεσματική προειδοποίηση...1057-1058 3.4 Περιορισμοί ratione conditionis: Απαγόρευση συγκεκριμένων μέσων και μεθόδων πολέμου 3.4.1 Αρχή του ανθρωπισμού και αναγκαιότητας σε αναζήτηση ισορροπίας... 1059-1061 3.4.2 Αρχή της απαγόρευσης ή του περιορισμού χρήσης όπλων και μεθόδων πολέμου που προκαλούν περιττά τραύματα και μη απαραίτητο πόνο... 1062-1063 3.4.2.1 Απαγορευμένα όπλα...1064-1065 3.4.2.2 Απαγορευμένες μέθοδοι πολέμου...1066-1068 3.5 Πρόσβαση στον άμαχο πληθυσμό...1069-1070 4. Μηχανισμοί εποπτείας και διασφάλισης της εφαρμογής του ΔΕΣ 4.1 Μέτρα εφαρμογής σε περίοδο ειρήνης (προληπτικά)...1071-1072 4.2 Οι μηχανισμοί εποπτείας και διασφάλισης του ΔΕΣ 4.2.1 Η προστάτιδα δύναμη... 1073-1074 516 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ 4.2.2 Η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού...1075-1077 4.2.3 Διεθνής Διερευνητική Ανθρωπιστική Επιτροπή... 1078-1079 5.2 Ποινική καταστολή...1085-1087 6. Αντί επιλόγου... 1088 5. Η αντιμετώπιση παραβιάσεων του ΔΕΣ από τα συμβαλλόμενα μέρη στις ΣΓ 49 και από την διεθνή κοινότητα...1080-1081 5.1 Κοινό άρθρο 1 ΣΓ 49...1082-1084 1. Ιστορία - Φιλοσοφία - Πηγές του ΔΕΣ/ΔΑΔ 1.1 Εισαγωγικά: Η φιλοσοφία του δικαίου των ενόπλων συρράξεων Το δίκαιο των ενόπλων συρράξεων (ΔΕΣ) ή διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο που εφαρμόζεται σε ένοπλες συρράξεις (ΔΑΔ) είναι ένα σύνολο κανόνων και αρχών συμβατικού και εθιμικού χαρακτήρα, το οποίο στοχεύει στη επίλυση ζητημάτων ανθρωπιστικής φύσεως που αφορούν και προκύπτουν άμεσα από ένοπλες συρράξεις, διεθνούς ή μη χαρακτήρα. Το πλέγμα αρχών και κανόνων του επιδιώκει, αφενός, να προστατεύσει στη διάρκεια ένοπλης σύρραξης τα πρόσωπα που δεν μετέχουν (άμαχοι) ή δεν μετέχουν πια (τραυματίες, ασθενείς ναυαγοί ή αιχμάλωτοι) στις εχθροπραξίες. Αφετέρου, να περιορίσει τα μέσα και τις μεθόδους πολέμου, που μπορούν να επιλέγουν τα Μέρη στη σύρραξη. Πρόκειται για ένα δίκαιο απλό, που ισορροπεί ανάμεσα στη λογική και την ηθική, αλλά συγχρόνως και πολύπλοκο διότι μόνο οι τέσσερεις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 (ΣΓ 49) και τα Πρωτόκολλα του 1977 (ΠΠ 77), περιλαμβάνουν πλέον των 600 διατάξεων. Όπως εξηγεί ένας από τους σημαντικότερους ειδικούς του ΔΕΣ/ΔΑΔ, ο Eric David, «το ΔΑΔ είναι συγχρόνως απλό και πολύπλοκο. Απλό διότι με κοινή λογική, καθαρή ματιά και γενναιοδωρία, μπορεί κανείς να αντιληφθεί τις βασικές αρχές και τους κανόνες που πρέπει να εφαρμόζονται στη διάρκεια ενόπλων συρράξεων και να τις σεβαστεί χωρίς να είναι ειδικός. Και πολύπλοκο διότι αποτελείται από μεγάλο αριθμό συμβάσεων, ενώ την ίδια στιγμή, οι καταστάσεις στις οποίες εφαρμόζεται δεν προσδιορίζονται πάντοτε με σαφήνεια, αλλά διαφέρουν ανάλογα με την περίσταση» 1. Οι βασικές αρχές που απορρέουν από τον παραπάνω χαρακτηρισμό και διευκολύνουν στην προσέγγιση της φιλοσοφίας του δικαίου, είναι η αρχή της διάκρισης μαχητών/ αμάχων, στρατιωτικών/πολιτικών στόχων, η απαγόρευση επίθεσης εναντίον όσων είναι εκτός μάχης (hors de combat), η απαγόρευση πρόκλησης ανώφελου πόνου, η αρχή της αναγκαιότητας και η αρχή της αναλογικότητας. 940 941 942 1. David 2008, 921-922. M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 517

Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων 943 Παράλληλα, όμως υπάρχουν και ορισμένες εγγενείς αδυναμίες ή περιορισμοί που απορρέουν από το ΔΕΣ, όπως συνοψίζονται από τους Marco Sassoli και Antoine Bouvier είναι ότι το ΔΕΣ/ΔΑΔ δεν απαγορεύει την χρήση βίας, ούτε προστατεύει όλους όσοι επηρεάζονται από την σύρραξη. Δεν εξαρτάται από τα αίτια της σύγκρουσης, ή τα δίκαια ενός αγώνα, ούτε μπορεί να εμποδίσει ένα Μέρος στη σύρραξη να υπερισχύσει, ενώ προϋποθέτει ότι οι εμπόλεμοι έχουν «ορθολογικούς» στόχους 2. 944 Εφόσον πρόκειται για διεθνές δίκαιο, έχει και τη σχετικότητά του, αφού δεν μπορούν να επιβληθούν σε ένα Κράτος υποχρεώσεις τις οποίες δεν έχει ρητά αποδεχθεί. Βέβαια, οι τέσσερις ΣΓ 49 συγκαταλέγονται στα πλέον επικυρωμένα διεθνή κείμενα παγκοσμίως με 192 συμβαλλόμενα Κράτη, αλλά το ίδιο δεν ισχύει για τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977 (δεν έχουν επικυρωθεί από τις ΗΠΑ, το Ισραήλ, την Τουρκία, το Ιράν, το Ιράκ, τη Σρι Λάνκα, την Ινδονησία κ.λπ.), ή άλλες επιμέρους συμβάσεις. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να εξετάζεται κάθε φορά ποιες διατάξεις του ΔΕΣ τυγχάνουν εφαρμογής σε μια σύρραξη. Αν πράγματι δεσμεύουν τα εμπλεκόμενα Κράτη ή εάν πρέπει να αναζητηθούν οι σχετικές υποχρεώσεις τους όπως αυτές απορρέουν από το διεθνές έθιμο. 945 Η ενασχόληση με το ΔΕΣ προκαλεί έτσι ερωτήματα στα οποία οι απαντήσεις δεν είναι ούτε αυτονόητες, ούτε απλές. Ένα από αυτά είναι κατά πόσο είναι δυνατόν να εξανθρωπίσουμε τον πόλεμο, και μάλιστα με νομικές μεθόδους, όταν η ίδια η λογική του πολέμου επιβάλλει την εξόντωση του εχθρού; Παράλληλα λειτουργεί η παραδοχή ότι, ήδη από την αρχαιότητα, όλα τα φιλοσοφικά ρεύματα και οι θρησκείες μαρτυρούν μια προσπάθεια εξανθρωπισμού της βίας. 946 Στην άποψη ενός από τους μεγαλύτερους διανοητές για το φαινόμενο του πολέμου, του Claucewitz, που υπενθυμίζει κυνικά ότι «ο πόλεμος είναι μια πράξη βίας και ότι δεν υπάρχει όριο στην εκδήλωση αυτής της βίας» και ότι «εάν επιχειρούσαμε να εισαγάγουμε μια αρχή μετριασμού στη φιλοσοφία του πολέμου θα συμβάλαμε σε έναν παραλογισμό», αντιπαραβάλλεται η φιλοσοφία του Jean Jacques Rousseau (Κοινωνικό Συμβόλαιο): «ο πόλεμος δεν είναι σχέση ανάμεσα σε ανθρώπους, αλλά σχέση μεταξύ κρατών. Όπου τα άτομα, δεν είναι παρά τυχαία εχθροί, όχι ως άνθρωποι, ούτε ως πολίτες, αλλά ως στρατιώτες». Και ο πόλεμος έτσι είναι ένα πλέγμα ανθρωπίνων σχέσεων, που διέπεται από κανόνες και όρια. 947 Kαι στις σύγχρονες ένοπλες συρράξεις οι προσδοκίες των εμπολέμων, η επιχειρηματολογία κυβερνήσεων, ανταρτών, διπλωματών, στρατιωτικών ή της διεθνούς και εσωτερικής κοινής γνώμης, στηρίζονται στη λογική των επιτρεπτών ορίων γύρω από τη χρήση βίας. Έτσι εξηγείται γιατί το ΔΕΣ είναι το δίκαιο που εμφανίζεται περισσότερο από άλλα σε δηλώσεις, σε στρατιωτικά εγχειρίδια, σε ψηφίσματα διεθνών οργανισμών, σε συνθήματα σε διαδηλώσεις, στα ΜΜΕ, σε ρεπορτάζ πολεμικών ανταποκριτών ή ανεξάρτητων δημοσιογράφων, σε φυλλάδια ΜΚΟ, σε εγκυκλίους Υπουργείων Ενόπλων Δυνάμεων ή σε σημειώματα διπλωματών. 