Η ΜΑΦΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ Σεπτέμβριος 490 π.φ. σπό Υπτγοσ Δημητρίοσ Γεδεών Ζ πεξίνδνο ηεο Διιεληθήο Ηζηνξίαο κεηαμύ 492-479 π.φ είλαη γλσζηή σο κηα θάζε ησλ«ξεξζηθώλ Ξνιέκσλ». Ξξόθεηηαη γηα κία πεξίνδν δηακάρεο κεηαμύ ησλ πόιεσλθξαηώλ ηεο Διιάδαο θαη ηεο παλίζρπξεο Ξεξζηθήο Απηνθξαηνξίαο Ζ αηηία ησλ Ξεξζηθώλ Ξνιέκσλ ήηαλ ε επεθηαηηθή πνιηηηθή ησλ Ξεξζώλ. Τνπο ήηαλ αδύλαην λα επεθηαζνύλ πξνο ηα Αλαηνιηθά (πξνο ηελ Ηλδία), ή πέξα από ηελ Αίγππην (ιόγσ ηεο Ιηβηθήο Δξήκνπ) ή πξνο ηελ αθηιόμελε ρώξα ησλ Σθύζσλ (πξνο ηα βόξηα). Έηζη ε κόλε επηινγή ηνπο ήηαλ λα πξνρσξήζνπλ πξνο ηα δπηηθά πξνο ηελ Δπξσπατθή ήπεηξν. Ζ Διιάδα ήηαλ ην θύξην εκπόδην πνπ έπξεπε λα μεπεξάζνπλ γηα λα επηηύρνπλ ηνλ αληηθεηκεληθό ζθνπό ηνπο θαη ε Αζήλα ήηαλ ν πην απνθαζηζηηθόο ηνπο αληίπαινο ζηελ Διιάδα. Νη Ξέξζεο ρξεηάδνληαλ κόλν κηα αθνξκή θαη νη Αζελαίνη ηνπο ηελ έδσζαλ ην 500 πφ όηαλ νη Διιεληθέο πόιεηο-θξάηε ηεο Κηθξάο Αζίαο πνπ απνηεινύζαλ ηκήκα ηεο Ξεξζηθήο Απηνθξαηνξίαο επαλαζηάηεζαλ θαηά ησλ Ξεξζώλ. Ζ Αζήλα γηα λα ηηο βνεζήζεη έζηεηιε 20 πινία θαη ε κηθξή πόιε Δξέηξηα ηεο Δπβνίαο, 5 πινία. Νη επαλαζηάηεο είραλ κεξηθέο επηηπρίεο αξρηθά θαη ππξπόιεζαλ ηηο Σάξδεηο ηελ πξσηεύνπζα ηνπ πέξζε ζαηξάπε ηεο Ησλίαο. Γξήγνξα όκσο εηηήζεθαλ από ηνπο Ξέξζεο. Ν βαζηιηάο ηεο Ξεξζίαο Γαξείνο, καζαίλνληαο όηη θάπνηεο άγλσζηεο πόιεηοθξάηε ηεο Διιάδαο είραλ ζηείιεη βνήζεηα ζηνπο επαλαζηάηεο, ξώηεζε λα κάζεη πνηα ήηαλ ε Αζήλα. ηαλ ηνλ ελεκέξσζαλ γη' απηνύο ηνπο αλαηδείο Αζελαίνπο, ζύκσζε ηόζν πνιύ ώζηε έξημε κε ην ηόμν ηνπ έλα βέινο ζηνλ νπξαλό θαη νξθίζηεθε λα ηνπο ηηκσξήζεη. Τόζνο ήηαλ ν ζπκόο ηνπ ώζηε θάζε βξάδπ έβαδε έλαλ από ηνπο ππεξέηεο ηνπ λα ηνπ ιεεη: «Γέζπνηα, κέκλεζν ησλ Αζελαίσλ!». Κε ηνλ ηξόπν απηό νη Αζελαίνη έδσζαλ ζηνλ Κεγάιν Βαζηιέα ηελ αθνξκή πνπ ήζειε γηα λα εηζβάιεη ζηελ Διιάδα θαη λα αλνίμεη ην δξόκν πξνο ηελ Δπξώπε. Γηα λα εηζβάιεη ζηελ Διιάδα ν Γαξείνο είρε δπν δξόκνπο: έλα από ηε ζάιαζζα θαη έλα από ηελ μεξά. Θάζε έλαο από απηνύο ηνπο δξόκνπο είρε πιενλεθηήκαηα θαη κεηνλεθηήκαηα. Τειηθά δηάιεμε ηνλ δξόκν από ηε ζάιαζζα θαη απηό απνδείρηεθε θαηαζηξνθηθό. Ζ πξώηε ηνπ εθζηξαηεία ην 492 πφ απέηπρε επεηδή κηα ζύειια, «πνπ έζηεηιαλ νη Θενί ηνπ Νιύκπνπ» θαηάζηξεςε ην ζηόιν ηνπ. Γπν ρξόληα αξγόηεξα επηρείξεζε γηα δεύηεξε θνξά λα θηλεζεί θαη πάιη από ηε ζάιαζζα αιιά από λνηηόηεξν ζαιάζζην δξνκνιόγην. Ζ εθζηξαηεία απηή θαηάιεμε ζηε κάρε ηνπ Καξαζώλα.
