Η επεξεργασία των συνθέτων της Νέας Ελληνικής στην Πρωτοπαθή Προοδευτική Αφασία με αγραμματικό λόγο

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ: "Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα" Μεταπτυχιακή Διατριβή Η επεξεργασία των συνθέτων της Νέας Ελληνικής στην Πρωτοπαθή Προοδευτική Αφασία με αγραμματικό λόγο Κωνσταντίνα Κορδούλη Α.Μ: 135 Επόπτρια Χριστίνα Μανουηλίδου Πάτρα 2014

Μεταπτυχιακή Διατριβή "Η επεξεργασία των συνθέτων της Νέας Ελληνικής στην Πρωτοπαθή Προοδευτική Αφασία με αγραμματικό λόγο" Κωνσταντίνα Κορδούλη Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή: Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Δρ. Σταυρούλα Σταυρακάκη Επίκουρη Καθηγήτρια, τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Α.Π.Θ Καθ. Αγγελική Ράλλη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Η ολοκλήρωση της διπλωματικής εργασίας συγχρηματοδοτήθηκε μέσω της Πράξης Πρόγραμμα χορήγησης υποτροφιών ΙΚΥ για Μεταπτυχιακές Σπουδές Πρώτου Κύκλου (Μάστερ) - Οριζόντια Πράξη, από πόρους του ΕΠ "Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση", του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) του ΕΣΠΑ, 2007-2013".

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα από τη θέση αυτή να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην επόπτρια της διατριβής, Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου, όχι μόνο για τη δυνατότητα που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο πρωτότυπο θέμα, αλλά και για τη συνεχή καθοδήγηση, την εμπιστοσύνη και τις ουσιαστικές συμβουλές καθ'όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα Σταυρούλα Σταυρακάκη, επίκουρη καθηγήτρια του ΑΠΘ, για τις ιδιαίτερα εύστοχες παρατηρήσεις της, κυρίως στο πειραματικο μέρος της εργασίας, και για την πολύτιμη βοήθειά της σε ό,τι αφορά την εύρεση των ασθενών. Παράλληλα, ευχαριστώ τους καθηγητές μου από την ειδίκευση Γλωσσολογίας και ιδιαίτερα την καθ. Αγγελική Ράλλη, για την τετραετή προσφορά γνώσεων και γλωσσολογικών ερεθισμάτων. Δεν θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω τους δύο ασθενείς, ΚΠΘ και ΘΚΑ, που δέχτηκαν να πραγματοποιήσουν το γλωσσικό πείραμα, και τη νευρολόγο Δήμητρα Μαμούλη, η οποία με έφερε σε επαφή μαζί τους και φρόντισε για τη διεξαγωγή του πειράματος στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης ΑΧΕΠΑ. Ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ ανήκει στο Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ), για την παροχή οικονομικής στήριξης κατά το δεύτερο έτος των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Επιπλέον, είμαι ευγνώμων στον Αλέξανδρο για την επιμέλεια της εργασίας σύμφωνα με το πρόγραμμα LaTeX και τη διαρκή του συμπαράσταση, καθώς επίσης και στους φίλους/ες μου, οι οποίοι ήταν πάντα πρόθυμοι να βοηθήσουν σε ό,τι χρειαζόμουν. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά μου για τη στήριξη και την αγάπη τους.

iii

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία εστιάζει στον τρόπο επεξεργασίας των σύνθετων λέξεων της Νέας Ελληνικής (ΝΕ) στην Πρωτοπαθή Προοδευτική Αφασία με αγραμματικό λόγο (ΠΠΑ-α). Οι μέχρι τώρα έρευνες επικεντρώνονται κυρίως σε κλινικές περιπτώσεις αφασίας από κάποια εστιακή εγκεφαλική βλάβη (ΕΑ), ενώ η ΠΠΑ δεν έχει μελετηθεί ως προς το ζήτημα αυτό τόσο στη ΝΕ όσο και διαγλωσσικά. Στόχο, λοιπόν, της συγκεκριμένης εργασίας αποτελεί η εξέταση του κατά πόσο ελληνόφωνοι ασθενείς με ΠΠΑ-α παρουσιάζουν ελλείμματα στην κατονομασία σύνθετων λέξεων. Μέθοδος: Διεξαγωγή πειράματος κατονομασίας μέσω ορισμού (naming on definition task), το οποίο αφορά την κατονομασία σύνθετων λέξεων της ΝΕ. Συμμετέχοντες: 2 ΠΠΑ-α ασθενείς (ο πρώτος σε πιο πρώιμο στάδιο της ΠΠΑ-α σε σχέση με το δεύτερο) και 2 άτομα που συνιστούν την ομάδα ελέγχου (controls). Πειραματικό υλικό: 71 σύνθετα της ΝΕ, 45 υποτακτικά (π.χ. μολυβοθήκη, μαυροπίνακας, σιγοτραγουδώ), 15 παρατακτικά (π.χ. αλατοπίπερο, βορειοδυτικός) και 11 εξωκεντρικά (π.χ. κοκκινομάλλης, κακόγουστος). Υποθέσεις: Σύμφωνα με τα πορίσματα της τρέχουσας βιβλιογραφίας, ασθενείς με αγραμματικού τύπου ΕΑ και ΠΠΑ-α εμφανίζουν παρόμοια επίδοση σε πειράματα που ελέγχουν τη μορφοσύνταξη (?). Έτσι, αναμένεται να έχουν εξίσου παρόμοια επίδοση και όσον αφορά την επεξεργασία συνθέτων, αφού η σύνθεση αποτελεί μία αμιγώς μορφολογική διαδικασία. Βάσει του παραπάνω παραλληλισμού, υποθέτουμε πως οι ΠΠΑ-α ασθενείς θα κατονομάζουν ευκολότερα τα σημασιολογικά διαφανή σύνθετα (πρώτη υπόθεση), θα διατηρούν τη γνώση της δομής του συνθέτου (δεύτερη υπόθεση), θα διατηρούν τα όρια των επιμέρους συστατικών σε πιθανά λάθη υποκατάστασης ή παράλειψης (τρίτη υπόθεση), και θα προβαίνουν σε ανάκληση του συνθέτου μέσω τεμαχισμού στα επιμέρους συστατικά του (τέταρτη

υπόθεση). Τέλος, αν το συστατικό-κεφαλή έχει κάποιο βασικό ρόλο στη διαδικασία της κατονομασίας, αναμένονται συστηματικά περισσότερα λάθη σε αυτό το συστατικό (πέμπτη υπόθεση). Ακόμη, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκονται και κάποια επιπλέον ερωτήματα που αφορούν το αν και κατά πόσο υπάρχει όντως σύγκλιση μεταξύ της ΠΠΑ-α και της ΕΑ-α στην κατονομασία σύνθετων λέξεων, το αν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του είδους/αριθμού των λαθών και του τύπου συνθέτου και το αν υφίστανται πρόβλημα με συστατικά συγκεκριμένης γραμματικής κατηγορίας. Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα του πειράματος ανέδειξαν σημαντικές διαφορές στην επίδοση των δύο ασθενών. Ειδικότερα, ο πρώτος ασθενης είχε περισσότερα λάθη υποκατάστασης, τα οποία σηματοδοτούν επίγνωση της σύνθετης δομής και ανάκληση του συνθέτου μέσω τεμαχισμού στα επιμέρους συστατικά του. Αντίθετα, η δεύτερη ασθενής είχε περισσότερα λάθη περίφρασης και απάντησης με μία λέξηλέξημα, ενώ ο στόχος ήταν η απάντηση με σύνθετη λέξη. Έτσι, τα λάθη της δεύτερης ασθενούς παραπέμπουν σε μη επίγνωση της σύνθετης δομής και σε μία πιο ολιστική διαδικασία ανάκλησης του συνθέτου. Τέλος, τα περισσότερα λάθη και των δύο ασθενών έγιναν σε υποτακτικά σύνθετα της γραμματικής κατηγορίας του ονόματος, ενώ δεν εντοπίστηκε επίδραση τόσο της σημασιολογικής διαφάνειας όσο και της μορφολογικής κεφαλής. Συμπεράσματα: Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων γίνεται σαφές πως το στάδιο της διαταραχής καθορίζει και το είδος των γλωσσικών ελλειμμάτων. Συγκεκριμένα, στα πρώιμα στάδια της ΠΠΑ-α εμφανίζονται γλωσσικά ελλείμματα τα οποία συγκλίνουν με αυτά της ΕΑ-α, ενώ σε μετέπειτα στάδια η ικανότητα κατονομασίας πλήττεται σοβαρά διαμορφώνοντας ένα ιδιαίτερο κλινικό προφίλ, το οποίο δεν φαίνεται να συγκλίνει ξεκάθαρα με κάποιον άλλο παθολογικό πληθυσμό. Αναλυτικότερα, στα αρχικά στάδια το πρόβλημα εδράζεται στην ενεργοποίηση της φωνολογικής μορφής της λέξης, ενώ οι μορφολογικοί κανόνες φαίνεται ότι διατηρούνται (γνώση της σύνθετης δομής, ορίων των συστατικών). Αντίθετα, σε μετέπειτα στάδια το πρόβλημα εντοπίζεται στην ενεργοποίηση τόσο της φωνολογικής όσο και της μορφολογικής δομής του συνθέτου. Σε ό,τι αφορά τα υποτακτικά σύνθετα, η αυξημένη δυσκολία που δημιουργούν μπορεί να συσχετιστεί με τη λειτουργική σχέση των επιμέρους συστατικών τους. Εν κατακλείδι, η παρούσα εργασία αποτελεί μία πρώτη προσπάθεια μελέτης της σύνθεσης στην ΠΠΑ-α. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έφερε στο φως μία σειρά από γλωσσικά ελλείμματα, τα οποία αναμένεται να ελεγχθούν σε μεγαλύτερο δείγμα ΠΠΑ-α ασθενών για τον καθορισμό ασφαλέστερων συμπερασμάτων. v