2. Bouvier/Sassoli 2010, 2. Οι συγγραφείς συνδυάζουν θεωρία και πρακτική με έναν μοναδικό τρόπο και παραθέτουν σε περισσότερες των 1000 σελίδων τη σχετική τεκμηρίωση των τελευταίων 50 ετών. Ένας πραγματικός πλούτος για τον σύγχρονο ερευνητή. 518 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ Βέβαια, το ζήτημα της αναφοράς στο δίκαιο είναι διαφορετικό από αυτό του σεβασμού των διατάξεών του. Ένα ζήτημα που παραμένει για την διεθνή κοινότητα μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του 21ου αιώνα, και που μόνο μερικώς μπορεί να απαντηθεί από το δίκαιο, αφού η απάντηση κυρίως ανήκει στους εφαρμοστές του δικαίου και βασίζεται, σε μεγάλο βαθμό στην πολιτική βούλησή τους και ίσως την ανάγκη να δείξουν την -έστω και υποκριτική- προσήλωσή τους προς ορισμένες αρχές, αξίες και κανόνες. 1.2 Εννοιολογικές οριοθετήσεις 1.2.1 Ορολογία Ο όρος δίκαιο των ενόπλων συρράξεων όπως και ο όρος διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο 949 έχουν σχετικά πρόσφατη προέλευση. Πρώτη φορά χρησιμοποιούνται το 1949 και περιλαμβάνουν τους κανόνες των τεσσάρων ανθρωπιστικών Συμβάσεων του 1949, καθώς και των δύο Πρόσθετων Πρωτοκόλλων του 1977. Οι όροι δίκαιο του πολέμου ή δίκαιο της Χάγης, jus in bello, είναι οι κλασσικοί όροι που χρησιμοποιούνται για τους κανόνες και τα έθιμα διεξαγωγής του πολέμου. Κωδικοποιήθηκαν με τις Συμβάσεις 1899 και 1907, οι οποίες υιοθετήθηκαν στις Διασκέψεις στη Χάγη. Το δίκαιο της Χάγης περιλαμβάνει κανόνες για τα μέσα διεξαγωγής της μάχης, την κατοχή και την ουδετερότητα. Το δίκαιο της Γενεύης ή ανθρωπιστικό δίκαιο stricto sensu, 950 περιλαμβάνει προστατευτικές διατάξεις για τα θύματα των ενόπλων συρράξεων (τραυματίες, ασθενείς, ναυαγούς, αιχμαλώτους πολέμου, τον άμαχο πληθυσμό, γενικά όσους συνδράμουν τα θύματα). Η διάκριση που ίσχυε αρχικά για τις δύο αυτές κατηγορίες δικαίου, σταδιακά αμβλύνθηκε, ιδιαίτερα μετά την υιοθέτηση, το 1977, των Δύο Πρόσθετων Πρωτοκόλλων. Έτσι, απουσιάζουν πλέον τα στεγανά στις κατηγορίες των ρυθμίσεων. Και η θεωρία αναφέρεται σε μεικτό (mixed) δίκαιο. Σήμερα, οι εκφράσεις διεθνές δίκαιο ενόπλων συρράξεων/ανθρωπιστικό δίκαιο/ δίκαιο του πολέμου αντιμετωπίζονται από βιβλιογραφία και πρακτική ως ταυτόσημες έννοιες. 1.2.2 Διάκριση του δικαίου του πολέμου/ jus in bello από το δίκαιο προσφυγής στην βία /jus ad bellum Το ΔΕΣ απευθύνεται στην πραγματικότητα των επιπτώσεων του πολέμου και ρυθμίζει 951 ζητήματα ανθρωπιστικού ενδιαφέροντος, αφού η χρήση βίας εκδηλωθεί. Δεν αναφέρεται στους λόγους ή τη νομιμότητα της ίδιας της προσφυγής στη βία. Πρόκειται δηλαδή για αυτό που ονομάζουμε jus in bello (το δίκαιο πολέμου ή δίκαιο κατά τον πόλεμο). Αν και διαφορετικό, σε κάθε περίπτωση σχετίζεται ευθέως με το παραδοσιακό jus ad bellum, δηλαδή, το δικαίωμα προσφυγής στον πόλεμο. Η διάκριση, όμως, των δύο κλάδων δικαίου, έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού σήμερα η προσφυγή στη βία απαγορεύεται 3. Γιατί, όμως, δίνεται τόση έμφαση στη διάκριση των δύο αυτών κλάδων; Οι λόγοι μπορούν να συνοψισθούν ως 952 εξής: 948 3. Bλ. άρθρο 2 παρ. 4 και 51 Χάρτη ΗΕ. M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 519

Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων 953 954 955 Πρώτον, είναι ζήτημα κοινής λογικής: Όταν παραβιάζεται το jus contra bellum (οι πρωταρχικοί κανόνες περί χρήσης βίας), τότε εφαρμόζεται το jus in bello (που ρυθμίζει ειδικά την περίπτωση της έκτακτης κατάστασης των ενόπλων συρράξεων). Δεύτερον, αυτό επιτάσσουν ανθρωπιστικοί λόγοι: Τα θύματα πολέμου χρειάζονται την ίδια προστασία είτε ανήκουν στο επιτιθέμενο είτε στο αμυνόμενο Μέρος στη σύρραξη, είτε σε αυτόν που παραβίασε το δίκαιο προσφυγής στην βία είτε σε αυτόν που το σεβάστηκε 4. Τρίτον για πρακτικούς λόγους: στη διάρκεια της σύρραξης οι εμπόλεμοι δεν συμφωνούν ποτέ ως προς το νόμιμο της χρήσης βίας που εκδηλώθηκε, όμως οι κανόνες του ΔΕΣ πρέπει να εφαρμόζονται και να είναι οι ίδιοι για τα προστατευόμενα πρόσωπα των δύο ή περισσοτέρων Μερών στη σύρραξη. Τέταρτον, για τυπικούς λόγους: υπάρχει σχετική συμβατική αναγνώριση στο προοίμιο του ΠΙ 77, όπου αποσαφηνίζεται ότι οι διατάξεις του εφαρμόζονται σε κάθε περίσταση χωρίς διάκριση βασισμένη στη φύση ή την προέλευση της σύρραξης 5. Οι συνέπειες της διάκρισης jus ad bellum και jus in bello είναι α) ότι καθιερώνεται ισότητα των εμπολέμων Μερών ενώπιον του ΔΕΣ, β) οι διατάξεις του ΔΕΣ εφαρμόζονται ανεξάρτητα από τη νομιμότητα ή μη της χρήσης βίας, γ) τα επιχειρήματα του δικαίου απαγόρευσης χρήσης βίας δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ερμηνεία του ΔΕΣ (διαφορετικά επαναφέρουμε το δόγμα του δίκαιου πολέμου). Πρόκειται για δύο κλάδους του διεθνούς δικαίου που εφαρμόζονται παράλληλα. Σήμερα, η αντίληψη για την διατήρηση του διαχωρισμού των δύο κλάδων του διεθνούς δικαίου υφίσταται ρωγμές 6. Είναι ορατός ο κίνδυνος επαναφοράς του «δίκαιου πολέμου» (ανθρωπιστικός πόλεμος /Κόσοβο 1999, ή το δόγμα πολέμου κατά της τρομοκρατίας ), είτε μέσα από την προσπάθεια να δικαιολογηθούν επεμβάσεις όταν γίνονται για να σταματήσουν μαζικές παραβιάσεις δικαιωμάτων του ανθρώπου ή του ΔΕΣ/ΔΑΔ (ανθρωπιστική επέμβαση ή ευθύνη προστασίας), είτε μέσα από την άρνηση να εφαρμοστεί το ΔΕΣ όταν πρόκειται για ειρηνευτικές επιχειρήσεις των Ηνωμένων Εθνών ή και άλλων περιφερειακών οργανώσεων κλπ, είτε όπου διεθνείς ένοπλες συρράξεις μετατρέπονται σε επιχειρήσεις επιβολής του δικαίου και αναλαμβάνονται από την διεθνή κοινότητα κατά «κρατών παραβατών». 