Κεηά ηελ απνηπρία ηεο εθζηξαηείαο ηνπ 492 πφ ν Γαξείνο δηέηαμε λα αξρίζνπλ λέεο πξνεηνηκαζίεο θαη ζύκθσλα κε ηηο ζπλήζεηεο ηεο επνρήο έζηεηιε θήξπθεο ζηνπο Έιιελεο γηα λα δεηήζεη «γελ θαη ύδσξ» ζαλ δείγκα ππνηαγήο. Ξνιιέο από ηηο πόιεηο ζπκκνξθώζεθαλ, άιιεο όκσο όρη κε πξώηεο ηελ Αζήλα θαη ηε Σπάξηε. Νη Αζελαίνη ζεώξεζαλ ηόζν πξνζβιεηηθή ηελ απαίηεζε ησλ Ξεξζώλ ώζηε έξημαλ ηνπο θήξπθεο ζην βάξαζξν ηεο Αθξόπνιεο θαη θαηαδίθαζαλ ζε ζάλαην ηνπο άηπρνπο δηεξκελείο επεηδή «ιέξσζαλ» ηελ Διιεληθή γιώζζα! ΝΗ Σπαξηηάηεο έξημαλ ηνπο θήξπθεο ζην πην θνληηλό πεγάδη, γηα λα βξνπλ άθζνλε «γε θαη ύδσξ»! Κεηά από απηό ν πόιεκνο έγηλε αλαπόθεπθηνο. Τελ άλνημε ηνπ 490 πφ ν Ξεξζηθόο ζηξαηόο θαη ζηόινο ήηαλ έηνηκνο. Δπηθεθαιήο ήηαλ ν Γάηεο, έλαο Κήδνο θαη ν Αξηαθέξλεο, αλεςηόο ηνπ Βαζηιέα. Απνζηνιή ηνπο ήηαλ ππνρξεώζνπλ όιεο ηηο Διιεληθέο πόιεηο πνπ δελ είραλ δώζεη «γελ θαη ύδσξ» λα γίλνπλ ππνηειείο ζην Κεγάιν Βαζηιέα, αιιά επίζεο λα θαηαζηξέςνπλ ηελ Δξέηξηα θαη ηελ Αζήλα θαη «λα θέξνπλ κπξνζηά ηνπ ζθιάβνπο όινπο ηνπο θαηνίθνπο.» Ν Ξεξζηθόο ζηόινο κεηαθέξνληαο κηα δύλακε πεδηθνύ θαη ηππηθνύ θαη πέξαζε ζην Αηγαίν θαη θαηά ηα ηέιε Απγνύζηνπ ή αξρέο Σεπηεκβξίνπ 490 πφ Τα πην πνιιά λεζηά πνπ ζπλάληεζε ππνηάρζεθαλ. Ζ πνιηνξθία ηεο Δξέηξηαο θξάηεζε έμη εκέξεο κέρξη πνπ κεξηθνί από ηνπο θαηνίθνπο ηεο βνήζεζαλ ηνπο Ξέξζεο λα πεξάζνπλ ηα ηείρε. Ζ πόιε θαηαζηξάθεθε θαη νη θάηνηθνί ηεο πνπ επέδεζαλ ηε ζθαγή πνπ αθνινύζεζε πηάζηεθαλ αηρκάισηνη. Από ηελ Δξέηξηα ν Ξεξζηθόο ζηόινο πέξαζε ζην Καξαζώλα όπνπ αγθπξνβόιεζε θαη απνβίβαζε ηνλ ζηξαηό. Τν ζεκείν πνπ έγηλε ε απνβίβαζε βξηζθόηαλ 35 ρηιηόκεηξα πεξίπνπ ΒΑ ησλ Αζελώλ. Ζ δύλακε ηνπ Ξεξζηθνύ ζηξαηνύ πξέπεη λα ήηαλ γύξσ ζηηο; 48.000 άληξεο αλ θαη ν αξηζκόο απηόο δηαθέξεη αλάινγα κε ηνλ ηζηνξηθνύο πνπ πεξηέγξαςαλ ηε κάρε. Γηαηί όκσο νη Ξέξζεο δηάιεμαλ ην Καξαζώλα γηα λα απνβηβαζηνύλ; Υπάξρεη κία ηζηνξία πίζσ από απηή ηελ επηινγή. Νη Αζελαίνη ηελ επνρή εθείλε είραλ εμνξίζεη ηνλ Ηππία, γην ηνπ Ξεηζίζηξαηνπ, ν νπνίνο καδί κε ηνπο ελαπνκείλαληεο νπαδνύο ηνπ ζηελ Αζήλα, νλεηξεπόηαλ λα αλαιάβεη πάιη ηελ εμνπζία. Ν Ηππίαο είρε βξεη θαηαθύγην ζηελ απιή ηνπ Κεγάινπ Βαζηιέα θαη είρε αθνινπζήζεη ηνπο Ξέξζεο ζηελ εθζηξαηεία θαηά ηεο Διιάδαο ζαλ ζύκβνπινο. Απηόο ήηαλ πνπ είπε ζηνλ Γάηε θαη ηνλ Αξηαθέξλε λα απνβηβαζηνύλ ζην Καξαζώλα. Τν επηρείξεκά ηνπ ήηαλ όηη κπνξνύζαλ λα ειπίδνπλ όηη ζα απνκάθξπλαλ ηνπο Αζελαίνπο από ηελ Αζήλα δηεπθνιύλνληαο έηζη ηελ θαηάιεςε ηεο αξρήο από ηνπο νπαδνύο ηνπ. Φαίλεηαη επίζεο όηη ν Ηππίαο είρε ζην κπαιό ηνπ ηε κάρε πνπ έδσζε ν παηέξαο ηνπ, Ξεηζίζηξαηνο, κε ηνπο πνιηηηθνύο αληηπάινπο ηνπ ζην Καξαζώλα πξηλ 47 ρξόληα. Ν Ξεηζίζηξαηνο είρε ληθήζεη θαη έγηλε ηύξαλλνο ησλ Αζελαίσλ. Γηα λα επαλαιάβνπκε όζα γξάθεη ν Ιτληει Φαξη, αλ απηή ήηαλ ε πξόζεζή ηεο απόβαζεο ζην Καξαζώλα, ηόηε πέηπρε ηνπ ζθνπνύ ηεο γηαηί νη Αζελαίνη απνθάζηζαλ ηειηθά λα ζπεύζνπλ ζην Καξαζώλα γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηνλ εηζβνιέα. Ήηαλ όκσο