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες ii Περίληψη iv Εισαγωγή.................................... 2 1 Η σύνθεση στη Μορφολογία 6 1.1 Ορισμός/βασικά χαρακτηριστικά συνθέτων.............. 6 1.2 Κατηγοριοποίηση των συνθέτων.................... 9 1.3 Η έννοια της κεφαλής.......................... 11 1.4 Κατηγοριακά χαρακτηριστικά των συνθέτων............. 13 1.5 Σύνοψη.................................. 16 2 Η σύνθεση στη Νευρογλωσσολογία 18 2.1 Νευρογλωσσολογικές μελετές συνθέτων................ 18 2.2 Συχνότητα και σημασιολογική διαφάνεια............... 20 2.3 Γνώση της σύνθετης δομής....................... 21 2.4 Γνώση της εσωτερικής δομής του συνθέτου.............. 23 2.5 Διαδικασίες ανάκλησης......................... 23 2.6 Θέση των συστατικών και μορφολογική κεφαλή........... 25 2.7 Σύνοψη.................................. 26 3 Πρωτοπαθής Προοδευτική Αφασία 28 3.1 Ιστορική αναδρομή............................ 28 3.2 Ορισμός και διάγνωση.......................... 29 3.3 Ταξινόμηση της ΠΠΑ.......................... 30

3.4 ΠΠΑ με αγραμματικό λόγο....................... 31 3.5 ΠΠΑ και άλλες ασθένειες........................ 32 3.6 Σύνοψη.................................. 34 4 Παρούσα έρευνα 36 4.1 Ερευνητικό ερώτημα........................... 36 4.2 Πείραμα Κατονομασίας......................... 37 4.3 Προκαταρκτική φάση.......................... 39 4.3.1 Στατιστικός έλεγχος πειραματικού υλικού........... 40 4.3.2 Πειραματικό υλικό........................ 41 4.4 Κύρια φάση................................ 42 4.4.1 Συμμετέχοντες.......................... 42 4.4.2 Πειραματική διαδικασία.................... 44 4.5 Υποθέσεις................................. 44 4.6 Αποτελέσματα.............................. 47 4.7 Ανάλυση αποτελεσμάτων........................ 51 4.7.1 Έλεγχος υποθέσεων....................... 51 4.7.2 Συσχέτιση τύπου συνθέτου-λαθών............... 53 4.7.3 Σύγκριση ασθενών....................... 55 4.7.4 Σύγκριση ασθενών με άλλους παθολογικούς πληθυσμούς.. 56 4.7.5 Σύνοψη.............................. 59 5 Συμπεράσματα 60 6 Επίλογος 66 A Συλλογή δεδομένων 68 A.1 Πειραματικό υλικό............................ 68 A.1.1 Υποτακτικά σύνθετα...................... 68 A.1.2 Παρατακτικά σύνθετα..................... 70 A.1.3 Εξωκεντρικά σύνθετα...................... 70 B Στατιστική ανάλυση πειραματικού υλικού 72 C Πείραμα κατονομασίας 74 C.1 Ερωτηματολόγιο............................. 74 C.1.1 Παραδείγματα εξοικείωσης/δοκιμή.............. 74 vii

C.1.2 Ερωτήσεις πειράματος..................... 74 C.2 Λάθος απαντήσεις ΘΚΑ......................... 78 C.3 Λάθος απαντήσεις ΚΠΘ......................... 78 viii

ix

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ NE ΠΠΑ ΠΠΑ-α ΕΑ ΕΑ-α ΝΑ ΒΑ AW ΑΑν ΥπΣ ΠρΣ ΕξΣ ΟΟ ΕΕ ΡΡ ΕΟ ΕπΡ Ρημ ΟΡ α p-value Νέα Ελληνική Πρωτοπαθής Προοδευτική Αφασία Πρωτοπαθής Προοδευτική Αφασία με αγραμματικό λόγο Εστιακή Αφασία (αφασία που προέρχεται από κάποια εστιακή βλάβη) Εστιακή Αφασία με αγραμματικό λόγο Νόσος Alzheimer Αφασία τύπου Broca Αφασία Wernicke Αφασία Ανομίας Υποτακτικά Σύνθετα Παρατακτικά Σύνθετα Εξωκεντρικά Σύνθετα (σύνθετα της κατηγορίας) Όνομα-Όνομα (σύνθετα της κατηγορίας) Επίθετο-Επίθετο (σύνθετα της κατηγορίας) Ρήμα-Ρήμα (σύνθετα της κατηγορίας) Επίθετο-Όνομα (σύνθετα της κατηγορίας) Επίρρημα-Ρήμα (σύνθετα της κατηγορίας) Ρήμα-Ρηματικά σύνθετα (σύνθετα της κατηγορίας) Όνομα-Ρήμα επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας στατιστικός δείκτης ελέγχου

1 Εισαγωγή

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η διερεύνηση του αν και σε ποιό βαθμό ελληνόφωνοι ασθενείς με ΠΠΑ-α παρουσιάζουν ελλείμματα κατά την παραγωγή σύνθετων λέξεων. Παρόλο που η σύνθεση ως μορφολογική διαδικασία έχει γίνει αντικείμενο εκτενούς μελέτης στη ΝΕ από την προοπτική της θεωρητικής γλωσσολογίας (?), η μελέτη της από νευρογλωσσολογική άποψη και σε μία ευρεία γκάμα ασθενειών που πλήττουν τη γλώσσα, απουσιάζει. Διαγλωσσικά, οι μέχρι τώρα έρευνες επικεντρώνονται στη γερμανική (??), ιταλική (????), αγγλική (?) και γαλλική γλώσσα (?), εξετάζοντας κυρίως κλινικές περιπτώσεις αφασίας από κάποια εστιακή εγκεφαλική βλάβη (π.χ. Broca, Wernicke, Anomia) και κάποιες μορφές άνοιας (π.χ. Alzheimer). Η παρούσα εργασία θα εστιάσει στην ΠΠΑ, μία εκφυλιστική άνοια με ιδιαίτερο γλωσσολογικό ενδιαφέρον καθώς, τουλάχιστον τα δύο πρώτα χρόνια της ασθένειας, παρατηρούνται αμιγώς γλωσσικά ελλείμματα. Η συμβολή της παρούσας εργασίας έγκειται στο γεγονός ότι για τη ΝΕ, όπου η μορφολογική διαδικασία της σύνθεσης είναι ιδιαίτερα παραγωγική, δεν έχει γίνει καμία γλωσσολογική έρευνα σε ομιλητές με ΠΠΑ. Έτσι, βασικός στόχος της εργασίας είναι να καλύψει αυτό το κενό, εξετάζοντας αν και με ποιό τρόπο μεταβάλλεται η ικανότητα παραγωγής σύνθετων λέξεων στην ΠΠΑ-α. Συγχρόνως, επιδιώκεται να ερευνηθεί το κατά πόσο παράγοντες όπως η σημασιολογική διαφάνεια, η μορφολογική κεφαλή, ο τύπος του συνθέτου και η γραμματική κατηγορία των επιμέρους συστατικών επηρεάζουν τη διαδικασία της κατονομασίας. Επιπλέον αναμένεται να διαπιστωθεί το αν υπάρχουν συγκλίσεις με την