1.3 Προέλευση του ΔΕΣ - Ιστορική αναδρομή - Εξέλιξη Οι ρίζες του ΔΕΣ ανάγονται στην μακρινή αρχαιότητα, στις αρχές «ιπποσύνης» του Μεσσαίωνα 7, ενώ από τον 19 ο αιώνα αρχίζουν οι αναφορές σε νόμους κι έθιμα του πολέμου, σε κείμενα όπως ήταν ο Κώδικας Lieber, στις ΗΠΑ, που αποτέλεσε την πρώτη 4. Vitoria 1539, 15, 34 Wolff 1749, 888 Vattel 1758, Κεφάλαιο VIII. 5. Bλ. απόφαση Στρατιωτικού Δικαστηρίου Νυρεμβέργης - Υποθέσεις The Justice Trial, Alfried Krupp, Wilhelm List κ.ά. 6. Stahn 2006, 925-932. 7. Γάγγα 2006, 52-58. 520 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ προσπάθεια καταγραφής των κανόνων και εθίμων διεξαγωγής πολέμου και επηρέασε την σύνταξη στρατιωτικών εγχειριδίων σε χώρες της Ευρώπης, αλλά και διεθνή κείμενα, όπως την Διακήρυξη των Βρυξελλών του 1874 και το Εγχειρίδιο της Οξφόρδης. Όμως, ήταν η προσωπικότητα του Ελβετού τραπεζίτη Ερρίκου Ντυνάν που καθόρισε την γέννηση του σύγχρονου ΔΕΣ. Στο βιβλίο του Αναμνήσεις από το Σολφερίνο περιέγραψε τη φρίκη μίας από τις πιο αιματηρές μάχες του 19ου αιώνα και πρότεινε δύο ιδέες. Η μία αφορούσε την ίδρυση σε περίοδο ειρήνης εθνικών συλλόγων ανακούφισης και εθελοντικής προσφοράς και η άλλη την θέσπιση μιας διεθνούς σύμβασης για την περίθαλψη τραυματιών και ασθενών στο πεδίο της μάχης. Από την πρώτη ιδέα γεννήθηκε ο Ερυθρός Σταυρός. Από την δεύτερη το ΔΕΣ/ ΔΑΔ στη σύγχρονη μορφή του με τη σύναψη της Σύμβασης της Γενεύης του 1864 με 10 άρθρα για την ουδετερότητα, το έμβλημα του Ερυθρού Σταυρού σε λευκό φόντο και την έμφαση όχι σε νικητές αλλά στα θύματα. 1.3.1 Οι επιταγές της δημόσιας συνείδησης - η ρήτρα Martens Η «δημόσια συνείδηση», ως έννοια και όρος, παραπέμπει στο ΔΕΣ αφού εντάχθηκε σε 957 αυτό με την λεγόμενη ρήτρα Martens, στο προοίμιο της ΣΧ ΙΙ 1899 για το σεβασμό των νόμων κι εθίμων πολέμου, και επιβεβαιώθηκε με το Π Ι 77, «στις περιπτώσεις που δεν καλύπτονται από το Πρωτόκολλο ή άλλες διεθνείς συμφωνίες, άμαχοι και μαχητές παραμένουν υπό την προστασία κι εξουσία των αρχών του διεθνούς δικαίου, που απορρέουν από καθιερωμένο έθιμο, τις αρχές της ανθρωπότητας και τις επιταγές της δημόσιας συνείδησης» 8. Η ρήτρα Martens έχοντας επανειλλημένα επιβεβαιωθεί σε κείμενα διεθνών διασκέψεων, σε στρατιωτικά εγχειρίδια, έχει γίνει αντικείμενο πολλών ερμηνευτικών προσεγγίσεων ιδίως από διεθνή δικαστήρια 9 παρέχοντας έως σήμερα, την σύνδεση ανάμεσα στον θετικό δίκαιο νόμων κι εθίμων πολέμου και το φυσικό δίκαιο, τον ηθικό κώδικα του ΔΕΣ και καθορίζει ένα αντικειμενικό κριτήριο που απορρέει από τις «επιταγές της δημόσιας συνείδησης» 10. 1.4 Συμβατικό πλέγμα ρυθμίσεων του ΔΕΣ Το ΔΕΣ από το 1864 γνωρίζει μία θεαματική εξέλιξη τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι: Πρώτον, η συνεχής διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής των διατάξεων. Η πρώτη κατηγορία που εντάχθηκε στα προστατευόμενα πρόσωπα ήταν οι μαχητές, αφού οι πρώτες Συμβάσεις αφορούσαν την παροχή περίθαλψης σε μαχητές που είχαν τεθεί εκτός μάχης 956 958 8. Προοίμιο ΣΧ ΙV 1907, άρθρα 63 ΣΓ Ι, 62 ΣΓ ΙΙ, 142 ΣΓ ΙΙΙ, 158 ΣΓ ΙV, 1(2) Π Ι 77, Προοίμιο Π ΙΙ 77, Προοίμιο Σύμβασης 1980 περί συμβατικών όπλων. Το όνομα οφείλει στον Καθηγητή F. de Martens, Ρώσο Εκπρόσωπο στις Διασκέψεις της Χάγης του 1899, βλ. Pustogarov / Martens 1996, 300-314. 9. Γνωμοδότηση για τα Πυρηνικά Όπλα, όπου το ΔΔ υποστηρίξε ότι «...σε σχέση με τις αρχές του ΔΑΔ, η ρήτρα Martens έχει αποδειχθεί ως ένα αποτελεσματικό μέσο για την αντιμετώπιση της εξέλιξης της στρατιωτικής τεχνολογίας» και αναγνωρίζεται ως κανόνας εθιμικού δικαίου, Advisory Opinion in Response to the United Nations General Assembly Request Concerning the Legality of the Use of Nuclear Weapons in Armed Conflicts, ICJ Rep. 1996, 226, 257 (παρ. 41-43, 54-55, 78-82). 10. Μαρούδα 2006, 279-284. M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 521

Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων λόγω τραυματισμού ή ασθενείας. Στη συνέχεια εντάχθηκαν οι αιχμάλωτοι πολέμου και μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο οι άμαχοι με τις τέσσερις ΣΓ 49 οι οποίες αποτέλεσαν καμπή στην ιστορία του ΔΕΣ. Το δεύτερο πεδίο διερεύνησης αφορά την επέκταση των καταστάσεων όπου εφαρμόζεται το ΔΕΣ (κηρυγμένος πόλεμος, κατοχή, διεθνείς και εσωτερικές ένοπλες συρράξεις, εσωτερικές συρράξεις). Δεύτερον, η σταδιακή και ανά τακτά χρονικά διαστήματα ενημέρωση, αναθεώρηση και συμπλήρωση των Συμβάσεων, σε δύο πεδία: το δίκαιο Γενεύης: όπου δίνεται έμφαση στην προστασία των θυμάτων ενόπλων συρράξεων και το Δίκαιο Χάγης: με μεγαλύτερη έμφαση στους περιορισμούς, τα μέσα και τις μεθόδους διεξαγωγής της μάχης. Οι δύο αυτοί κλάδοι ενοποιούνται με τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα στις Συμβάσεις της Γενεύης του 1977. Η εξέλιξη των συμβατικών ρυθμίσεων από το 1864 Δίκαιο Γενεύης Δίκαιο Χάγης 1906, Αναθεώρηση και συμπλήρωση της Σύμβασης της Γενεύης του 1864. 1929, Δύο Συμβάσεις της Γενεύης: αναθεώρηση της πρώτης Σύμβασης του 1864 για τη μεταχείριση των αιχμαλώτων πολέμου. 