ζσζηή ε απόθαζε απηή; Φαίλεηαη όηη ν Ηππίαο δελ γλώξηδε θαιά ηνπο παηξηώηεο ηνπ, γηαηί νη Αζελαίνη ζα πήγαηλαλ εθεί νύησο ή άιισο. Κόιηο πιεξνθνξήζεθαλ ηελ απνβίβαζε ησλ Ξεξζώλ έζηεηιαλ αγγειηαθόξν ζηε Σπάξηε λα δεηήζεη βνήζεηα θαη ηαπηόρξνλα κειέηεζαλ ηνπο παξαθάησ πηζαλνύο ηξόπνπο ελεξγείαο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ απεηιή: Λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο Ξέξζεο ζην Καξαζώλα (ν πην παξάηνικνο από ηνπο ηξεηο). Λα πεξηκέλνπλ ηνπο Ξέξζεο ζηε δηάβαζε ηεο Ξαιιήλεο (15 ρικ. αλαηνιηθά ηεο Αζήλαο. Λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο Ξέξζεο κέζα από ηα ηείρε ηεο Αζήλαο (ν ρεηξόηεξνο από ηνπο ηξεηο). Τειηθά πηνζεηήζεθε ε πξώηε ιύζε ιόγσ επηκνλήο ηνπ Κηιηηάδε, ελόο από ηνπο δέθα Αζελαίνπο ζηξαηεγνύο. Ν Κηιηηάδεο έπεηζε ηνπο Αζελαίνπο ιέγνληάο ηνπο όηη ε εκθάληζή ηνπο ζην Καξαζώλα ζα αηθληδίαδε πνιύ ηνπο Ξέξζεο. Φαίλεηαη όηη ην ζύζηεκα επηηήξεζεο ησλ Αζελαίσλ ήηαλ πνιύ απνηειεζκαηηθό γηαηί εληόπηζε ακέζσο ηελ απνβίβαζε ηνπ ερζξνύ. Θα πξέπεη λα ιεθζεί ππόςε όηη ν ζηξαηόο ησλ Αζελαίσλ κπνξνύζε λα θηάζεη ζην Καξαζώλα ζε 8 ώξεο κέζσ ηεο δηάβαζεο ηεο Ξαιιήλεο. Ν Αζελαίνο αγγειηαθόξνο έθηαζε ζηε Σπάξηε κεηά από 48 ώξεο. Νη Σπαξηηάηεο ήηαλ πξόζπκνη λα βνεζήζνπλ αιιά όρη θαη λα παξαβηάζνπλ ην λόκν πνπ ηνπο απαγόξεπε λα θύγνπλ από ηε Σπάξηε πξηλ ηε γέκηζε ηνπ θεγγαξηνύ. Έηζη πεξίκελαλ ηελ παλζέιελν θαη κεηά έζηεηιαλ κηα δύλακε γηα λα βνεζήζνπλ ηνπο Αζελαίνπο. Ζ δύλακε απηή έθηαζε όηαλ είρε ηειεηώζεη ε κάρε. κσο νη Αζελαίνη είραλ κηα επράξηζηε έθπιεμε όηαλ έθηαζαλ ζην Καξαζώλα: κηα δύλακε 1.000 Ξιαηαηέσλ ελώζεθαλ καδί ηνπο γηα λα πνιεκήζνπλ θαηά ησλ Ξεξζώλ. Ζ Αζήλα δελ ζα μέρλαγε πνηέ ηε γελλαία απηή πξάμε ησλ Ξιαηαηέσλ. Δδώ είλαη απαξαίηεην λα αλαιύζνπκε ηελ νξγάλσζε, ηε δηνίθεζε, ην δόγκα θαη ηνλ ηξόπν πνπ πνιεκνύζαλ νη Αζελαίνη θαη νη Ξέξζεο. Ν Ξεξζηθόο ζηξαηόο απνηεινύηαλ από Ξεδηθό θαη εμαηξεηηθό Ηππηθό. Τν δόγκα ηνπο ήηαλ ακπληηθό επεηδή ην θύξην όπιν ηνπο ήηαλ ην ηόμν. Ζ ζπλήζεο ηαθηηθή ηνπο ήηαλ λα πεξηκέλνπλ ηνλ ερζξό λα έξζεη θνληά θαη κεηά λα ηνλ «ζάςνπλ» θάησ από έλα ζύλλεθν βειώλ. Τν 480 πφ ν Μέξμεο δελ έθξπςε ηελ πξαγκαηηθόηεηα όηαλ είπε ζην Ιεσλίδα ζηηο Θεξκνπύιεο όηη ηα Ξεξζηθά βέιε ζα έθξπβαλ ηνλ ήιην (γηα λα πάξεη ηελ ηζηνξηθή απάληεζε «Καιύηεξα, γηαηί ζα πνιεκήζνπκε ζηε ζθηά»!). Ν νπιηζκόο θαη ε παλνπιία ηνπ Ξεξζηθνύ πεδηθνύ ην θαζηζηνύζε αθαηάιιειν γηα αγώλα εθ ηνπ ζπζηάδελ ηδηαίηεξα κε ηνπο βαξηά νπιηζκέλνπο Έιιελεο νπιίηεο. Σε όηη αθνξά ηε δηάηαμε κάρεο, νη Ξέξζεο έβαδαλ ηα θαιύηεξα ηκήκαηά ηνπο, Ξέξζεο θαη Σάθεο, ζην
θέληξν ηεο δηάηαμεο κάρεο, ελώ ζηηο πηέξπγεο έβαδαλ ηκήκαηα από ηνπο ππνηειείο ηνπο. Τν ηππηθό αλαπηύζζνληαλ ζηα πιεπξά έηζη ώζηε λα κπνξεί λα ηα θαιύπηεη θαη λα ππεξθεξά ηνλ αληίπαιν, αλάινγα κε ηελ πεξίπησζε. Από ην άιιν κέξνο ην δόγκα ηνπ Διιεληθνύ ζηξαηνύ ήηαλ επηζεηηθό. Τν θύξην όπιν ηνπο, ην καθξύ δόξπ, ε βαξηά παλνπιία (θξάλνο, ζώξαθαο, θλεκίδεο θαη αζπίδα) θαη ν ζρεκαηηζκόο κάρεο, ε θάιαγγα, επλννύζαλ ηε κάρε εθ ηνπ ζπζηάδελ. Ζ θάιαγγα είρε νκνηόκνξθε δηάηαμε κε βάζνο νθηώ ζηνίρσλ. Τελ επνρή εθείλε ν ζηξαηόο ησλ Αζελαίσλ δελ είρε νύηε ηππηθό, νύηε ηόμα. Νη Αζελαίνη ήηαλ ρσξηζκέλνη ζε δέθα θπιέο. Θάζε θπιή έπξεπε λα εηνηκάζεη γηα ηε κάρε 1.000 νπιίηεο θαη λα δηνξίζεη έλα ζηξαηεγό σο επηθεθαιήο ηνπο. Έηζη ν ζηξαηόο ησλ Αζελαίσλ απνηεινύηαλ από 10.000 νπιίηεο δηνηθνύκελνο από 10 ζηξαηεγνύο. Σηε δύλακε απηή πξέπεη λα πξνζηεζνύλ νη δνύινη θαη ην ειαθξό πεδηθό πνπ ήηαλ νπιηζκέλν κε αθόληηα. ηαλ ν ζηξαηόο θηλεηνπνηνύληαλ γηα πόιεκν, θάζε εκέξα νξηδόηαλ έλαο ζηξαηεγόο σο δηνηθεηήο όινπ ηνπ ζηξαηνύ γηα ηελ εκέξα εθείλε. Δπεηδή νη απνθάζεηο ιακβάλνληαλ κε