3 Εισαγωγή ΕΑ-α, δεδομένου ότι οι μέχρι τώρα έρευνες υποστηρίζουν την εμφάνιση παρόμοιων μορφοσυντακτικών ελλειμμάτων σε πειράματα κατονομασίας (?). Η δομή της εργασίας έχει ως εξής: Το πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο "Η σύνθεση στη Μορφολογία", αποτελεί μία περιγραφή της σύνθεσης ως μορφολογικής διαδικασίας σχηματισμού λέξεων στη ΝΕ. Ειδικότερα, παρουσιάζονται οι βασικές ιδιότητες των συνθέτων, τα δομικά και κατηγοριακά τους χαρακτηριστικά, και ο ρόλος της κεφαλής στη σύνθετη δομή. Στο δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο "Η σύνθεση στη Νευρογλωσσολογία", παρουσιάζονται αναλυτικά τα σημαντικότερα νευρογλωσσολογικά ευρήματα σχετικά με τον τρόπο επεξεργασίας των συνθέτων στην εστιακή αφασία και τη νόσο Alzheimer. Συγκεκριμένα, στις επιμέρους ενότητες συζητείται ο ρόλος της συχνότητας και της σημασιολογικής διαφάνειας, η γνώση της σύνθετης δομής, η γνώση της εσωτερικής δομής των συνθέτων, ο πιθανός τρόπος ανάκλησής τους και ο ρόλος της θέσης και της μορφολογικής κεφαλής. Στο τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο "Πρωτοπαθής Προοδευτική Αφασία", γίνεται μία εισαγωγή στη συγκεκριμένη γλωσσική διαραχή. Ειδικότερα, στις επικείμενες ενότητες παρατίθενται στοιχεία που αφορούν τον τρόπο διάγνωσής της, τα κριτήρια ταξινόμησής της σε επιμέρους τύπους και τη σχέση της με άλλες μορφές αφασίας ή άνοιας. Το τέταρτο κεφάλαιο με τίτλο "Παρούσα έρευνα", σχετίζεται με την οργάνωση και τη διεξαγωγή του πειράματος κατονομασίας. Αναλυτικότερα, στις επικείμενες ενότητες γίνεται αναφορά στη μέθοδο συλλογής του πειραματικού υλικού, στον τρόπο διεξαγωγής του πειράματος, στις ερευνητικές υποθέσεις και σε κάποια επιπλέον κεντρικά ερωτήματα. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τις ενότητες στις οποίες παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσματα. Στο έκτο κεφάλαιο, με τίτλο "Συμπεράσματα", γίνεται μία προσπάθεια ερμηνείας, αλλά και συσχέτισης των αποτελεσμάτων με τα πορίσματα της τρέχουσας βιβλιογραφίας. Το τελευταίο κεφάλαιο, ο "Επίλογος", λειτουργεί ως δείκτης επισήμανσης των βασικότερων σημείων της εργασίας. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση τριών παραρτημάτων. Στο πρώτο, με τίτλο "Συλλογή δεδομένων", παρουσιάζονται όλα τα σύνθετα που αποτέ- λεσαν το πειραματικό υλικό. Στο δεύτερο, με τίτλο "Συχνότητες, μήκος γραμμάτων, αριθμός συλλαβών", δίνονται πίνακες με τους μέσους όρους των συχνοτήτων, του αριθμού των γραμμάτων και των συλλαβών για κάθε ομάδα συνθέτων που αποτέ- λεσε το υπό εξέταση υλικό. Στο τελευταίο παράρτημα, με τίτλο "Πείραμα κατονο- μασίας", παρατίθεται το ερωτηματολόγιο στο οποίο κλήθηκαν να απαντήσουν οι συμμετέχοντες, καθώς επίσης και οι λάθος απαντήσεις που σημείωσε ο κάθε ασθενής.

Εισαγωγή 4

5 Εισαγωγή

1 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να εισάγει τον αναγνώστη στις βασικές έννοιες της σύνθεσης των λέξεων για τη ΝΕ. Ειδικότερα, θα γίνει αναφορά στα βασικά χαρακτηριστικά των συνθέτων, στο πώς μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σύμφωνα με τις ιδιότητες που εμφανίζουν, στους διάφορους τύπους δόμησής τους, στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των επιμέρους συστατικών τους και στην έννοια της κεφαλής. Η κατανόηση των εννοιών αυτών καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νεοελληνικών συνθέτων αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την παρακολούθηση του πειραματικού μέρους της εργασίας. 1.1 Ορισμός/βασικά χαρακτηριστικά συνθέτων Στη διεθνή βιβλιογραφία, ως σύνθεση (compounding) ορίζεται η διαδικασία σχηματισμού νέων λέξεων από ήδη υπάρχοντα στοιχεία με λεξικό περιεχόμενο. Τα προϊόντα της εφαρμογής της διαδικασίας της σύνθεσης, δηλαδή τα σύνθετα (compounds), δημιουργούνται από το συνδυασμό είτε λέξεων (μεταξύ άλλων, (???) είτε θεμάτων (????) (??) ανάλογα με τη γλώσσα στην οποία αναφερόμαστε. Εστιάζοντας στη ΝΕ, η σύνθεση αποτελεί εξαιρετικά παραγωγική διαδικασία. Υπέρ αυτού συνηγορούν τόσο η τροφοδότηση του λεξιλογίου με νεολογισμούς όσο και η εμφάνιση σύνθετων δομών οι οποίες δεν απαντούν στις υπόλοιπες Ινδοευρωπαικές γλώσσες (πχ. ρηματικά παρατακτικά σύνθετα 1?). 1 Ρηματικά παρατακτικά σύνθετα ορίζονται εκείνα που έχουν ως συστατικά τους ρηματικά θέ-

7 Κεφάλαιο 1. Η σύνθεση στη Μορφολογία Αγγλική Ιταλική Ελληνική Redskin red skin pescecane pesce cane xartopez(o) xart(i) pez(o) Ερυθρόδερμος ερυθρό σκυλόψαρο ψάρι σκυλί domatosalata domata salata δέρμα Actor author actor author gentiluomo gentil(e) uomo anoiγoklin(o ) anoiγ(o) klin(o) Ηθοποιος-συγγραφέας αριστοκράτης ευγενής άνδρας pisoγiriz(o) piso γiriz(o) ηθοποιός συγγραφέας Πίνακας 1.1: Παραδείγματα συνθέτων Προτού προχωρήσω στην παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών των συνθέτων της ΝΕ, θα ήθελα να σημειώσω πως η περιγραφή που θα ακολουθήσει στηρίζεται κυρίως στα βιβλία μορφολογίας της??. και?, τα οποία αποτελούν τις πιο πρόσφατες και πληρέστερες εισαγωγές στο θέμα, με εφαρμογή στη ΝΕ. Ξεκινώντας, τα σύνθετα της ΝΕ έχουν όλα τα γνωρίσματα των στοιχείων που αποκαλούνται "λέξεις" (??). Συγκεκριμένα, συνιστούν μία φωνολογική και γραφική ενότητα, παρουσιάζουν σημασιολογική αδιαφάνεια και αποτελούνται από συστατικά που δεν είναι πάντα ολόκληρες λέξεις. Ας δούμε όμως αναλυτικά τα βασικά γνωρίσματα των συνθέτων της ΝΕ. Ένα σύνθετο αποτελεί μία φωνολογική ενότητα, όταν φέρει έναν δυναμικό τόνο. Ο τόνος του συνθέτου μπορεί να συμπίπτει με τον τόνο ενός από τα δύο συστατικά (1.1) αλλά και να διαφέρει (1.2) 2. χαρτοπαίζω > χαρτιά παίζω (1.1) αγριόγατα > άγρια γάτα (1.2) Το δεύτερο γνώρισμα ενός συνθέτου είναι ότι παρουσιάζει σημασιολογική αδιαφάνεια, δηλαδή η σημασία του συνήθως δεν πηγάζει από τις σημασίες των επιμέρους συστατικών του. Η έννοια της σημασιολογικής αδιαφάνειας, ωστόσο, δεν αποτελεί απόλυτο μέγεθος αλλά διαβαθμίσιμο, καθώς κυμαίνεται ανάλογα με την περίπτωση. Για παράδειγμα, στο (1.3) η σημασία ορίζεται στη βάση των συστατικών "σπίρτα" και "κουτί", ενώ στο (1.4), η σημασία της σάλτσας απορρέει μεταφορικά από τα επιμέρος συστατικά "λάδι" και "λεμόνι". ματα τα οποία βρίσκονται σε σχέση παράταξης, π.χ. ανεβοκατεβαίνω > ανεβαίνω κατεβαίνω. 2 Αναλυτικότερα για τον τονισμό των συνθέτων σε διάφορες γλώσσες, βλ.?, 22-23, 159-172.