1949, Τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης - για την βελτίωση της τύχης των τραυματιών και των ασθενών των κατά ξηρά ενόπλων δυνάμεων - για την βελτίωση της τύχης των τραυματιών, ασθενών και ναυαγών μελών των ενόπλων δυνάμεων στη θάλασσα - για την μεταχείριση των αιχμαλώτων πολέμου, άρθρο 128 - για την προστασία των πολιτών σε καιρό πολέμου. 2000, Προαιρετικό Πρωτόκολλο για την προστασία των παιδιών από την εμπλοκή τους στις ένοπλες συρράξεις. 1868, Διακήρυξη St. Petersburg (απαγορεύει τη χρήση συγκεκριμένων όπλων). 1899, Συμβάσεις της Χάγης περί σεβασμού των κανόνων και τα έθιμα του κατά ξηρά πολέμου και την προσαρμογή τους στον ναυτικό πόλεμο. 1907, Αναθεώρηση και Συμπλήρωση των Συμβάσεων της Χάγης του 1899 και υιοθέτηση νέων κειμένων. 1925, Πρωτόκολλο της Γενεύης για την απαγόρευση χρήσης στον πόλεμο ασφυξιογόνων, δηλητηριωδών ή άλλων αερίων και βακτηριολογικών μεθόδων διεξαγωγής του πολέμου. 1954, Σύμβαση της Χάγης για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης. 522 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ 1972, Σύμβαση για την απαγόρευση της ανάπτυξης, παραγωγής και αποθήκευσης βιολογικών και τοξινικών όπλων. 1976, Σύμβαση για την απαγόρευση οποιασδήποτε στρατιωτικής ή άλλης εχθρικής χρήσης τεχνικών που τροποποιούν το περιβάλλον ENMOD. 1980, Σύμβαση για την απαγόρευση, περιορισμό στη χρήση ορισμένων συμβατικών όπλων (π.χ μη παρακολουθήσιμα τραύματα (Πρωτόκολλο Ι), νάρκες, booby traps (Πρωτόκολλο ΙΙ), φλογοβόλα όπλα (Πρωτόκολλο ΙΙΙ) Πρωτόκολλο IV 1995 που αφορά όπλα laser που προκαλούν τύφλωση και Πρωτόκολλο V 2003 για τα εκρηκτικά υπολείμματα πολέμου. 1993, Σύμβαση για την απαγόρευση ανάπτυξης, παραγωγής, αποθήκευσης χημικών όπλων και για την καταστροφή τους. 1997, Σύμβαση της Οττάβα για την απαγόρευση χρήσης, παραγωγής, αποθήκευσης των ναρκών κατά προσωπικού. 1999, Δεύτερο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση της Χάγης του 1954 για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών στη διάρκεια ένοπλης σύρραξης. 2008, Σύμβαση του Δουβλίνου για την απαγόρευση των υποπυρομαχικών διασποράς (cluster munition). ΜΕΙΚΤΟ ΔΙΚΑΙΟ 1977, δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα, που συμπληρώνουν τις 4 συμβάσεις της Γενεύης, ενδυναμώνουν την προστασία των θυμάτων διεθνών (Πρωτόκολλο Ι) και μη διεθνών συρράξεων (Πρωτόκολλο ΙΙ) και ενοποιούν ουσιαστικά το δίκαιο της Χάγης και το δίκαιο της Γενεύης. 2005, Πρόσθετο Πρωτόκολλο ΙΙΙ για την υιοθέτηση ενός συμπληρωματικού εμβλήματος, του Ερυθρού Κρυστάλλου. 1.5 Εθιμικό δίκαιο Αν και το ΔΕΣ έχει κωδικοποιηθεί σε μεγάλο αριθμό πολυμερών συμβάσεων, ο ρόλος του εθίμου παραμένει σημαντικός, αφού σε περίπτωση νομικών κενών του συμβατικού δικαίου ή μη επικύρωσης από μέρος ορισμένων Κρατών, τυγχάνει εφαρμογής στη δι- M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 523 959

Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων άρκεια ενόπλων συρράξεων. Οι περισσότερες διατάξεις του ΔΕΣ, σήμερα, αντανακλούν έθιμο. Έτσι, στη Γνωμοδότηση του ΔΔ Νομιμότητα της Απειλής ή Χρήσης Πυρηνικών Όπλων επιβεβαιώθηκε η εθιμική ισχύς των Συμβάσεων της Χάγης του 1899 και 1907, των Κανονισμών του 1907, καθώς και των ΣΓ 49. Έχει ιδιαίτερη σημασία η πρακτική των κρατών που εμπλέκονται σε μία συγκεκριμένη δραστηριότητα ή των οποίων τα συμφέροντα επηρεάζονται ιδιαίτερα 11, αφού σύμφωνα και με τους Henckaers και Doswald -Beck το ποιος «επηρεάζεται ιδιαίτερα» στο ΔΕΣ ποικίλει ανάλογα με τις περιστάσεις. Για παράδειγμα, αναφορικά με τη νομιμότητα της χρήσης όπλων laser που προκαλούν τύφλωση, τα «κράτη που επηρεάζονται ιδιαίτερα» είναι αυτά που βρίσκονται σε διαδικασία ανάπτυξης τέτοιων όπλων, παρόλο που κι άλλα κράτη θα μπορούσαν δυνητικά να γίνουν αντικείμενα αυτής της χρήσης. Η διαπίστωση της πρακτικής των ενδιαφερομένων κρατών στη διάρκεια ενόπλων συρράξεων παρουσιάζει δυσχέρειες 12, οι οποίες, συνήθως, καλύπτονται μέσα από την αναζήτηση της «επίσημης πρακτικής» όπως αυτή καταγράφεται ή εκφράζεται μέσα από κυβερνητικές δηλώσεις ή περιλαμβάνεται σε στρατιωτικά εγχειρίδια. 960 Αυτή η θεώρηση της πρακτικής έχει δεχθεί πολλές κριτικές διότι φαίνεται να ενοποιεί πρακτική και πεποίθηση δικαίου, τα δύο κριτήρια του εθίμου, στο εξής ένα: «την πεποίθηση δικαίου» 13, ακολουθείται, όμως και από την ΔΕΕΣ στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα «Μελέτη για το Εθιμικό Ανθρωπιστικό Δίκαιο» (Μελέτη Εθιμικού Δικαίου στο εξής) που ήρθε να καλύψει την μεγάλη αυτή δυσχέρεια στην διαπίστωση του εθίμου 14. 961 Εκτός όμως απο την ΔΕΕΣ, σημαντικό έργο έχει συνεισφέρει και το Διεθνές Ινστιτούτο Ανθρωπιστικού Δικαίου του Σαν Ρέμο. Οι εμπειρογνώμονές του έχουν καταρτίσει το Εγχειρίδιο του Κατά Θάλασσα Πολέμου, που υιοθετήθηκε το 1994 για να καλύψει τα συμβατικά κενά στον κατά θάλασσα πόλεμο και να ενσωματώσει τις σχετικές διατάξεις της Σύμβασης ΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982). Έκτοτε έχει μεταφερθεί στα περισσότερα στρατιωτικά εγχειρίδια κρατών και διδάσκεται στις ένοπλες δυνάμεις 15. Αντίστοιχου ενδιαφέροντος, αν και με μικρότερη απήχηση, η πιο πρόσφατη μελέτη του ιδίου Ινστιτούτου για το εφαρμοστέο δίκαιο σε εσωτερικές συρράξεις 16. 11. Υποθέσεις Υφαλοκρηπίδας Βόρειας Θάλασσας, Απόφαση, 20 Φεβρουαρίου 1969, ICJ Reports 1969, σελ. 3. Στη σελ. 43, 74. 12. Henckaers & Doswald -Beck 2005, 8 και Bouvier/Sassoli 2010, 134. 