ςεθνθνξία, γηα απνθπγή ηζνςεθίαο ε πόιε δηόξηδε έλα άιιν ζηξαηεγό, πνπ είρε ηνλ ηίηιν ηνπ Ξνιέκαξρνπ, θαη ν νπνίνο είρε δηθαίσκα ςήθνπ. Έηζη επεηδή νη ςήθνη ήηαλ έληεθα δελ ππήξρε πεξίπησζε ηζνςεθίαο. Σε όηη αθνξά ζην πλεύκα ησλ Αζελαίσλ ν Ζξόδνηνο, ζύγρξνλνο ηζηνξηθόο θαη ζεσξνύκελνο παηέξαο ηεο ηζηνξίαο γξάθεη ζρεηηθά: «Διεπζεξία θαη Ιζόηεηα ζηα θνηλά είλαη κεγάια θίλεηξα θαη έηζη εθείλνη πνπ όηαλ δνύζαλ θάησ από ην δπγό ηνπ δεζπόηε δελ ήηαλ θαιύηεξνη πνιεκηζηέο από ηνπο γείηνλέο ηνπο, κόιηο ειεπζεξώζεθαλ έγηλαλ νη πξώηνη από όινπο. Γηαηί ν θαζέλαο έλησζε όηη πνιεκώληαο γηα κηα ειεύζεξε θνηλνπνιηηεία, πνιεκνύζε ζηελ πξαγκαηηθόηεηα γηα ηνλ εαπηό ηνπ θαη ό,ηη αλαιάκβαλε λα θάλεη ήηαλ πξόζπκνο λα ην θάλεη νινθιεξσηηθά.» Ν Κηιηηάδεο, έλαο από ηνπο δέθα ζηξαηεγνύο, αλήθε ζε κία από ηηο πην επγελείο νηθνγέλεηεο ησλ Αζελώλ. Ήηαλ πινύζηνο θαη πξηλ 28 ρξόληα είρε πάεη ζηε Θξάθε σο θπβεξλήηεο ηεο Φεξζνλήζνπ (ζεκεξηλά Γαξδαλέιηα). Δθεί έδεζε κέρξη ην 494 πφ. ηαλ ε Ξεξζηθή απηνθξαηνξία επεθηάζεθε ζηελ πεξηνρή εθείλε ν Κηιηηάδεο ππνηάρζεθε ζηνλ Κεγάιν Βαζηιέα Γαξείν θαη παξαθνινύζεζε από θνληά ηνλ Ξεξζηθό ζηξαηό ζηηο εθζηξαηείεο ηνπ ελαληίνλ ησλ Σθπζώλ. Έηζη είρε κηα θαιή γλώζε ηεο ηαθηηθήο πνπ ρξεζηκνπνηνύζαλ. Σηε δηάξθεηα ηεο παξακνλήο ηνπ ζηελ Φεξζόλεζν, ν Κηιηηάδεο θαηέθηεζε θαη έζεζε ππό ηελ θεδεκνλία σλ Αζελώλ ηα λεζηά Ιήκλν θαη Ίκβξν. Γηα ην ιόγν απηό ην γόεηξό ηνπ ζηελ θνηλή γλώκε ήηαλ πςειό. Έηζη όηαλ έγηλε γλσζηό όηη νη Ξέξζεο εηνίκαδαλ εηζβνιή εθιέρηεθε ζαλ έλαο από ηνπο δέθα Αζελαίνπο ζηξαηεγνύο. Από ηνπο δέθα ζηξαηεγνύο είλαη γλσζηά ηα νλόκαηα κόλν ησλ πέληε. Γπν από απηνύο ζα έπαηδαλ ζεκαληηθό ξόιν κεηά δέθα ρξόληα: ηα νλόκαηά ηνπο ήηαλ Θεκηζηνθιήο θαη Αξηζηείδεο. Ν πξώηνο ζα νδεγνύζε ηνπο Έιιελεο ζηελ λίθε ζηε
λαπκαρία ηεο Σαιακίλαο (480 π.φ.) θαη ν δεύηεξνο ηνπο Αζελαίνπο ζηε κάρε ησλ Ξιαηαηώλ (479 πφ). Δίλαη επίζεο γλσζηό όηη πνιέκαξρνο ήηαλ ν Θαιιίκαρνο. Ζ πεδηάδα ηνπ Καξαζώλα έρεη ζρήκα κηζνθέγγαξνπ κε κήθνο πεξίπνπ 10 ρηιηνκέηξσλ θαη κέγηζην πιάηνο ηξηώλ ρηιηνκέηξσλ ζην κέζν ηεο. Ζ πεδηάδα ζηελεύεη ζηα άθξα ηεο όπνπ ηελ επνρή εθείλε ππήξραλ έιε ηα νπνία θαηά ηελ πεξίνδν ηεο κάρεο ήηαλ πιεκκπξηζκέλα θαη θαηά ζπλέπεηα ην έδαθνο δελ ήηαλ θαηάιιειν γηα επηρεηξήζεηο ηππηθνύ. Νη Ξέξζεο είραλ βγάιεη ηα πινία ηνπο ζηελ μεξά θαη είραλ ζηξαηνπεδεύζεη ζε νκαιό, επίπεδν έδαθνο. Αηθληδηάζηεθαλ όηαλ είδαλ ην ζηξαηό ησλ Αζελαίσλ λα θηάλεη ζηνλ Καξαζώλα θαη λα ζηξαηνπεδεύεη ζηελ θνηιάδα ηνπ Απιώλα. Ζ ζέζε πνπ επέιεμαλ ήηαλ απξόζβιεηε από επίζεζε θαη είρε πιήξε ζέα ηνπ Ξεξζηθνύ ζηξαηνπέδνπ. Έγηλε ζαθέο ζηνπο Αζελαίνπο όηη ν ερζξόο δελ ζθόπεπε λα θηλεζεί από ηελ μεξά ζηελ Αζήλα επεηδή δελ είρε θαηαιάβεη ηηο δηαβάζεηο πνπ νδεγνύζαλ ζε απηή. Έηζη ν θόβνο ηεο πξνδνζίαο έγηλε απνθαζηζηηθόο παξάγνληαο γηα ηε δηεμαγσγή ηεο κάρεο. Σην πνιεκηθό ζπκβνύιην πνπ έγηλε ππήξμε ηζνςεθία: πέληε ζηξαηεγνί κε πξώην ην Κηιηηάδε πξνηηκνύζαλ λα επηηεζνύλ ακέζσο, ελώ νη άιινη πέληε ςήθηζαλ λα επηηεζνύλ κεηά ηελ άθημε ηεο βνήζεηαο ησλ Σπαξηηαηώλ. Τόηε ήηαλ πνπ ν Κηιηηάδεο, θαηά ηνλ Ζξόδνην, απεύζπλε ζηνλ πνιέκαξρν Θαιιίκαρν, ε ςήθνο ηνπ νπνίνπ ζα ήηαλ απνθαζηζηηθή, ηα παξαθάησ ιόγηα: «Από εζέλα εμαξηάηαη, σ Καιιίκαρε, είηε λα νδεγήζεηο ηελ Αζήλα ζηελ ζθιαβηά, είηε λα εμαζθαιίζεηο ηελ ειεπζεξία ηεο θαη λα αθήζεηο ζηηο επεξρόκελεο γεληέο