1.1. Ορισμός/βασικά χαρακτηριστικά συνθέτων 8 σπιρτόκουτο > σπίρτα κουτί (1.3) λαδολέμονο > λάδι λεμόνι (1.4) Συνεχίζοντας, στη ΝΕ τα σύνθετα αποτελούνται από συστατικά που δεν είναι πάντα ολόκληρες λέξεις. Έτσι, σύμφωνα με τη?, το θέμα (το μέρος της λέξης που απομένει όταν αφαιρεθεί το κλιτικό επίθημα) αποτελεί τη βάση για το σχηματισμό των συνθέτων (1.5), σε αντίθεση με άλλες γλώσσες (π.χ αγγλικά και ρωμανικές γλώσσες), όπου ως βάση χρησιμοποιείται η λέξη (1.6). σπιρτόκουτο > σπίρτα κουτί (1.5) sourd-muet> sourd muet (1.6) Επιπροσθέτως, τα σύνθετα της ΝΕ αποτυπώνονται γραπτά ως μία λέξη 3 (σπιρτόκουτο), σε αντίθεση με άλλες γλώσσες (π.χ. αγγλικά, ιταλικά, τούρκικα) στις οποίες αναπαρίστανται ως μία ή περισσότερες της μίας λέξεις (sourd-muet/ κωφάλαλος). Τέλος, ένα βασικό χαρακτηριστικό των συνθέτων της ΝΕ είναι η παρουσία δείκτη σύνθεσης. Ειδικότερα, πρόκειται για ένα φωνήεν /ο/, το οποίο δεν ανήκει συγχρονικά σε κάποιο από τα θέματα των συστατικών (1.7). Ο ρόλος του είναι να συνδέει τα συστατικά του συνθέτου και να διασφαλίζει τη μετάβαση από το ένα στο άλλο. Ουσιαστικά, επιτυγχάνει μια μεγαλύτερη διακριτότητα των ορίων μεταξύ των μορφηματικών συστατικών ώστε να αποφεύγεται η συγχώνευσή τους. Ο ρόλος του αυτός επιβεβαιώνεται από την απουσία δείκτη σύνθεσης όταν τα συστατικά των συνθέτων είναι λέξεις και τα όρια μεταξύ τους είναι διακριτά 4 (1.8). σπιρτόκουτο > σπίρτα κουτί (1.7) ξαναδιαβάζω > ξανά διαβάζω (1.8) 3 Εξαίρεση αποτελεί μια ειδική κατηγορία συνθέτων, τα "χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα". Στην παρούσα εργασία δεν θα ασχοληθούμε με αυτή την κατηγορία συνθέτων. Βλ.?, 221-247 για μία αναλυτική παρουσίαση. 4 Για μία αναλυτική παρουσίαση του "δείκτη σύνθεσης", βλ.?, 31-77.

9 Κεφάλαιο 1. Η σύνθεση στη Μορφολογία 1.2 Κατηγοριοποίηση των συνθέτων Η κατηγοριοποίηση των συνθέτων είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τη διεθνή βιβλιογραφία. Ο? αναφέρει χαρακτηριστικά πως είναι δύσκολο να υπάρξει μία ταξινόμηση με καθολική ισχύ καθώς εκτός από ομοιότητες, οι γλώσσες με σύνθεση εμφανίζουν και σημαντικές διαφορές. Προς επίρρωση της παραπάνω θέσης, οι? επισημαίνουν τη δυσκολία εύρεσης καθολικών κριτηρίων ταξινόμησης των σύνθετων λέξεων. Εστιάζοντας στη ΝΕ, σύμφωνα με τη?, 101, μπορούμε να κατηριοποιήσουμε τα σύνθετα στη βάση δύο αξόνων. Ο πρώτος αφορά την ταξινόμηση των συνθέτων ανάλογα με το μορφολογικό είδος των συστατικών τους, δηλαδή αν πρόκειται για θέμα ή λέξη και ο δεύτερος αφορά τη σχέση των επιμέρους συστατικών τους (λειτουργική σχέση). Ως προς το είδος αυτών των σχέσεων, τα σύνθετα δεν φαίνεται να διαφοροποιούνται από τις φράσεις που περιέχουν τα ίδια συστατικά ως ανεξάρτητες λέξεις. Ξεκινώντας με τον πρώτο άξονα, σύμφωνα πάντα με την ανάλυση της? για τη σύνθεση στη ΝΕ, τα σύνθετα κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες/δομικά σχήματα: [θέμα θέμα], [θέμα λέξη], [λέξη θέμα], [λέξη λέξη]. Αξίζει να σημειωθεί πως τα σύνθετα τύπου [θέμα θέμα] και [θέμα λέξη] είναι βασικότερα των υπολοίπων δεδομένου ότι είναι τα πλέον παραγωγικά. Ας δούμε όμως συγκεκριμένα γνωρίσματα των τεσσάρων αυτών σχημάτων χρησιμοποιώντας τα παρακάτω παραδείγματα. αλατοπίπερο > αλατ-ο-πιπερ-ο (1.9) ανοιγοκλείνω > ανοιγ-ο-κλείνω (1.10) κατωσέντονο > κάτω-σεντον-ο (1.11) ξαναγράφω > ξανά-γράφω (1.12) Στο (1.9) παρατηρούμε ότι το σύνθετο "αλατοπίπερο" αποτελείται από τα συστατικά "αλατ-" και "πιπερ" τα οποία είναι θέματα και όχι ολοκληρωμένες λέξεις. Σε αυτό τον τύπο συνθέτων το κλιτικό επίθημα είναι διαφορετικό από εκείνο που παίρνει το δεύτερο συστατικό ως ανεξάρτητη λέξη ("πιπέρι"). Συνεχίζοντας με το επόμενο παράδειγμα, παρατηρούμε πως το κλιτικό επίθημα