13. Jennings 1982, 3, 5, ο οποίος θεωρεί ότι «the orthodox tests of custom - practice and opinio juris - are often not only inadequate but even irrelevant for the identification of much new law today. And the reason is not far to seek: much of this new law is not custom at all, and does not even resemble custom». 14. Henckaers & Doswald -Beck, 2005 Απόδοση στα ελληνικά στο ΕΚΕΔΑΑΔ, Μελέτη για το Εθιμικό διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Μια συνεισφορά στην κατανόηση και το σεβασμό των κανόνων του δικαίου των ενόπλων συρράξεων, 2009. 15. Doswald-Beck 1995, 635-647. 16. International Institute of Humanitarian Law, (San Remo) The Manual on the Law of Non- International Armed Conflict - with Commentary, M.N. Schmitt, C.H.B.Garraway, Υ.Dinstein (eds.) στο http://www.dur.ac.uk/resources/law/niacmanualiybhr15th.pdf. 524 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ Τον τελευταίο καιρό πολύ δυναμική είναι η παρουσία του International Humanitarian Law Research Initiative του Πανεπιστημίου του Harvard, το οποίο, μάλιστα, ολοκλήρωσε το 2009 Εγχειρίδιο για τον αεροπορικό και πυραυλικό πόλεμο με ενδιαφέρουσες κατευθυντήριες Οδηγίες για τις ένοπλες δυνάμεις όσον αφορά τους στρατιωτικούς στόχους και την διεξαγωγή των εχθροπραξιών 17. 1.6 Σχέσεις με το γενικό διεθνές δίκαιο και το δίκαιο προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου 1.6.1 Το ΔΕΣ τμήμα του διεθνούς δικαίου Το ΔΕΣ είναι τμήμα του δημοσίου διεθνούς δικαίου με κοινή αφετηρία και ιστορία. 963 Σχετίζεται αλλά πρέπει να διακρίνεται σαφώς προς το δίκαιο χρήσης βίας, είναι συμπληρωματικό προς ορισμένες διαστάσεις της διεθνούς ευθύνης κρατών και διεθνών οργανισμών -στο βαθμό που εξετάζει παράνομη συμπεριφορά κρατικών οργάνων ή ιδιωτών που αποδίδονται στο Κράτος στη διάρκεια ενόπλων συρράξεων ή κατοχής όπου εμπόλεμοι είναι μεμονωμένα κράτη ή διεθνείς οργανισμοί- και απολύτως απαραίτητο για τον καταλογισμό ατομικής ποινικής ευθύνης, εφόσον οι διατάξεις που παραβιάζονται και εγείρουν ατομική ποινική ευθύνη είναι οι ουσιαστικές διατάξεις του ΔΕΣ /ΔΑΔ. 1.6.2 Το ΔΕΣ και τα δικαιώματα του ανθρώπου Ο κλάδος, όμως, με τις περισσότερες συγγένειες είναι το διεθνές δίκαιο προστασίας των 964 δικαιωμάτων του ανθρώπου (Δ.Α) ιδίως σε περιπτώσεις κατοχής, αλλά και ενόπλων συρράξεων μη διεθνούς χαρακτήρα ή στη διάρκεια εσωτερικών αναταραχών και εντάσεων. Συμπληρωματικοί μεν, διακριτοί δε, κλάδοι του διεθνούς δικαίου, έχουν στόχο να προστατεύσουν το άτομο και να περιορίσουν τα αποτελέσματα βίας. Το ΔΑΔ ρυθμίζει τα δι- 965 καιώματα προσώπων που προστατεύονται σε κάθε περίσταση από αυθαίρετη εξουσία, το ΔΕΣ ρυθμίζει την συμπεριφορά Μερών σε ένοπλη σύρραξη και προστατεύει πρόσωπα που βρίσκονται υπό την εξουσία ή την κατοχή του αντιπάλου. Υπάρχουν αναρίθμητα ζητήματα/περιοχές συνάντησης των δύο κλάδων δικαίου, που αν και εγείρουν ολοένα και περισσότερο πολύπλοκα ερωτήματα, συγχρόνως επιδιώκουν πληρέστερη προστασία ευάλωτων ατόμων και ομάδων στη διάρκεια μιας ένοπλης σύρραξης ή κατοχής 18. Έτσι, οι μηχανισμοί προστασίας, εποπτείας και ελέγχου των Δ.Α συμπληρώνουν την προστασία που παρέχει το ΔΕΣ σε θύματα ενόπλων συρράξεων, ιδίως σε περιοχές όπως η Ευρώπη, η Αμερική και η Αφρική, όπου υπάρχουν περιφερειακοί οργανισμοί και όργανα, δικαιοδοτικά ή εποπτικά (ΕυρΔΔΑ, ΔιΕΔΔΑ και ΔιΑΔΔΑ, HRC, ECRI, CPT κ.ά.) 19. 962 17. HPCR Manual on International Law Applicable to Air and Missile Warfare, 2009, στο http:// ihlresearch.org/amw/hpcr%20manual.pdf. 18. Βλ. Droege 2007, 310-355. Πρβλ. Perrakis S. στο Perrakis/Marouda 2009, 75-108 Antono pou los 2010, 599-634. 19. Το ΕυρΔΔΑ έχει αναγνωρίσει την εφαρμογή της ΕΣΔΑ τόσο σε περιπτώσεις διεθνούς ένοπλης σύρραξης, όσο και κατοχής, ενώ αντίστοιχη είναι η νομολογία των ΔιΑΕΔΑ /ΔιΑΔΔΑ βλ. Perrakis M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 525

966 Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων Καταγράφονται πλήθος παραδειγμάτων συμπληρωματικής εφαρμογής τους, ιδίως σε περιπτώσεις κατοχής (βλ. Κύπρο 20, Παλαιστινιακά Κατεχόμενα εδάφη 21, Ιράκ 22, Κογκό /Ουγκάντα στο Ituri 23 ), αλλά και στη διάρκεια ενόπλων συρράξεων μη διεθνούς χαρακτήρα (π.χ. Τουρκία/PKK, Ρωσία/Τσετσενία κ.ά.) μέσα κυρίως από τη νομολογία του ΕΔΔΑ. Συνοψίζοντας, από τη νομολογία και την διεθνή πρακτική προκύπτει παράλληλη εφαρμογή Δ.Α. και ΔΕΣ, ακόμη κι αν οι φιλοσοφίες των δύο κλάδων είναι διαφορετικές, αρκεί το ΔΕΣ να εφαρμόζεται ως lex specialis στη διάρκεια ενόπλων συρράξεων, διεθνούς ή μη χαρακτήρα. 1.7 Πεδίο εφαρμογής των κανόνων: μια διαφοροποιημένη γεωμετρία υποχρεώσεων 1.7.1 Πεδίο εφαρμογής ratione materiae: καταστάσεις στις οποίες εφαρμόζεται το ΔΕΣ 967 Το γεγονός ότι το ΔΕΣ εμφανίζεται ως ένα καλά ισορροπημένο νομικό πλαίσιο, δεν σημαίνει ότι όλα τα τμήματά του είναι εξίσου ανεπτυγμένα. Έτσι, παραδοσιακά το ΔΕΣ (Χάγη, Γενεύη) εφαρμόζεται στο σύνολό του σε διεθνείς ένοπλες συρράξεις, ενώ ένα μικρό τμήμα μόνο στις μη διεθνούς χαρακτήρα συρράξεις. Η διάκριση αυτή, αν και πολλοί την θεωρούν «ανεπιθύμητη» ή «ξεπερασμένη», παραμένει εξαιρετικής σημασίας, αφού ο νομικός χαρακτηρισμός μιας κατάστασης επηρεάζει άμεσα τόσο το επίπεδο προστασίας των θυμάτων, όσο και τις υποχρεώσεις των εμπολέμων μερών. Το άρθρο 2, κοινό στις τέσσερις ΣΓ 49, ορίζει ότι εφαρμόζονται στην «περίπτωση κηρυγμένου πολέμου ή οποιασδήποτε άλλης ένοπλης σύρραξης, που μπορεί να εκδηλωθεί μεταξύ 2 [δύο] ή περισσοτέρων κρατών», ακόμη κι αν η εμπόλεμη κατάσταση δεν αναγνωρίζεται από κάποιο από τα μέρη. 968 Ο όρος ένοπλη σύρραξη αντανακλά, πρωταρχικά, μία πραγματική και όχι νομική κατάσταση. Σύμφωνα με την ΔΕΕΣ σε πρόσφατη σχετική Γνώμη (2008) 24 περιλαμβάνει «κάθε διαφορά που ανακύπτει ανάμεσα σε δύο κράτη και οδηγεί στην επέμβαση μελών των ενόπλων δυνάμεων» ακόμη και εάν ένα από τα Μέρη αρνείται την ύπαρξη κατάστασης πολέμου. Δεν έχει σημασία πόσο διαρκεί η αντιπαράθεση, ή ο αριθμός των θυμάτων. Η αντίληψη έχει επιβεβαιωθεί επανειλημμένως και από τα Διεθνή Ποινικά Δικαστήρια για την πρώην Γιουγκολαβία και Ρουάντα, όσο και το Καταστατικό του ΔΠΔ 25. 