κηα αλάκλεζε θαηά πνιύ πην έληνλε από ηελ αλάκλεζε εθείλσλ πνπ έθαλαλ ηελ Αζήλα δεκνθξαηία. Γηαηί πνηέ από ηόηε πνπ νη Αζελαίνη έγηλαλ ιαόο δελ αληηκεηώπηζαλ έλα ηόζν κεγάιν θίλδπλν όζν ζήκεξα...». Κεηά από απηό ην ιόγν ν Θαιιίκαρνο ςήθηζε ππέξ ηεο άκεζεο κάρεο. Δπί νθηώ εκέξεο νη δπν ζηξαηνί αληηκεηώπηδαλ ν έλαο ησλ άιιν αθίλεηνη. Τελ έλαηε εκέξα νη Ξέξζεο άξρηζαλ λα επηβηβάδνληαη ζηα πινία. Έγηλε θαλεξό όηη κηα θαιππηηθή δύλακε ζα θξαηνύζε ηνπο Αζελαίνπο ζην Καξαζώλα ελώ ν ππόινηπνο ζηξαηόο ζα έπιεε πξνο ηελ Αζήλα γηα λα θαηαιάβεη ηελ αλππεξάζπηζηε πόιε. Ζ θαηάζηαζε απαηηνύζε άκεζε ελέξγεηα θαη ν Κηιηηάδεο πνπ εθείλε ηελ εκέξα είρε έξζεη ε ζεηξά ηνπ λα γίλεη αξρηζηξάηεγνο, δηέηαμε ην ζηξαηό ησλ 10.000 Αζελαίσλ θαη ησλ 1.000 Ξιαηαηέσλ λα αλαπηπρζεί γηα κάρε. Ν Κηιηηάδεο αληηκεηώπηδε δπν δύζθνια πξνβιήκαηα θαη γηα λα ηα ιύζεη εθάξκνζε κηα λέα ηαθηηθή, απνθιίλνληαο εληειώο από ηελ παηξνπαξάδνηε ηαθηηθή πνπ ρξεζηκνπνηνύζαλ νη Έιιελεο κέρξη ηώξα. Ιακβάλνληαο ππόςε όηη ν Ξεξζηθόο ζηξαηόο αλαπηύζζνληαλ ζε βάζνο 30 αλδξώλ (όπσο πεξηγξάθεη θαη ν Μελνθώλ ζην έξγν ηνπ «Κύξνπ Παηδεία»). Έηζη νη 48.000 άλδξεο ηνπ Ξεξζηθνύ ζηξαηνύ ζα ζρεκάηηδαλ έλα κέησπν
κήθνπο 1.600 κέηξσλ. Γηα λα εμηζώζεη απηό ην κέησπν ν Κηιηηάδεο έπξεπε λα αλαπηύμεη ηνπο άληξεο ηνπ ζε πνιύ ιεπηή γξακκή. Αλ νη 10.000 Αζελαίνη δηαηάζζνληαλ ζε βάζνο 8 αλδξώλ ην κέησπό ηνπο ζα είρε αλάπηπγκα 1.250 κέηξσλ θαη έηζη ηα πιεπξά ηνπο ζα ήηαλ επηθίλδπλα αθάιππηα. κσο ν Κηιηηάδεο γλώξηδε από πξνεγνύκελε εκπεηξία ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν αλάπηπζζαλ νη Ξέξζεο ην ζηξαηό ηνπο γηα κάρε: ζην θέληξν έβαδαλ ηα θαιύηεξα ηκήκαηά ηνπο (Ξέξζεο θαη Σάθεο) ελώ ζηηο πηέξπγεο ην ζηξαηό ησλ ππνηαθηηθώλ ηνπο (ησλ νπνίσλ θίλεηξν ήηαλ ζπλήζσο ην «πνιέκα γηαηί αιιηώο...» επεηδή δελ ππήξρε εζληθή αηηία πνπ λα ηνπο εκπλέεη). Ξαξαηήξεζε επίζεο όηη ην Ξεξζηθό ηππηθό είρε ήδε επηβηβαζηεί πξάγκα πνπ ηνπ έδηλε δπν πιενλεθηήκαηα: πξώηνλ, δελ απεηινύζε ηα πιεπξά ηνπ ζηξαηνύ ησλ Αζελαίσλ θαη δεύηεξνλ, δελ θάιππηε ηα πιεπξά ηνπ Ξεξζηθνύ ζηξαηνύ. Απηέο νη παξαηεξήζεηο ηνλ νδήγεζαλ λα εθαξκόζεη κηα ηειείσο λέα ηαθηηθή ηελ νπνία ζα επαλαιάκβαλε ν Αλλίβαο κεηά ηξεηο αηώλεο ζηε κάρε ησλ Θαλώλ θαη νη Γεξκαλνί ζην Τάλλεκπεξγθ κεηά 24 αηώλεο. Ν Κηιηηάδεο εμαζζέληζε ζθόπηκα ην θέληξν ηνπ ζρεκαηίδνληαο κηα ιεπηή γξακκή από δπν Φπιέο, ηηο Φπιέο πνπ δηνηθνύληαλ από ηνλ Θεκηζηνθιή θαη ηνλ Αξηζηείδε, κε βάζνο κόλν ηεζζάξσλ αλδξώλ (επεηδή θάζε Φπιή είρε 1.000 άληξεο ην κέησπν ζην ζεκείν απηό είρε αλάπηπγκα 500 κέηξσλ). Σε θάζε κηα από ηηο πηέξπγεο είρε αλαπηύμεη από ηέζζεξηο Φπιέο κε ην ζπλεζηζκέλν βάζνο ησλ 8 αλδξώλ ζρεκαηίδνληαο έηζη κέησπν 500 κέηξσλ ζε θάζε πιεπξό. (Έηζη ην ζπλνιηθό εύξνο ηνπ κεηώπνπ ήηαλ 1.500 κέηξα). Τέινο ζην αξηζηεξό ηνπ αξηζηεξνύ πιεπξνύ αλάπηπμε ηνπο Ξιαηαηείο ζε βάζνο 8 αλδξώλ κε απνηέιεζκα ην εύξνο ηνπ κεηώπνπ λα είλαη 1.625 κέηξα. Ν Θαιιίκαρνο θαηέιαβε ηελ ηηκεηηθή ζέζε ζηε δεμηά πηέξπγα. Ν Ξεξζηθόο ζηξαηόο ζα πξνζπαζνύζε λα εμνληώζεη ηνπο Αζελαίνπο κε βέιε. Τν βειελεθέο ησλ ηόμσλ ήηαλ πεξίπνπ 150-200 κέηξα. Θαηά ζπλέπεηα ε θξίζηκε απόζηαζε πξηλ κπνξέζνπλ νη βαξηά εμνπιηζκέλνη Αζελαίνη νπιίηεο λα εκπιαθνύλ κε ηνπο Ξέξζεο ζε αγώλα εθ ηνπ ζπζηάδελ έπξεπε λα θαιπθζεί ζηνλ ζπληνκόηεξν δπλαηό ρξόλν θαη απηό κπνξνύζε λα γίλεη κόλν αλ νη νπιίηεο