1.2. Κατηγοριοποίηση των συνθέτων 10 δεν είναι διαφορετικό από αυτό που έχει το δεύτερο συστατικό όταν χρησιμοποιείται ως ανεξάρτητη λέξη ("κλείνω"). Ειδικότερα, τα σύνθετα αυτού του τύπου εμφανίζουν μεν ως πρώτο συστατικό ένα θέμα ("ανοιγ-"), αλλά το δεύτερο συστατικό τους είναι λέξη ("κλείνω"), δηλαδή στοιχείο με κλίση. Η δομή τους λοιπόν είναι [θέμα λέξη]. Τα σύνθετα αυτής της δομής διατηρούν τον τονισμό της λέξης, δεδομένου ότι η λέξη αποτελεί ολοκληρωμένη τονική ενότητα (φωνολογική λέξη), της οποίας ο τόνος δεν μπορεί να απαλειφθεί σύμφωνα με την Αρχή Διατήρησης της Δομής (??). Αντίθετα, ένα θέμα δεν αποτελεί ολοκληρωμένη τονική λέξη. Επομένως, τα σύνθετα που έχουν τη δομή [θέμα θέμα] υπόκεινται στον ειδικό κανόνα τονισμού για τη ΝΕ (τονισμός σύνθεσης), ο οποίος εισάγει τον τόνο στην τρίτη από το τέλος συλλαβή. Τα σύνθετα με τη δομή [λέξη θέμα], όπως φαίνεται στο (1.11), έχουν ως πρώτο συστατικό μία άκλιτη λέξη ("κάτω") και ως δεύτερο συστατικό ένα θέμα ("σεντον-" < σεντόνι"), χωρίς την εμφάνιση δείκτη σύνθεσης. Τέλος, τα σύνθετα της δομής [λέξη λέξη] είναι ελάχιστα στη ΝΕ. Αποτελούνται από μία άκλιτη λέξη ως πρώτο συστατικό ("ξανα") και μία άκλιτη ή κλιτή λέξη ως δεύτερο συστατικό ("γράφω"), χωρίς την πραγμάτωση δείκτη σύνθεσης. Αξίζει να τονιστεί πως το είδος της βάσης του σχηματισμού των συνθέτων έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης και προβληματισμού. Ειδικότερα, σε γλώσσες όπως είναι τα αγγλικά και οι ρωμανικές γλώσσες, τα περισσότερα σύνθετα περιέχουν το συνδυασμό ανεξάρτητων λέξεων ("redskin > red skin"). Αντίθετα, τα περισσότερα σύνθετα γλωσσών όπως είναι η ελληνική και η ρωσική, περιέχουν το συνδυασμό θεμάτων (stems) ("ερυθρόδερμος > ερυθρ(ος) δέρμα"). Έτσι, σύμφωνα με τη Ράλλη (2007: 19), υπάρχει ανάγκη για έναν αναθεωρημένο ορισμό των συνθέτων, σύμφωνα με τον οποίο ένα σύνθετο αποτελείται από περισσότερα του ενός θέματα. Ας περάσουμε τώρα στο δεύτερο άξονα που αφορά το είδος της σχέσης των συστατικών ενός συνθέτου. Ειδικότερα, τα σύνθετα της ΝΕ διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν τα υποτακτικά σύνθετα (subordinate compounds), των οποίων τα συστατικά βρίσκονται σε σχέση εξάρτησης, ενώ στην δεύτερη κατηγορία τα παρατακτικά σύνθετα (coordinate compounds), των οποίων τα συστατικά βρίσκονται σε σχέση παράταξης. Ας δούμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα: Υποτακτικά σύνθετα σπιρτόκουτο > σπίρτα κουτί (1.13)

11 Κεφάλαιο 1. Η σύνθεση στη Μορφολογία Παρατακτικά σύνθετα χαζοκόριτσο < χαζό κορίτσι (1.14) ασπρόμαυρος < άσπρος μαύρος (1.15) ανοιγοκλείνω < ανοίγω κλείνω (1.16) Έτσι, στο παράδειγμα (1.13) παρατηρούμε πως ανάμεσα στα συστατικά "σπίρτα" και "κουτί" υπάρχει μία λειτουργική σχέση εξάρτησης καθώς το πρώτο συστατικό προσδιορίζει το δεύτερο ("σπιρτόκουτο" είναι ένα "κουτί με σπίρτα"). Από την άλλη, στο (1.15) τα συστατικά "άσπρος" και "μαύρος" παρατίθενται απλά το ένα δίπλα στο άλλο χωρίς να αλληλοεπηρεάζονται, καταδεικνύοντας μία λειτουργική σχέση παράταξης. 1.3 Η έννοια της κεφαλής Η κεφαλή στη μορφολογική θεωρία και συγκεκριμένα στη σύνθεση των λέξεων είναι το στοιχείο το οποίο μεταφέρει (tranfers/percolates) τη γραμματική κατηγορία, τη βασική σημασία και κάποια μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (π.χ. γένος, κλιτική τάξη). Βέβαια, η έννοια της κεφαλής στη μορφολογία έχει νόημα μόνο σε τοπικό επίπεδο, δηλαδή σε μία διφυή δομή με δύο κλάδους, και πρέπει να ορίζεται χωριστά για κάθε επίπεδο σχηματισμού. Αναλυτικότερα, η κεφαλή μπορεί να οριστεί βάσει των εξής τριών κριτηρίων. Πρώτον, με βάση τα τυπικά χαρακτηριστικά (???), όπου σε αυτή την περίπτωση η κεφαλή ορίζεται ως το στοιχείο το οποίο προσδίδει την γραμματική κατηγορία στο σύνθετο. Για παράδειγμα, στο (1.17), η κεφαλή που προσδίδει τη γραμματική κατηγορία στο σύνθετο (δηλαδή του Ονόματος) είναι το δεύτερο συστατικό, "γουρούνι" καθώς είναι και αυτό Όνομα, και όχι το πρώτο συστατικό, "άγριος" που είναι Επίθετο. [αγριογούρουνο] O > [άγριο] E [γουρούνι] O (1.17) Δεύτερον, η κεφαλή μπορεί να οριστεί με βάση τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά. Ειδικότερα, στη βάση αυτού του κριτηρίου θεωρείται πως κεφαλή είναι το στοιχείο αυτό του οποίου το σύνθετο είναι υπώνυμο (???). Για να εντοπιστεί σημα-

1.3. Η έννοια της κεφαλής 12 σιολογικά η κεφαλή θα πρέπει να γίνει χρήση του τεστ υπωνυμίας. Σύμφωνα με αυτό το τεστ, στο (1.17), το σύνθετο "αγριογούρουνο" δηλώνει μία υποκατηγορία της κεφαλής του, δηλαδή του συστατικού "γουρούνι" (το "αγριογούρουνο" είναι ένα είδος γουρουνιού). Συνεπώς, στο σύνθετο αυτό η σημασιολογική κεφαλή είναι το δεύτερο συστατικό, "γουρούνι". Τρίτον, η κεφαλή μπορεί να εντοπιστεί τόσο σε τυπικό όσο και σε σημασιολογικό επίπεδο. Συγκεκριμένα, υπάρχουν περιπτώσεις όπως στο (1.18), όπου δεν είναι εμφανές ποιό στοιχείο προσδίδει την κατηγορία στο σύνθετο και έτσι επιβάλλεται η χρήση και των δύο κριτηρίων. Το σύνθετο ``πατατοσαλάτα'' είναι Όνομα, όμως και τα δύο συστατικά του ανήκουν στην κατηγορία του Ονόματος. Έτσι, χρησιμοποιούμε το τεστ υπωνυμίας (δηλαδή η "πατατοσαλάτα" είναι "ένα είδος σαλάτας") και διαπιστώνουμε ότι η κεφαλή του συνθέτου είναι το δεύτερο συστατικό "σαλάτα". [πατατοσαλάτα] O > [πατάτα] O [σαλάτα] O (1.18) Σε αντίθεση με τη σύνταξη ή και με άλλες γλώσσες όπου η κεφαλή μπορεί να είναι είτε δεξιά είτε αριστερά, στην ελληνική σύνθεση η κεφαλή βρίσκεται πάντα δεξιά, είναι δηλαδή το δεύτερο συστατικό, τουλάχιστον στα υποτακτικά σύνθετα 5. Η διάκριση μεταξύ συνθέτων με σχέση εξάρτησης και συνθέτων με σχέση παράταξης και η έννοια της κεφαλής, που μόλις είδαμε, μας οδηγεί σε μια περαιτέρω τυπική διάκριση των συνθέτων. Ειδικότερα, τα σύνθετα χωρίζονται σε ενδοκεντρικά και εξωκεντρικά. Ενδοκεντρικά είναι όλα τα σύνθετα στα οποία η λεξική κεφαλή βρίσκεται εντός της εσωτερικής δομής του συνθέτου, ενώ εξωκεντρικά είναι εκείνα στα οποία η λεξική κεφαλή απουσιάζει (?, 92) και σύμφωνα με τον?, 33 πρέπει να εννοηθεί. Έτσι, στα (1.17) και (1.18) έχουμε ενδοκεντρικά σύνθετα καθώς η κεφαλή και στις δύο περιπτώσεις βρίσκεται εντός της εσωτερικής δομής, δηλαδή είναι ένα από τα δύο συστατικά ("αγριογούρουνο" > "γουρούνι" και "πατατοσαλάτα" > "σαλάτα"). Επίσης, όπως αναφέρθηκε, για τη ΝΕ στα υποτακτικά σύνθετα η κεφαλή βρίσκεται πάντα δεξιά. Από την άλλη, στα εξωκεντρικά σύνθετα θεωρείται ότι η κεφαλή απουσιάζει 6 (?). Έτσι, στο (1.19), το δεύτερο συστατικό όπου αναμένεται για τη ΝΕ να είναι η κεφαλή βλέπουμε πως δεν είναι. Οι λόγοι είναι οι εξής: πρώτον, το σύνθετο είναι Επίθετο, ενώ το δεύτερο συστατικό Όνομα. Δεύτερον, ως προς το γένος, το δεύτερο συστατικό είναι γένους ουδετέρου ("μαλλί"), ενώ το σύνθετο είναι γένους αρ- 5 Στα παρατακτικά σύνθετα δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια ποιό στοιχείο αποτελεί την κεφαλή, (??) και (?). 6 Για μία διαφορετική προσέγγιση της εξωκεντρικότητας όσον αφορά τα σύνθετα της ΝΕ, βλ.?.