2009, 85 Πρβλ. Reidy 1998, 519 και Pinzauti 2008, 1047. Για ΕΔΑ, βλ. General Comment No. 29: States of Emergency (article 4), 10, UN Doc. CCPR/C/21/Rev.1/Add.11 (24 Ιουλίου 2001). 20. Perrakis 2009, 91. 21. Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory, Advisory Opinion, 2004 I.C.J. Reports 106. 22. Σχετική η Al-Skeini v. Secretary of State for Defence [2005] EWCA (Civ) 1609, 48. 23. Case Concerning Armed Activities on the Territory of the Congo (DRC v. Uganda), 2005 I.C.J. Reports 116, 119. 24. ICRC, How is the term armed conflict defined under IHL? Opinion by the ICRC, 2008, στο http:// www.icrc.org/eng/resources/documents/article/other/armed-conflict-article-170308.htm. 25. Marouda 2009, 211. 526 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ 1.7.1.1 Διεθνής ένοπλη σύρραξη Διεθνής είναι μία σύρραξη που διεξάγεται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα κράτη. Με το 969 άρθρο 1 παρ. 4, του Π Ι 77, επεκτείνεται για να συμπεριλάβει και «ένοπλες συρράξεις κατά τις οποίες λαοί μάχονται κατά της αποικιοκρατικής κυριαρχίας και της ξένης κατοχής και κατά των φυλετικών καθεστώτων, ασκώντας το δικαίωμά τους για αυτοδιάθεση, όπως αυτό διαλαμβάνεται στο Χάρτη των ΗΕ και στη Διακήρυξη των Αρχών του διεθνούς δικαίου που αφορά τις φιλικές σχέσεις και τη συνεργασία μεταξύ των κρατών». Σήμερα αναγνωρίζεται μόνο στην περίπτωση της ένοπλης σύρραξης ανάμεσα σε Ισραήλ /ΟΑΠ και Μαρόκο/Δυτική Σαχάρα (Σαχαρουί). 1.7.1.2 Κατοχή Σύμφωνα με το κοινό άρθρο 2: «Οι Συμβάσεις εφαρμόζονται και στην περίπτωση ολικής 970 ή μερικής κατοχής εδάφους, ακόμη κι αν της κατοχής δεν προηγήθηκε ένοπλη αντίσταση». Οι σχετικές ρυθμίσεις καταγράφονται στην Τέταρτη ΣΧ 1907 και στην Τέταρτη ΣΓ 49. Όσον αφορά τον ορισμό της κατοχής, στους Κανονισμούς της Χάγης του 1907, Άρθρο 42, προβλέπεται ότι: «Έδαφος θα θεωρείται υπό κατοχή όταν τίθεται υπό την εξουσία εχθρικού στρατού. Η κατοχή εκτείνεται σε όλη την επικράτεια όπου έχει εγκατασταθεί και πράγματι ασκείται η εν λόγω εξουσία» 26. Σε σύγχρονες περιπτώσεις, τίθεται ζήτημα ερμηνείας των Κανονισμών του 1907 ως προς 971 την έναρξη της κατοχής και την λήξη της, σε σχέση με τις ιδιοτυπίες των καταστάσεων στο Ιράκ και σε συνάρτηση με τον θεωρητικά προσωρινό χαρακτήρα της κατοχής, αφού η πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από μια «μονιμότητα», με ότι συνεπάγεται αυτό σε νομικό επίπεδο (πρβλ. Κύπρο, Γάζα 27 ). 1.7.1.3 Ένοπλη σύρραξη μη διεθνούς χαρακτήρα Αν και παραδοσιακά οι εμφύλιοι πόλεμοι θεωρούνταν καθαρά εσωτερική υπόθεση των 972 κρατών, αυτό άλλαξε δραστικά το 1949 με την υιοθέτηση του άρθρου 3, κοινού στις ΣΓ 49, όπου για πρώτη φορά τα κράτη συμφώνησαν σε μία δέσμη ελάχιστων εγγυήσεων που πρέπει να τυγχάνουν σεβασμού και στη διάρκεια μη διεθνούς χαρακτήρα συρράξεων. Το κοινό άρθρο 3 ή Σύμβαση σε μινιατούρα, ωστόσο, δεν ορίζει την έννοια, αλλά αναφέρεται σε περιπτώσεις ενόπλων συρράξεων, που λαμβάνουν χώρα στην επικράτεια ενός κράτους Μέρους. Αντίθετα, στο Π ΙΙ 77, περιλαμβάνεται ένας πιο περιοριστικός ορισμός (άρθρο 1) σύμφωνα με τον οποίον: θα πρέπει να υπάρχει (i) Μια αντιπαράθεση ανάμεσα σε κυβερνητικές δυνάμεις και αντάρτες (ii) Οι ένοπλες ομάδες να είναι υπό υπεύθυνη διοίκηση και (iii) να ελέγχουν μέρος εδάφους που τους επιτρέπει να εφαρμόζουν το Πρωτόκολλο. 26. Περράκης 1990, 29 επ. 27. Για μια συνοπτική εξέταση των σύγχρονων προκλήσεων, βλ. ICRC, Occupation αnd international humanitarian law, στο http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/634kfc.htm. Πρβλ. Benvenisti 2004 Dinstein 2009. M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 527

973 Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων Έτσι, κοινό άρθρο 3 και Π ΙΙ εφαρμόζονται συμπληρωματικά σε συρράξεις ανάμεσα σε κυβερνητικό στρατό και αντάρτες, ενώ σε εχθροπραξίες ανάμεσα σε διαφορετικά αντάρτικα κινήματα ή εγκληματικές οργανώσεις στο εσωτερικό της χώρας (Κολομβία) ή ανάμεσα σε φυλές ή αντάρτικα κινήματα μετά την κατάρρευση των κρατικών δομών (Σομαλία) εφαρμόζεται μόνο το κοινό άρθρο 3. 1.7.1.4 Μετάβαση από εσωτερικές αναταραχές σε εμφύλια σύρραξη 974 Το ΔΕΣ δεν εφαρμόζεται σε καταστάσεις εσωτερικών αναταραχών και εντάσεων. Ποιά κριτήρια εξετάζονται για να χαρακτηρισθεί μια κατάσταση ένοπλη σύρραξη μη διεθνούς χαρακτήρα και όχι εσωτερική αναταραχή; Πρώτον, οι ταραχές να έχουν φτάσει σε ένα επίπεδο έντασης, όπως π.χ. όταν οι εχθροπραξίες είναι συλλογικού χαρακτήρα, ή η κυβέρνηση να αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει στρατό και όχι αστυνομία εναντίον ενόπλων. Δεύτερον, μη κρατικές ένοπλες ομάδες που εμπλέκονται στη βία πρέπει να θεωρούνται Μέρη σε ένοπλη σύρραξη, δηλαδή, να διαθέτουν οργανωμένες ένοπλες δυνάμεις, να βρίσκονται σε συγκεκριμένη ιεραρχική δομή και να έχουν την ικανότητα διενέργειας στρατιωτικών επιχειρήσεων. 975 Η ερμηνεία της απαιτούμενης έντασης, όσο και της αναγκαίας οργάνωσης των ενόπλων δυνάμεων έχει επιβεβαιωθεί επανειλημμένως από το ΔΠΔΓ στις υποθέσεις Tadic Limaj (Κόσοβο) Boskoski (ΠΓΔΜ-Τέτοβο) 28, αλλά και από εθνικά δικαστήρια (Ρωσία/Τσετσενία, Περού 29 ). 