θάιππηαλ ηελ απόζηαζε ηξέρνληαο. Γηα ην ιόγν απηό ν Κηιηηάδεο εθάξκνζε ηελ ηερληθή ηεο εθόδνπ. Κόιηο ε θάιαγγα ζα έθηαλε ζην βειελεθέο ησλ βειώλ ησλ Ξεξζώλ ζα άξρηδαλ λα ηξέρνπλ γηα λα δηαζρίζνπλ ηελ επηθίλδπλε δώλε όζν ην δπλαηόλ γξεγνξόηεξα θαη λα πέζνπλ ζηνπο Ξέξζεο κε ηε κεγαιύηεξε δπλαηή νξκή. Έηζη ην πξσί ηεο 17εο Σεπηεκβξίνπ 490 πφ κε ηέιεην ζπγρξνληζκό ν Κηιηηάδεο έδσζε ηελ δηαηαγή θαη νη 11.000 Αζελαίνη θαη Ξιαηαηείο ζρεκάηηζαλ ηε θάιαγγα θαη θηλήζεθαλ θαηά ηνπ ερζξνύ ελώ νη γύξσ ιόθνη πξέπεη λα αληερνύζαλ από ηνλ ύκλν
πνπ ν κεγάινο πνηεηήο Αηζρύινο, πνπ πνιέκεζε ζην Καξαζώλα, καο δηέζσζε ζηελ πεξίθεκε ηξαγσδία «Πέξζεο»: «Ίηε παίδεο Διιήλσλ, ειεπζεξνύηε παηξίδα, ειεπζεξνύηε δε παίδαο, γπλαίθαο, ζεώλ ηε παηξώσλ έδε, ζήθαο ηε πξνγόλσλ, λπλ ππέξ πάλησλ ν αγώλ!» Ν Ζξόδνηνο καο ιεεη όηη «Όηαλ νη Πέξζεο είδαλ ηνπο Αζελαίνπο λα θαηεβαίλνπλ ρσξίο ηππηθό ή ηνμόηεο θαη κε κηθξή δύλακε, πίζηεςαλ όηη ήηαλ έλαο ζηξαηόο ηξειώλ πνπ έηξερε λα ζπλαληήζεη ηελ θαηαζηξνθή ηνπ.» Γξήγνξα πήξαλ δηάηαμε γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο «ηξεινύο». ηαλ έθηαζαλ θνληά ζηελ επηθίλδπλε δώλε νη Αζελαίνη εθηόμεπζαλ ηελ έθνδν. Ζ ζύγθξνπζε εμειίρζεθε αθξηβώο όπσο ην είρε ζρεδηάζεη ν Κηιηηάδεο. Σην θέληξν νη Φπιέο ηνπ Αξηζηείδε θαη ηνπ Θεκηζηνθιή ππνρώξεζαλ πξνο έδαθνο πνπ ηνπο έδσζε ηε δπλαηόηεηα λα αλαδηνξγαλσζνύλ θαη λα ζπλερίζνπλ ηε κάρε. Σηηο πηέξπγεο νη Αζελαίνη θαη νη Ξιαηαηείο έηξεςαλ ζε θπγή ηνπο αληηπάινπο ηνπο. Τόηε ν Κηιηηάδεο έζσζε ηελ εληνιή λα αγλνήζνπλ ηνλ ερζξό πνπ ππνρσξνύζε θαη λα ζηξαθνύλ θαηά ησλ λώησλ ησλ Ξεξζώλ ηνπ θέληξνπ. Έηζη θαη έγηλα θαη νη Ξέξζεο πεξηθπθισκέλνη από ηνπο αληηπάινπο ηνπο δελ είραλ θακία ηύρε απέλαληη ζηα δόξαηα ησλ Διιήλσλ κε ηηο θνληέο ιόγρεο, ηα θνληά μίθε θαη ηηο πιερηέο αζπίδεο πνπ δηάζεηαλ. Ξνιέκεζαλ ζθιεξά αιιά ηειηθά ππέθπςαλ θαη νη κέρξη ηόηε αήηηεηνη Ξέξζεο γύξηζαλ ηηο πιάηεο ηνπο θαη ηξάπεθαλ ζε θπγή. Νη Αζελαίνη ηνπο αθνινύζεζαλ κέρξη ηα πινία. Δθεί έγηλα ε ζθιεξόηεξε κάρε θαη εθεί ππέζηεζαλ νη Αζελαίνη ηηο πην βαξηέο απώιεηεο. Δθεί έπεζε ν Θπλαίγεηξνο, ν αδειθόο ηνπ Αηζρύινπ, ν επγεληθόο θαη γελλαίνο πνιέκαξρνο Θαιιίκαρνο θαη πνιινί άιινη Αζελαίνη. Ξνιεκώληαο ζθιεξά νη Ξέξζεο θαηόξζσζαλ λα ζώζνπλ όια ηα πινία ηνπο εθηόο από επηά ηα νπνία θπξίεπζαλ νη Αζελαίνη. Νη απώιεηεο ησλ Διιήλσλ ήηαλ 192 Αζελαίνη λεθξνί θαη έλαο άγλσζηνο αξηζκόο Ξιαηαηέσλ θαη δνύισλ, όπσο θαίλεηαη από ην γεγνλόο όηη νη Αζελαίνη έζαςαλ ηνπο λεθξνύο ζε ηξεηο ηύκβνπο. Σηνλ έλα έζαςαλ ηνπο Αζελαίνπο πνιίηεο, ζηνλ άιιν ηνπο Ξιαηαηείο θαη ζηνλ ηξίην ηνπο δνύινπο. Ν ηύκβνο ησλ Αζελαίσλ ζώδεηαη κέρξη ζήκεξα. Ξηζηεύεηαη όηη ν ηύκβνο ησλ Ξιαηαηέσλ βξίζθεηαη ζηνπο πξόπνδεο ηεο Ξεληέιεο. Ν ηύκβνο ησλ δνύισλ δελ έρεη εληνπηζηεί αθόκα. Αλάκεζά ηνπο ήηαλ έλα κηθξό παηδί πνπ ζθνηώζεθε από Ξεξζηθό βέινο ελώ έδηλε λεξό ζηνπο καρεηέο ζηε δηάξθεηα ηεο κάρεο. Νη Ξέξζεο έραζαλ 6.400 άληξεο αιιά κέζα ζε απηνύο πξέπεη λα ππήξραλ πνιινί αηρκάισηνη, γηαηί ν Ζξόδνηνο ιεεη όηη όηαλ ν Κηιηηάδεο θαηάιαβε όηη ν Ξεξζηθόο ζηόινο κπνξνύζε λα πιεύζεη ζηελ Αζήλα θαη λα επηηεζεί ζηελ αλππεξάζπηζηε πόιε, άθεζε ηηο Φπιέο ηνπ Αξηζηείδε θαη ηνπ Θεκηζηνθιή πνπ είραλ δνθηκαζηεί ζθιεξά ζην θέληξν ηεο θάιαγγαο γηα λα θπιάλε ηα ιάθπξα θαη ηνπο αηρκαιώηνπο θαη κε ηνλ ππόινηπν ζηξαηό θηλήζεθε πξνο ηελ πόιε. Δίλαη επίζεο γλσζηό όηη όηαλ ε κάρε πιεζίαδε ζην ηέινο ηεο θάπνηνο πνπ βξηζθόηαλ ζηελ θνξθή ηεο Ξεληέιεο ζήθσζε ςειά κηα αζπίδα θαη έζηεηιε έλα νπηηθό ζήκα. Υπνηίζεηαη όηη ήηαλ ζήκα πξνο ηνπο Ξέξζεο από θάπνην νπαδό ηνπ Ηππία