13 Κεφάλαιο 1. Η σύνθεση στη Μορφολογία σενικού. Τέλος, δεν υπόκεινται στο τεστ υπωνυμίας, δηλαδή ο "κοκκινομάλλης" δεν είναι "ένα είδος μαλλιού", αλλά "αυτός που έχει κόκκινα μαλλιά". Επομένως, παρατηρούμε ότι στο συγκεκριμένο σύνθετο τόσο η γραμματική κατηγορία (επίθετο) όσο το γένος (αρσενικό) και η βασική σημασία ("αυτός που έχει κόκκινα μαλλιά") δεν προκύπτουν από τα επιμέρους συστατικά του συνθέτου. [κοκκινομάλλης] E > [κόκκινο] E [μαλλί] O (1.19) Στα σύνθετα με σχέση παράταξης, το συστατικό-κεφαλή δεν είναι εύκολο να οριστεί, καθώς η γραμματική κατηγορία του συνθέτου (επίθετο) και η σημασία (συνδυασμός άσπρου και μάυρου χρώματος) μπορεί να προκύπτει εξίσου από τα δύο επιμέρους συστατικά. [ασπρόμαυρος] E > [άσπρος] E [μαύρος] E (1.20) Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε και με τους τρείς τύπους συνθέτων (ΥπΣ, ΠρΣ, ΕξΣ) της ΝΕ. Ας δούμε κάποια επιπλέον χαρακτηριστικά των τριών αυτών τύπων. 1.4 Κατηγοριακά χαρακτηριστικά των συνθέτων Τα σύνθετα της ΝΕ όπως και τα επιμέρους συστατικά τους, κατατάσσονται κυρίως στις τρείς μεγάλες γραμματικές κατηγορίες: ουσιαστικά, επίθετα και ρήματα. Υποτακτικά σύνθετα Τα υποτακτικά σύνθετα της ΝΕ απαντούν σε τέσσερις βασικές λεξικές κατηγορίες ανάλογα με τη γραμματική κατηγορία του συστατικού που λειτουργεί ως κεφαλή: ονόματα, ρήματα, επίθετα και επιρρήματα. Αναλυτικότερα, τα σύνθετα που εντάσσονται στην κατηγορία του ονόματος σχηματίζονται είτε από δύο ονόματα (1.21), είτε από ένα επίθετο και ένα όνομα (1.22), είτε από ένα αριθμητικό ή αντωνυμία και ένα όνομα (1.23, 1.24). ντοματοσαλάτα < ντομάτα + σαλάτα (1.21) ασχημόπαπο < άσχημο + παπί (1.22) πεντάδραχμο > πέντε + δραχμή (1.23)

1.4. Κατηγοριακά χαρακτηριστικά των συνθέτων 14 αλληλοϋποστήριξη > αλλήλων + υποστήριξη (1.24) Τα σύνθετα που ανήκουν στην κατηγορία του επιθέτου μπορούν να σχηματίζονται είτε από επίθετο και επίθετο (1.25), είτε από όνομα και επίθετο (1.26), είτε από επίρρημα και επίθετο (1.28). ασπρόμαυρος > άσπρος + μαύρος (1.25) ανθοστολισμένος > άνθος + στολισμένος (1.26) πυκνογραμμένος > πυκνά + γραμμένος (1.27) Συνεχίζοντας, τα σύνθετα που ανήκουν στην κατηγορία του επιρρήματος είναι, στην ουσία, σύνθετα τα οποία παράγονται δευτερογενώς από επιθετικά σύνθετα με προσθήκη του παραγωγικού επιθήματος -α. Επομένως, όλα τα επιθετικά σύνθετα μπορούν, εν δυνάμει να μετατραπούν σε επιρρήματα (1.28). ανθοστολισμέν-α < ανθοστολισμένος/η/ο < άνθος + στολισμένος (1.28) Τέλος, ας επικεντρωθούμε στα ρηματικά σύνθετα. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 184-187), ως ρηματικά σύνθετα αναφέρονται εκείνα των οποίων το δεύτερο συνθετικό μέρος είναι ρήμα ή ρηματικό παράγωγο. Η ΝΕ διαθέτει τόσο παρατακτικά όσο και υποτακτικά ρηματικά σύνθετα. Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τα υποτακτικά ρηματικά σύνθετα 7. Έτσι, τα υποτακτικά σύνθετα που ανήκουν στη γραμματική κατηγορία του ρήματος σχηματίζονται είτε από όνομα και ρήμα (1.29), είτε από επίρρημα και ρήμα (1.30). Είναι χαρακτηριστικό πως τα περισσότερα ρηματικά σύνθετα φέρουν ως πρώτο συστατικό επίρρημα, ενώ είναι λίγα αυτά όπου το πρώτο συστατικό λειτουργεί ως συμπλήρωμα της κεφαλής. Το γεγονός αυτό είναι εύλογο καθώς οι περιορισμοί που τίθενται από τη ρηματική βάση ως προς την επιλογή του πρώτου συστατικού λειτουργούν ως τροχοπέδη στην ελεύθερη παραγωγή συνθέτων. αφισοκολλώ < αφίσες κολλώ (1.29) 7 Τα ρηματικά σύνθετα με σχέση παράταξης είναι σχετικά λίγα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το ρήμα είναι πλουσιο σε λειτουργίες, με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολη η σύμπλεξη δύο ρημάτων. Αναλυτικά για τα ρηματικά σύνθετα, βλ.?, 199-219

15 Κεφάλαιο 1. Η σύνθεση στη Μορφολογία σιγοτραγουδώ < σιγά τραγουδώ (1.30) Η σειρά των όρων στα υποτακτικά σύνθετα είναι σταθερή [προσδιορίζον/μη κεφαλή - προσδιοριζόμενο/κεφαλή]. Παρατακτικά σύνθετα Τα παρατακτικά σύνθετα απαντούν σε τρείς λεξικές κατηγορίες: ονόματα, ρήματα και επίθετα. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα δύο συνθετικά τους ανήκουν πάντα στην ίδια γραμματική κατηγορία. Συνεπώς, ονόματα σχηματίζονται από όνομα και όνομα (1.31), ρήματα σχηματίζονται από ρήμα και ρήμα (1.32) και επίθετα σχηματίζονται από επίθετα και επίθετα (1.33). μαχαιροπίρουνα > μαχαίρια πιρούνια (1.31) μπαινοβγαίνω > μπάνω βγαίνω (1.32) ασπρόμαυρος < άσπρος μαύρος (1.33) Η σειρά των όρων στα παρατακτικά σύνθετα μπορεί να ποικίλει, ιδιαίτερα στα επίθετα (π.χ. πικρόγλυκος/γλυκόπικρος, μακρόστενος/στενόμακρος). Φωνολογικοί όμως λόγοι (π.χ. αριθμός των συλλαβών) καθώς και πραγματολογικοί, 8 μπορούν να καθορίσουν την προτίμηση των φυσικών ομιλητών της γλώσσας προς μία συγκεκριμένη σειρά. Εξωκεντρικά σύνθετα Τα εξωκεντρικά σύνθετα απαντούν κατά κύριο λόγο σε μία λεξική κατηγορία, αυτή του επιθέτου. Ειδικότερα, επίθετα σχηματίζονται από το συνδυασμό επιθέτου και ουσιαστικού (1.34). μακρυμάλλης > μακρύ μαλλί (1.34) Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραλείψω να αναφέρω πως παρατηρούνται και εξωκεντρικά σύνθετα που ανήκουν στην γραμματική κατηγορία του επιθέτου και τα συστατικά τους είναι ρήμα και ουσιαστικό (1.35) 8 Σύμφωνα με την?, 108, πρώτο σε σειρά εμφανίζεται το συστατικό που παραπέμπει εξωγλωσσικά σε ό,τι θεωρείται πιο απαραίτητο ή που προηγείται στη χρονική κλίμακα.