1.7.1.5 Διεθνοποιημένες ένοπλες συρράξεις 976 Μέσα από την πολυμορφία των σύγχρονων ενόπλων συρράξεων έχει παρατηρηθεί η περίπτωση σύρραξης που ξεκινάει στην εδαφική επικράτεια ενός κράτους και στη συνέχεια «εξάγεται» ή διεθνοποιείται. Η διεθνοποίηση πραγματοποιείται είτε με την έμμεση συμμετοχή τρίτων κρατών, οι οποίες ελέγχουν αποτελεσματικά ένα από τα Μέρη στην εμφύλια σύρραξη, είτε ενδεχομένως με την άμεση επέμβαση τρίτης χώρας προκειμένου να συνδράμει ένα από τα Μέρη (Νικαράγουα 30, Σομαλία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη 31, Κόσοβο, Ρουάντα, Αγκόλα, Ζιμπάμπουε και Ουγκάντα στο Κογκό). 28. Βλ. Limaj 89, Haradinaj 60 και Boskoski, όπου το ΔΠΔΓ κατέληξε ότι: Για να έχουμε μη διεθνούς χαρακτήρα σύρραξη και όχι αναταραχές θα πρέπει (i) μη κρατικές ένοπλες ομάδες να διενεργούν παρατεταμένες /εκτεταμένες εχθροπραξίες και (ii) να είναι οργανωμένες βλ. Marouda 2009, 207-211. 29. Βλ. Russian Federation, Constitutional Court, 1995 για την εφαρμογή του Π II, στη Τσετσενία, και αντίστοιχα του National Criminal Chamber (2006) για την εφαρμογή του κοινού άρθρου 3 στο Περού. Marouda 2009. 30. Βλ. Στρατιωτικές και παραστρατιωτικές ενέργειες μέσα και εναντίον της Νικαράγουα (Νικαράγουα / ΗΠΑ), Ουσία, (Military and Paramilitary Activities In and Against Nicaragoua), ICJ Reports 1986, 14. 31. Οι ένοπλες συγκρούσεις ήταν στην πραγματικότητα διεθνείς συρράξεις ανάμεσα σε Βοσνία- Ερζεγοβίνη, Γιουγκοσλαβία και Κροατία, αφού τον έλεγχο του σερβοβοσνιακού στρατού ασκού- 528 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ Υποστηρίζεται ότι σύμφωνα με το ΔΕΣ (κοινό άρθρο 2) η ένοπλη σύρραξη διεθνοποιείται μόνο εφόσον τρίτο κράτος συνδράμει μη κρατικούς δρώντες, και όχι εάν συνδρά- 977 μει νόμιμη κυβέρνηση ενός κράτους. (Αιθιοπία στη Σομαλία μετά το 2006, Ινδία στη Σρι Λάνκα στη δεκαετία του 1980). Ακόμη πιο πολύπλοκες είναι οι περιπτώσεις, όπου η πρόσκληση για συνδρομή παρέχεται από κυβερνήσεις που τοποθετήθηκαν από τις ίδιες τις δυνάμεις που καλούνται (Αφγανιστάν ή Ιράκ). Αντίθετα στη Λιβύη το 2011, επειδή η υποστήριξη παρέχεται στους αντικαθεστωτικούς, η αρχικά παράλληλη ύπαρξη δύο τύπων συρράξεων, από την μία πλευρά, διεθνής, ανάμεσα σε Λιβύη και τα κράτη που συμμετέχουν στην πολυεθνική επιχείριση και από την άλλη πλευρά, μη διεθνούς χαρακτήρα, ανάμεσα στο καθεστώς Καντάφι και τους αντικαθεστωτικούς, θα μπορούσε να θεωρηθεί διεθνοποιημένη 32. Όταν δεν προκύπτει ότι τρίτα κράτη -που εμπλέκονται σε σύρραξη μη διεθνούς χαρακτήρα- ελέγχουν αποτελεσματικά έναν από τους εμπολέμους, τότε θεωρείται ότι συνυ- 978 πάρχουν δύο τύποι ενόπλων συρράξεων, όπως π.χ. στο Κόσοβο όπου ενώ διεξάγονταν εχθροπραξίες ανάμεσα στην Ο.Δ. της Γιουγκοσλαβίας και το αποσχιστικό κίνημα UCK (εσωτερική σύρραξη), με την επέμβαση του ΝΑΤΟ, συνυπήρχε στην περιοχή και σύρραξη διεθνούς χαρακτήρα ανάμεσα στην ΟΔΓ και το ΝΑΤΟ 33. Αντίστοιχη η περίπτωση της σύρραξης στο Αφγανιστάν (Βόρεια Συμμαχία/Ταλιμπάν ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο κ.ά./ Ταλιμπάν), ή στη Λιβύη 2011. Η «εξαγωγή»/εξάπλωση των συρράξεων είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο που παρατηρήθηκε στην Αφρική (π.χ. Λιβερία/ Σιέρρα Λεόνε /Ν. Γουϊνέα) και στην Ευρώπη (π.χ. από 979 Βοσνία-Ερζεγοβίνη σε Κόσοβο και Τέτοβο). Εδώ, οι διατάξεις του ΔΕΣ/ΔΑΔ είναι σαφείς. Πρόκειται για διαφορετικές ένοπλες συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα, εκτός εάν τρίτο κράτος ή πολυεθνική δύναμη θεωρηθεί ότι συνδράμει σε τέτοιο βαθμό κάποιο από τα μέρη στη σύρραξη ώστε να αποδειχθεί ότι το ελέγχει αποτελεσματικά ή συνολικά 34. Μία άποψη εξετάζει εάν η εξαγωγή συρράξεων γίνεται μέσα από επιθέσεις σε βάρος μη 980 κρατικών ομάδων, αλλά εκτός της επικράτειας ενός κράτους. Η κατάσταση διαφοροποιείται εάν είναι περιορισμένης έκτασης και στρέφονται μόνο εναντίον μιας ένοπλης ομάδας (π.χ. Τουρκία κατά PKK στο Βόρειο Ιράκ) ή εναντίον μιας ολόκληρης χώρας (βλ. σε το Βελιγράδι και του κροατικού το Ζάγκρεμπ, Βλ. Tadic-IT-94-1-AR72, Εφετείο, 70, Delalic, Mucic, Delic, Landzo, IT-96-21-A, Εφετείο, 20 Φεβρουαρίου 2001, σε Μαρούδα 2001. 32. Βλ. για την στάση του Συμβουλίου Ασφαλείας τα Ψηφίσματα 1970/2011 και 1973/2011 και το Ψήφισμα μετά την κατάρρευση του Καθεστώτος του Καντάφι, Μαρτίου 2009/2011, το οποίο στηρίζει το Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο, επιτρέπει άρση του εμπάργκο για στρατιωτική στήριξη, κ.λπ. 33. Μετά την έναρξη των επιχειρήσεων του ΝΑΤΟ εναντίον της ΟΔΓ (24 Μαρτίου 1999) υπήρχαν συγχρόνως δύο συρράξεις στην περιοχή: μία ανάμεσα στην ΟΔΓ και τον UCK μη διεθνούς χαρακτήρα και μία ανάμεσα στα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ και την ΟΔΓ που ήταν διεθνούς χαρακτήρα, Δήλωση ΔΕΕΣ, 26 Απριλίου 1999. 34. Η διαφοροποίηση των κριτηρίων (συνολικού - αποτελεσματικού) στην Υπόθεση Tadic, αναλύεται στο Μαρούδα 2006, 180-190. M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 529