όηη ε Ξόιε ήηαλ αλππεξάζπηζηε ή, πην πηζαλό, όηη ήηαλ θάπνηνο Αζελαίνο εηδηθόο παξαηεξεηήο πνπ κπνξνύζε λα δεη εύθνια από ηελ Ξεληέιε ηελ θαηεύζπλζε ηνπ Ξεξζηθνύ ζηόινπ πξνο ηελ Αζήλα. Νη Ξέξζεο αξρεγνί πξαγκαηηθά έπιεπζαλ πξνο ηελ Αζήλα θαη έθηαζαλ ζηνλ Φαιεξηθό όξκν. Δθεί ηνπο πεξίκελε κηα αθόκα έθπιεμε: ζηνπο καθξηλνύο ιόθνπο είδαλ ηηο αζπίδεο ησλ Αζελαίσλ λα ιάκπνπλ ζηνλ ήιην. Έηζη ζπγθέληξσζαλ ην ζηόιν ηνπο θαη επέζηξεςαλ ζηελ Ξεξζία. Τν ίδην βξάδπ έθηαζε θαη ε βνήζεηα από ηελ Σπάξηε. Εήηεζαλ ηελ άδεηα λα επηζθεθζνύλ ην πεδίν ηεο κάρεο θαη όηαλ ηνπο δόζεθε ε άδεηα εμέθξαζαλ ην ζαπκαζκό ηνπο γηα ην θαηόξζσκα ησλ Αζελαίσλ. Έηζη ηειείσζε ε πξώηε κεγάιε ζύγθξνπζε κεηαμύ Διιάδαο θαη Ξεξζίαο αιιά ν αγώλαο δελ ηειείσζε εθεί. Κεηά δέθα ρξόληα έλαο ηεξάζηηνο Ξεξζηθόο ζηξαηόο ππό ηνλ ίδην ηνλ Κεγάιν Βαζηιέα Μέξμε, ζα εηζέβαιε ζηελ Διιάδα γηα λα εηηεζεί θαη απηόο ζηε Σαιακίλα θαη ηηο Ξιαηαηέο. Ήηαλ ε κάρε ηνπ Καξαζώλα κία «απνθαζηζηηθή» κάρε; Γπν δηαθεθξηκέλε ηζηνξηθνί ν Fuller ζην έξγν ηνπ «Σηξαηησηηθή Ιζηνξία ηνπ Γπηηθνύ Κόζκνπ» θαη ν Creasy ζην έξγν ηνπ «Γεθαπέληε Απνθαζηζηηθέο Μάρεο» εθθξάδνπλ δηαθνξεηηθέο γλώκεο. Σύκθσλα κε ηνλ Fuller «ε κάρε ηνπ Μαξαζώλα ήηαλ κηα αμηόινγε κάρε ηόζν από ηελ άπνςε ηεο ζηξαηεγηθήο ησλ Πεξζώλ πνπ ήηαλ αμηνζαύκαζηε όζν θαη ηεο ηαθηηθήο ησλ Διιήλσλ πνπ δελ ήηαλ ιηγόηεξν αμηνζαύκαζηε...γηα πξώηε θνξά ζηελ ηζηνξία ηνπο νη Έιιελεο λίθεζαλ ηνπο Πέξζεο ζην δηθό ηνπο ζηνηρείν, δειαδή ζηελ μεξά θαη ν Μαξαζώλαο πξνίθηζε ηνπο ληθεηέο κε ηελ πίζηε ζην πεπξσκέλν ηνπο πνπ ήηαλ λα επηδήζνπλ επί ηξεηο αηώλεο ζηε δηάξθεηα ησλ νπνίσλ γελλήζεθε ν δπηηθόο πνιηηηζκόο. Ο Μαξαζώλαο ζεκαηνδόηεζε ηε γέλλεζε ηεο Δπξώπεο.» Ν Creasy έξρεηαη πην θνληά ζηελ γλώκε ησλ Διιήλσλ όηη ε κάρε ηνπ Καξαζώλα ήηαλ απνθαζηζηηθή γηα ηελ παγθόζκηα ηζηνξία. Σύκθσλα κε ηνλ Creasy «Η κάρε ηνπ Μαξαζώλα έζπαζε γηα πάληα ην κύζν ηνπ αήηηεηνπ ησλ Πεξζώλ πνπ παξέιπε ηε δηάλνηα ησλ ιαώλ. Γεκηνύξγεζε ζηνπο Έιιελεο ην πλεύκα πνπ απέθξνπζε ηνλ Ξέξμε θαη κεηά νδήγεζε ηνλ Ξελνθώληα, ηνλ Αγεζίιαν θαη ηνλ Αιέμαλδξν ζε ηξνκεξά αληίπνηλα κε ηηο εθζηξαηείεο ηνπο ζηελ Αζία. Δμαζθάιηζε γηα ηελ αλζξσπόηεηα ηνλ πνιηηηζηηθό ζεζαπξό ησλ Αζελώλ, ηελ αλάπηπμε ησλ ειεύζεξσλ ζεζκώλ, ηνλ θηιειεύζεξν δηαθσηηζκό ηνπ δπηηθνύ θόζκνπ θαη ηε ζηαδηαθή άλνδν γηα πνιινύο αηώλεο ηηο κεγάιεο αξρέο ηνπ Δπξσπατθνύ πνιηηηζκνύ.» Δθείλν πνπ ήηαλ ην πην ζεκαληηθό από ηελ άπνςε ησλ Διιήλσλ αλαγξάθεηαη ζην επίγξακκα πνπ γξάθηεθε ζηνλ ηύκβν ησλ Αζελαίσλ: «Διιήλσλ πξνκαρνύληεο Αζελαίνη Μαξαζώλη, ρξπζνθόξσλ Μήδσλ εζηόξεζαλ δύλακηλ». Νη Αζελαίνη
ήηαλ νη πξώηνη πνπ αληηιήθζεθαλ όηη ε ΕΝΟΤΗΤΑ όισλ ησλ Διιεληθώλ Ξόιεσλ- Θξαηώλ ήηαλ απαξαίηεηε γηα λα αληηκεησπηζηεί ε απεηιή από ηνπο Ξέξζεο. Τη ζπκπεξάζκαηα κπνξνύκε λα βγάινπκε από ηελ κάρε ηνπ Καξαζώλα, ηε κάρε θαηά ηελ νπνία ην ζάξξνο επηβιήζεθε ζηνπο αξηζκνύο θαη ν αγώλαο εθ ηνπ ζπζηάδελ ηε βνιή κε ηα ηόμα; Τν πην ζεκαληηθό ζπκπέξαζκα είλαη όηη ε κάρε απηή ππήξμε ν ζξίακβνο ησλ εζηθώλ δπλάκεσλ έλαληη ησλ αξηζκώλ. Νη Αζελαίνη πνιίηεο πνπ πνιεκνύζαλ ζην Καξαζώλα ήμεξαλ γηαηί πνιεκνύζαλ: γηα ηα ρσξάθηα, ηηο νηθνγέλεηεο θαη