1.5. Σύνοψη 16 χασομέρης > χάνω μέρα (1.35) Τα σύνθετα αυτού του τύπου είναι ελάχιστα στη ΝΕ. Η συγκεκριμένη δομή αποτελεί κατάλοιπο από τα αρχαία ελληνικά όπου ο σχηματισμός αυτός ήταν ιδιαίτερα παραγωγικός. Ο αρχαιοπρεπής χαρακτήρας των συνθέτων αυτών φαίνεται και από το γεγονός ότι τα συνθετικά μερη προέρχονται κατά κύριο λόγο από την αρχαία ελληνική. μισογύνης > μισώ γυνή (1.36) φιλόμουσος > φιλε(ω) μούσα (1.37) φυγόδικος > φευγω δίκη (1.38) 1.5 Σύνοψη Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρήθηκε μία συνοπτική παρουσίαση της μορφολογικής διαδικασίας της σύνθεσης στη ΝΕ. Ειδικότερα, έγινε αναφορά στις γενικές ιδιότητες των συνθέτων, στα δομικά και κατηγοριακά τους χαρακτηριστικά, καθώς και στο ρόλο της κεφαλής στη σύνθετη δομή. Το επόμενο κεφάλαιο αναφέρεται στη σύνθεση των λέξεων από την προοπτική της νευρογλωσσολογίας.

17 Κεφάλαιο 1. Η σύνθεση στη Μορφολογία

2 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗ ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει τα σημαντικότερα νευρογλωσσολογικά ευρήματα όσον αφορά τον τρόπο επεξεργασίας των σύνθετων λέξεων. Η κατανόηση των συγκεκριμένων ευρημάτων καθίσταται απαραίτητη ώστε να μπορεί να γίνει εύληπτος ο ερευνητικός στόχος της παρούσας εργασίας καθώς και οι πειραματικές υποθέσεις. 2.1 Νευρογλωσσολογικές μελετές συνθέτων Αναμφισβήτητα, η σύνθεση αποτελεί έναν σημαντικό τομέα ψυχογλωσσολογικής και νευρογλωσσολογικής έρευνας. Από την προοπτική της ψυχογλωσσολογίας, η σύνθεση θεωρείται ως η καθολικά θεμελιώδης διαδικασία σχηματισμού λέξεων, καθώς αποτελεί τον πιο εύκολο και αποτελεσματικό τρόπο δημιουργίας νέων νοημάτων. Αυτό επιτυγχάνεται λόγω του ότι αναδύονται νέες λέξεις στη βάση ήδη υπαρχόντων λεξικών στοιχείων. Ταυτόχρονα, όπως αναφέρει ο?, τα σύνθετα φαίνεται ότι βρίσκονται σε ένα συνεχές μεταξύ των λέξεων και των προτάσεων, αντανακλώντας τόσο τις ιδιότητες της γλωσσικής αναπάστασης στον εγκέφαλο όσο και την γραμματική επεξεργασία. Συγκεκριμένα, τα σύνθετα προσφέρουν μία μοναδική ευκαιρία να γίνει αντιληπτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στον υπολογισμό και την αποθήκευση κατά την λεξική πρόσβαση. Μέχρι σήμερα, μεγάλος αριθμός ψυχογλωσσολογικών ερευνών έχει προσεγγίσει

19 Κεφάλαιο 2. Η σύνθεση στη Νευρογλωσσολογία το θέμα της επεξεργασίας των συνθέτων, τόσο στη βάση μίας συγκεκριμένης γλώσσας όσο και διαγλωσσικά (???). Ειδικότερα, τις τελευταίες δεκαετίες διερευνώνται τα εξής ερωτήματα: Πώς ο εγκέφαλος επεξεργάζεται και συνδυάζει τα επιμέρους συστατικά προκειμένου να δημιουργήσει μία νέα λέξη; Με ποιόν τρόπο διαφοροποιείται η επεξεργασία όταν πρόκειται για άτομα με κάποια εγκεφαλική βλάβη σε περιοχές που επηρεάζουν τη γλώσσα; Σε αντίθεση με τις ψυχογλωσσολογικές έρευνες, η θεμελιώδης αυτή γνωσιακή ικανότητα της σύνθεσης των λέξεων δεν έχει μελετηθεί επαρκώς νευρογλωσσολογικά και σε μία ευρεία γκάμα ασθενειών που πλήττουν τη γλώσσα. Ειδικότερα, οι περισσότερες έρευνες σχετίζονται με κλινικές περιπτώσεις εστιακής αφασίας και άλλων ελλειμμάτων που προκύπτουν από συγκεκριμένη εγκεφαλική βλάβη, ενώ λίγες έρευνες έχουν χρησιμοποιήσει νευροαπεικονιστικές τεχνικές (π.χ. fmri, MEG) για τη μελέτη αυτών των ζητημάτων. Γιατί όμως είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πώς επεξεργάζονται τα σύνθετα μη υγιείς (γλωσσικά) ομιλητές; Η σπουδαιότητα διεξαγωγής νευρογλωσσολογικών μελετών έγκειται στο γεγονός ότι μία εγκεφαλική βλάβη μπορεί να δείξει το πώς λειτουργεί ένα γλωσσικό σύστημα όντας σε απομόνωση (λόγω της βλάβης) από άλλα συστήματα, τα οποία σχετίζονται με την επεξεργασία και την αναπαράσταση της γλώσσας. Ειδικότερα, μελετώντας ποιές υποκείμενες λειτουργίες της γλώσσας διαταράσσονται και ποιές μένουν άθικτες, μπορούμε να κατανοήσουμε αν οι διάφορες επιμέρους λειτουργίες που σχετίζονται με την επεξεργασία της γλώσσας είναι άμεσα συνδεδεμένες ή υπάρχει μία σχετική ανεξαρτησία των γλωσσικών λειτουργιών. Το παραπάνω είναι πιο εύκολο να εντοπισθεί σε παθολογικούς πληθυσμούς με συγκεριμένες εγκεφαλικές βλάβες, παρά στο εργαστήριο από γλωσσικά υγιείς ομιλητές (?). Ωστόσο, υπάρχουν και κάποιες παράμετροι οι οποίες θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν για την εξασφάλιση ασφαλών ευρημάτων. Η κυριότερη παράμετρος αφορά τον τρόπο διαμόρφωσης των πειραμάτων. Ειδικότερα, δεδομένου ότι απευθύνονται σε ασθενείς με έντονες (κάποιες φορές) γλωσσικές διαταραχές, τα πειράματα θα πρέπει να είναι απλά και κατανοητά. Ακόμη, θα πρέπει να προσαρμόζονται ανάλογα με το αν οι ασθενείς έχουν επιπλέον κάποια προβλήματα με την γραφή ή την ακοή τους. Τέλος, ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί ώστε τα πειράματα να μην είναι ιδιαίτερα εύκολα με αποτέλεσμα όλοι οι ασθενείς να έχουν επιδόσεις κοντά στο 100% (ceiling effects). Δηλαδή, να φανεί ότι έχουν όλοι την ίδια γνώση, ενώ δεν την έχουν. Οι περισσότερες νευρογλωσσολογικές μελέτες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα για