Το ανθρωπιστικό δίκαιο των ενόπλων συρράξεων 981 Ισραήλ κατά Χεζμπολάχ αλλά και κατά του Λιβάνου 35 ). Καθοριστικός παράγοντας είναι η συναίνεση του κράτους στο έδαφος του οποίου λαμβάνει χώρα η επίθεση 36. Ήδη από την δεκαετία του 1960, αλλά και μέχρι σήμερα διαπιστώνουμε αλλαγές που καθιστούν δυσχερή την υπαγωγή των σημερινών συρράξεων στα παραδοσιακά πρότυπα των κοινών άρθρων 2 και 3 ΣΓ 49. Αυτό σηματοδοτεί απουσία της απαιτούμενης ευελιξίας στο πεδίο εφαρμογής του ΔΕΣ και προβληματική την a priori διάκριση μεταξύ διεθνών και μη συρράξεων. 1.7.2 Πεδίο εφαρμογής ratione personae: τα «Μέρη» της ένοπλης σύρραξης 1.7.2.1 Τα μέρη σε διεθνείς συρράξεις 982 Στην μεταψυχροπολεμική περίοδο εμφανίζεται ολοένα και περισσότερο μια πρακτική εμπλοκής σε διεθνείς συρράξεις μη κρατικών οντοτήτων. Η κίνηση είχε ήδη ξεκινήσει με τα εθνικοαπελευθερωτικά μέτωπα και τους guerilleros, στους μισθοφόρους και τους πολέμαρχους ηγέτες Φατριών, από το Βιετνάμ στην πρώην Γιουγκοσλαβία, τον Καύκασο και το Κονγκό. Είχε ενταθεί με τις διεκδικήσεις μαχητών του εγκλήματος και των οικονομικών συμφερόντων, στην Κολομβία, αλλά και το Κόσοβο και κορυφώθηκε με τον «παγκόσμιο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», τη σύγχρονη εκδοχή της στρατιωτικής κατοχής (π.χ. Ιράκ 2003-2004), τους απανταχού μαχητές αυτοκτονίας (suicide bombers) και τους «αντάρτες» του Ιράκ, τις ιδιωτικές εταιρίες ασφαλείας, αλλά και τους αντικαθεστωτικούς στη Λιβύη, ή γενικότερα στη Βόρεια Αφρική. Ιδιαίτερη θέση σε αυτό το επίπεδο καταλαμβάνουν οι επιχειρήσεις επιβολής ή /και οικοδόμησης της ειρήνης μέσω πολυεθνικών δυνάμεων των Ηνωμένων Εθνών ή περιφερειακών οργανώσεων (π.χ. ΟΑΚ, ΝΑΤΟ, ΕΕ, ΑΕ, ECOWAS) 37. 983 Το ΔΕΣ δεν αντιμετωπίζει θεσμικά την περίπτωση, όπου διεθνείς οργανισμοί ή διασυνοριακές ομάδες λαμβάνουν μέρος σε μια σύρραξη, αλλά εξακολουθεί να αναζητά πίσω από την δράση μη κρατικών πρωταγωνιστών κράτη, είτε όσα συμμετέχουν στις πολυεθνικές δυνάμεις, είτε όσα βρίσκονται πίσω από τις δράσεις αντάρτικων ή διασυνοριακών ομάδων (Λίβανος ή Συρία ή Ιράν πίσω από την Hezbollah Αφγανιστάν πίσω από την Al Qaeda). Έτσι, σύμφωνα με την παραδοσιακή εκδοχή, Mέρη μιας διεθνούς ένοπλης σύρραξης, είναι κράτη, ή άλλες οντότητες πολιτειακού χαρακτήρα, που θεωρούνται υποκείμενα του διεθνούς δικαίου. Ενώ, με το άρθρο 1 παρ 4 Π Ι 77, Μέρη αναγορεύονται και «λαοί [που] μάχονται κατά της αποικιοκρατικής κυριαρχίας και της ξένης κατοχής και κατά των φυλετικών καθεστώτων, ασκώντας το δικαίωμά τους για αυτοδιάθεση.» 984 Mέσα από την πρακτική εμπλοκή διεθνών οργανισμών σε ένοπλες συρράξεις, τίθεται ζήτημα αναγνώρισής τους ως Μέρους της σύρραξης. Έτσι, στην ένοπλη σύρραξη κρατών μελών του ΝΑΤΟ κατά της Σερβίας (Κόσοβο) η γενική εντύπωση και αντίληψη ήταν ότι το ΝΑΤΟ ήταν μέρος της σύρραξης. Βέβαια, όταν η τότε Ο.Δ. της Γιουγκοσλαβίας έφερε 35. International Commission of Inquiry -Lebanon, Έκθεση 2006, 53-62. 36. Marouda 2009, 217 και εφαρμογή σε Τουρκία /Βόρειο Ιράκ, ή σε Κολομβία / Εκουαδόρ (σελ. 222). 37. Περράκης -Μαρούδα 2001, Εισαγωγή, 8. 530 M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ενώπιον του ΔΔ το ζήτημα της νομιμότητας της χρήσης βίας και των παραβιάσεων του ΔΕΣ, στράφηκε αναγκαστικά κατά των επιμέρους δέκα κρατών μελών του ΝΑΤΟ που είχαν πράγματι λάβει μέρος στις εχθροπραξίες 38. Οι δεσμεύσεις για την ανάγκη σεβασμού του ΔΕΣ υποχρεώνουν σε συμμόρφωση τόσο τα μέλη του επιχειρούντος οργανισμού, όσο και τα όργανά του. Προς αυτήν εξάλλου την κατεύθυνση κινούνται και οι Οδηγίες (Bulletin) του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ Κόφι Ανάν του Αυγούστου 1999, σχετικά με την υποχρέωση τήρησης των βασικών αρχών και κανόνων του ΔΑΔ από πολυεθνικές δυνάμεις Ηνωμένων Εθνών, όταν οι δυνάμεις συμμετέχουν στην ένοπλη σύρραξη ως Μέρη (άρθρο 1). 1.7.2.2 Τα μέρη σε συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα Μέρη σε εσωτερική ένοπλη σύρραξη σύμφωνα με το κοινό άρθρο 3 ΣΓ 49 μπορούν να 985 είναι οποιεσδήποτε μη κυβερνητικές ένοπλες ομάδες που μάχονται μεταξύ τους ή με κυβερνητικές ομάδες μέσα στην επικράτεια ενός κράτους, ενώ για τους σκοπούς του Πρωτοκόλλου ΙΙ, μπορούν να είναι ένοπλες ομάδες που μάχονται με την κυβέρνηση αρκεί να έχουν συγκεκριμένη οργάνωση και πειθαρχία και κυρίως να ελέγχουν μέρος εδάφους ώστε να μπορούν να συμμορφώνονται προς τις επιταγές του Πρωτοκόλλου. Η εφαρμογή του ΔΕΣ σε μία μη διεθνούς χαρακτήρα σύρραξη δεν προσδίδει νομιμότητα σε μη κρατικούς δρώντες και τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις που απορρέουν από το ΔΕΣ έχουν ένα στοιχείο προσωρινό, για όσο δηλαδή διάστημα διαρκούν οι εχθροπραξίες. Η προστασία της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών στο έδαφος των οποίων λαμβάνει χώρα η ένοπλη σύρραξη προτάσσεται (κοινό άρθρο 3(4) και Π ΙΙ 77). Μπορεί μέλη των πολυεθνικών δυνάμεων διεθνών οργανισμών να είναι Μέρη και σε μη διεθνούς χαρακτήρα ένοπλη σύρραξη, εάν η συμμετοχή τους έχει ζητηθεί από την κυβέρνηση στο πλαίσιο εχθροπραξιών σε βάρος μη κρατικών δρώντων. Χαρακτηριστική η εμπλοκή του ΝΑΤΟ σήμερα στο Αφγανιστάν προς υποστήριξη της κυβέρνησης εναντίον των Ταλιμπάν. 1.7.3 Χωρικό και χρονικό πεδίο εφαρμογής 1.7.3.1 Γεωγραφικός προσδιορισμός του «μετώπου» Το ΔΕΣ εφαρμόζεται στο πλαίσιο ενός σαφώς προσδιορισμένου μετώπου, το οποίο περιλαμβάνει το έδαφος, τη θάλασσα και τον αέρα που εμπλέκεται ή ενδέχεται να εμπλακεί 986 άμεσα σε πολεμικές επιχειρήσεις 39. Παραδοσιακά το έδαφος των κρατών -Μερών μιας σύρραξης προσδιορίζει και το γεωγραφικό όριο εφαρμογής του ΔΕΣ, ενώ κράτη που δεν μετέχουν στις εχθροπραξίες χαρακτηρίζονταν ως ουδέτερα 40. Πέραν του παραδοσιακού 38. Βλ.ΟΔΓ/ Βελγίου, Καναδά, Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας, Ολλανδίας, Πορτογαλίας, Ισπανίας, Ιταλίας, Ηνωμένου Βασιλείου και ΗΠΑ, 29/4/99, Προσωρινά μέτρα, 2 Ιουνίου 1999, ICJ Reports 1999, 276. 39. Βλ. Sandoz Y. et al. (Eds.), ICRC Commentary on the Additional Protocols, 1987, 617, [«ζώνη των στρατιωτικών επιχειρήσεων» είναι η «επικράτεια όπου βρίσκονται οι ένοπλες δυνάμεις των μερών στη σύρραξη που παίρνουν άμεσα ή έμμεσα μέρος στις εχθροπραξίες»] Πρβλ. Jinks 2003. 40. Βλ. Oppenheim L., 2 International Law (H. Lauterpacht ed.) 7th ed. 1952, 653. M.- N. ΜΑΡΟΥΔΑ 531