ηα ζπίηηα ηνπο. Από ηελ άιιε κεξηά νη Αζηάηεο θαη Αθξηθαλνί ζηξαηηώηεο, εθηόο από ηνπο Ξέξζεο, δελ ήμεξαλ γηαηί πνιεκνύζαλ θαη πνιινί από απηνύο απιά έπξεπε λα δηαιέμνπλ πνηνη ζα ηνπο ζθόησλαλ: νη Αζελαίνη ή νη Ξέξζεο! Σε όηη αθνξά ηηο αξρέο ηνπ πνιέκνπ κπνξεί λα πνύκε όηη ν Κηιηηάδεο εθάξκνζε γηα πξώηε θνξά ζηελ ηζηνξία, ρσξίο λα έρεη απνθνηηήζεη από θάπνηα ζηξαηησηηθή αθαδεκία, ηηο εμήο: Δπηζεηηθόηεηα: Αλέιαβε ηελ πξσηνβνπιία θαη δηέηαμε ηελ επίζεζε θαηά ησλ Ξεξζώλ κε κηθξόηεξε αξηζκεηηθά δύλακε, ζηελ θαηάιιειε ζηηγκή. Νηθνλνκία Γπλάκεσλ θαη Σπγθέληξσζε: Αλάπηπμε ηα ηκήκαηά ηνπ κε ηέηνην ηξόπν ώζηε λα ρηππήζεη ην πην αδύλαην ζεκείν ηεο γξακκήο ησλ Ξεξζώλ κε ην ηζρπξόηεξν ζεκείν ηεο δηθήο ηνπ δηάηαμεο. Κε άιια ιόγηα εθάξκνζε κεγάιε καρεηηθή ηζρύ ζην απνθαζηζηηθό ζεκείν ζηνλ θαηάιιειν ρξόλν. Κε ηνλ ηξόπν απηό έθαλε εθείλν πνπ ιίγνη ζηξαηεγνί έρνπλ θάλεη: έζπαζε έλα «ηακπνύ» αιιάδνληαο κηα ηαθηηθή πνπ εθαξκνδόηαλ επί πνιιά ρξόληα δηαθηλδπλεύνληαο έλα «αλάζεκα» ζηελ πεξίπησζε πνπ ζα απνηύγραλε. Δλόηεηα Γηνηθήζεσο: Ν Ζξόδνηνο καο ιεεη όηη νη Αζελαίνη ζηξαηεγνί πξόζθεξαλ ηε ζεηξά αξρεγίαο ηνπο ζην Κηιηηάδε, αιιά εθείλν επηηέζεθε ηελ εκέξα πνπ είρε έξζεη ε δηθή ηνπ ζεηξά. Έηζη εμαζθάιηζε όηη όιεο νη Φπιέο ήηαλ θάησ από ηηο δηαηαγέο ελόο ππεύζπλνπ δηνηθεηή. Αηθληδηαζκόο: Ξξώηα έπεηζε ηνπο Αζελαίνπο λα πάλε ζην Καξαζώλα θαη κεηά επηηέζεθε ηελ θξίζηκε ζηηγκή ζηνπο Ξέξζεο κε λέα ηαθηηθή κε ηέηνην ηξόπν ώζηε νη Ξέξζεο πίζηεςαλ όηη νη Αζελαίνη είραλ ηξειαζεί! Διηγκόο: Σηε κάρε ηνπ Καξαζώλα ν Κηιηηάδεο εθάξκνζε ηνλ ειηγκό ηεο δηπιήο ππεξθέξαζεο. Γελ έρεη ζεκαζία όηη ην κέησπν ήηαλ κηθξό. Έηζη δηεμάγνληαλ νη κάρεο εθείλεο ηηο εκέξεο. Δθείλν πνπ έρεη ζεκαζία είλαη όηη ν ζαπκάζηνο ειηγκόο, πνπ επαλαιήθζεθε ζπρλά από άιινπο κεγάινπο ζηξαηεγνύο, επηλνήζεθε θαη δηεπζύλζεθε κε επηηπρία γηα πξώηε θνξά από ηνλ Κηιηηάδε πνπ δελ είρε πξνεγνύκελε γλώζε ή παξάδεηγκα.
Τειηθά ζεσξώ ζσζηό λα παξαζέζσ ηελ γλώκε γηα ηνλ Κηιηηάδε ελόο δηαθεθξηκέλνπ ηζηνξηθνύ, ηνπ Hans Delbruck ν νπνίνο ζην θιαζζηθό έξγν ηνπ «Ιζηνξία ηεο Τέρλεο ηνπ Πνιέκνπ, Πόιεκνο ζηελ Αξραηόηεηα» γξάθεη «Η εηθόλα ηνπ Μηιηηάδε ζαλ δηνηθεηή ζην πεδίν ηεο κάρεο ζηέθεηαη γηγάληηα ζηα πξώηκα ρξνληθά ηεο παγθόζκηαο ζηξαηησηηθήο ηζηνξίαο. Βξίζθνπκε εδώ ηελ πην πιήξε θαη ηελ πην ζπάληα κνξθή εγεζίαο πνπ έρεη γελλήζεη ε πνιεκηθή ηέρλε κέρξη ζήκεξα, ηνλ ζπλδπαζκό άκπλαο - επίζεζεο, ζηηο απιέο θαιιηηερληθέο γξακκέο ηνπ πξώηνπ κεγάινπ ζηξαηησηηθνύ γεγνλόηνο. Τη δηνξαηηθόηεηα ζηελ επηινγή ηνπ πεδίνπ ηεο κάρεο, ηη απηνέιεγρνο ελ αλακνλή ηεο ερζξηθήο επίζεζεο, ηη εμνπζία επί ησλ καδώλ, επί ελόο ζηξαηνύ από ππεξήθαλνπο, ειεύζεξνπο πνιίηεο ώζηε λα κπνξέζεη λα ηνπο ζπγθξαηήζεη ζηαζεξά ζηε ζέζε πνπ είρε δηαιέμεη θαη κεηά λα ηνπο νδεγήζεη ζε κηα μέθξελε επίζεζε ηελ απνθαζηζηηθή ζηηγκή! Όια ήηαλ ξπζκηζκέλα γηα ηε ζηηγκή απηή - νύηε έλα ιεπηό λσξίηεξα, νπόηε νη Αζελαίνη ζα έθηαλαλ ζηνλ ερζξό μέπλννη θαη απνδηνξγαλσκέλνη, νύηε έλα ιεπηό αξγόηεξα, νπόηε πνιιά από ηα βέιε ηνπ ερζξνύ ζα είραλ βξεη ην ζηόρν ηνπο θαη ν κεγάινο αξηζκόο ησλ αλδξώλ πνπ ζα έπεθηαλ θαη ζα δίζηαδαλ ζα έζπαγε ηελ νξκή ηεο εθόδνπ, ε νπνία ζα έπξεπε λα πέζεη ζαλ ρηνλνζηηβάδα ζηηο γξακκέο ηνπ ερζξνύ αλ ήζειε λα ληθήζεη. Θα έρνπκε επθαηξία λα αλαιύζνπκε θαη άιιεο παξόκνηεο πεξηπηώζεηο αιιά πνηέ κηα κεγαιύηεξε από απηή.»