2.2. Συχνότητα και σημασιολογική διαφάνεια 20 τον τρόπο επεξεργασίας των σύνθετων λέξεων σχετίζονται με τη μελέτη της αφασίας, της γλωσσικής δηλαδή διαταραχής που προκύπτει από κάποια εστιακή εγκεφαλική βλάβη. Λίγες έρευνες έχουν ασχοληθεί με άλλου τύπου νευροψυχολογικά σύνδρομα και αυτές περιορίζονται στη νόσο Alzheimer και τη neglect dyslexia. Εστιάζοντας στις νευρογλωσσολογικές μελέτες που έχουν ασχοληθεί με την επεξεργασία των σύνθετων λέξεων, τα σημαντικότερα ευρήματα που μπορούμε να αναφέρουμε σχετίζονται με τα εξής: τη συχνότητα των συστατικών, τη σημασιολογική διαφάνεια, τη γνώση της σύνθετης δομής ("compound effect"), τη γνώση της εσωτερικής δομης ενός συνθέτου και των κανόνων δημιουργίας του, τον τρόπο επεξεργασίας τους, το ρόλο της θέσης των συστατικών και το ρόλο της μορφολογικής κεφαλής (???). 2.2 Συχνότητα και σημασιολογική διαφάνεια Σημαντικό ρόλο στην αναγνώριση ενός συνθέτου από αφασικούς ασθενείς φαίνεται να διαδραματίζει η συχνότητα (frequency) των επιμέρους συστατικών του. Ειδικότερα, σε έρευνες που έχουν διεξαχθεί σε αγγλόφωνους και γερμανόφωνους αφασικούς ασθενείς (Broca & Wernicke) αναφέρεται πως η συχνότητα του πρώτου συστατικού καθορίζει και τον αριθμό των λαθών στις απαντήσεις τους. Συγκεκριμένα, όσο πιο υψηλή είναι η συχνότητα του πρώτου συστατικού, τόσο λιγότερα είναι και τα λάθη κατά την αναγνώριση (??). Τον καίριο ρόλο της συχνότητας του πρώτου συστατικού επισημαίνει και η έρευνα του?. Συγκεκριμένα, αναφέρεται πως σε πειράματα κατονομασίας, σύνθετα με υψηλής συχνότητας το πρώτο ή και τα δύο συστατικά ανακαλούνται ευκολότερα σε σχέση εκείνα όπου τα ανάλογα συστατικά τους έχουν χαμηλή συχνότητα. Συνεχίζοντας, οι? υποστηρίζουν πως τα διαφανή σημασιολογικά σύνθετα (semantic transparent compounds), δηλαδή τα σύνθετα των οποίων η σημασία προκύπτει από τις επιμέρους σημασίες των συστατικών τους (π.χ. κουκλόσπιτο > ``το σπίτι της κούκλας'') αναγνωρίζονται ευκολότερα σε σχέση με τα μη διαφανή (opaque compounds), δηλαδή τα σύνθετα όπου οι σημασία τους δεν πηγάζει από αυτή των συνθετικών μερών τους (π.χ. καμηλοπάτημα > ``είδος λουλουδιού'' και όχι ``το πάτημα της καμήλας''). Το παραπάνω διαπιστώθηκε μέσω πειραμάτων κατανόησης διαφανών και αδιαφανών συνθέτων σε αφασικούς ιταλόφωνους ασθενείς. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έδειξε πως όλοι οι αφασικοί αναγνώριζαν ευκολότερα τα σημασιολογικά διαφανή σύνθετα. Αντίθετα, δυσκολεύονταν με τα αδιαφανή δεδομένα, τα οποία καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη τη μορφολογική ανάλυση της δομής των συνθέτων.

21 Κεφάλαιο 2. Η σύνθεση στη Νευρογλωσσολογία Άρα, όσο υψηλότερος είναι ο βαθμός της σημασιολογικής αδιαφάνειας των συνθέτων, τόσο λιγότερα λάθη υποκατάστασης και απλοποίησης παρατηρούνται στις απαντήσεις των ασθενών (?, 97). 2.3 Γνώση της σύνθετης δομής Ιδιαίτερα σημαντικές κρίνονται οι έρευνες των (??????), οι οποίες αναφέρουν πως σε πειράματα κατονομασίας εικόνων από αφασικούς ασθενείς, παρατηρείται το εξής: όταν ο στόχος είναι να ονομασθεί η εικόνα μέσω μιας σύνθετης λέξης, τότε οι ασθενείς τείνουν να κάνουν λάθη που όμως είναι και πάλι σύνθετες λέξεις και όχι μορφολογικά απλές. Ειδικότερα, μπορεί να χρησιμοποιούν νεολογισμούς ή σημασιολογικές παραφασίες, αλλά σε κάθε περίπτωση απαντούν με σύνθετες λέξεις (π.χ. μπορεί να απαντούν "κουκλοδωμάτιο" αντί για τη λέξη-στόχο που είναι "κουκλόσπιτο", αλλά ποτέ δεν απαντούν με απλές λέξεις, δηλ. "δωμάτιο"). Συγκεκριμένα, οι? τονίζουν πως σε τέτοιου είδους πειράματα, οι αφασικοί ασθενείς τείνουν να αντικαθιστούν απλές λέξεις με άλλες απλές λέξεις κατά το 85% των περιπτώσεων, ενώ σύνθετες με άλλες σύνθετες κατά το 79%. Το ενδιαφέρον είναι πως δεν παρατηρούνται λάθη στα οποία να απαντούν με σύνθετες λέξεις αντί για απλές. Τα παραπάνω υποδεικνύουν πως οι αφασικοί ασθενείς έχουν γνώση του πότε μία λέξη είναι σύνθετη και πότε μορφολογικά απλή, αλλά αποτυγχάνουν στη σωστή της ανάκληση. Η επίδραση αυτή ονομάζεται compound effect. Επιπλέον, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο?, οι ασθενείς που εμφανίζουν compound effect ποτέ δεν παραλείπουν ή υποκαθιστούν συστατικά μονομορφηματικών λέξεων (π.χ. "penbird"* αντί για "penguin"). Ωστόσο, το compound effect δεν παρατηρείται στον ίδιο βαθμό και σε όλους τους ασθενείς. Ειδικότερα, σε αυτούς με αφασία τύπου Broca (ΒΑ), η επίδραση αυτή είναι λιγότερο συχνή καθώς σε αντίθεση με άλλους αφασικούς (Wernicke & Anomic), τείνουν να παραλείπουν (omission errors) ένα από τα δύο συστατικά ενός συνθέτου (π.χ. αντί για portalettere "ταχυδρόμος", παράγουν το "lettere" "γράμματα"). Παρόλα αυτά, όπως και οι άλλοι αφασικοί δεν απαντούν ποτέ με σύνθετες λέξεις όταν ο στόχος είναι να απαντήσουν με απλές. Αντίθετα, οι ασθενείς με νόσο Alzheimer (ΝΑ) παρότι τείνουν να αντικαθιστούν απλές λέξεις με άλλες απλές λέξεις σε ποσοστό 82%, διαφοροποιούνται στα σύνθετα, καθώς αντικαθιστούν σύνθετα με άλλα σύνθετα σε ποσοστό μόνο 53% (?). Η διαφοροποίηση αυτή αποδίδεται στο γεγονός πως αφασικοί και ασθενείς με ΝΑ διαφέρουν ως προς το είδος της εγκεφαλικής κάκωσης και κατά συνέπεια και στο

2.4. Γνώση της εσωτερικής δομής του συνθέτου 22 είδος των γλωσσικών τους ελλειμμάτων. Έτσι, στην ΕΑ το compound effect προκύπτει από κάποιο πρόβλημα στην ενεργοποίηση της φωνολογικής μορφής της λέξης, ενώ στη ΝΑ, με την πρόοδο της ασθένειας, τα προβλήματα στην κατονομασία προέρχονται γενικότερα από κάποιο έλλειμμα στα πρώιμα στάδια της επεξεργασίας μιας λέξης (?). Ολοκληρώνοντας, το compound effect μπορεί να ερμηνευθεί στο πλαίσιο του θεωρητικού μοντέλου του? και? για την παραγωγή των λέξεων. Ειδικότερα, στο πλαίσιο αυτό, η συγκεκριμένη επίδραση θεωρείται ότι εμφανίζεται στους αφασικούς λόγω κάποιου ελλείμματος στο επίπεδο του λεξήματος (lexeme level), το οποίο σχετίζεται με την ενεργοποίηση της φωνολογικής μορφής της λέξης. Αντίθετα, το επίπεδο που σχετίζεται με τις πληροφορίες που αφορούν τη μορφολογική δομή της λέξης, επίπεδο του λήμματος (lemma level), θεωρείται πως παραμένει άθικτο. Ακόμη, είναι σημαντικό να τονιστεί πως το compoud effect παρατηρείται ανεξαρτήτως σε σημασιολογικά διαφανή και μη σύνθετα. Τέλος, όπως παρατηρεί ο?, η προσωδιακή δομή του συνθέτου δεν έχει κάποιο ρόλο στην συγκεκριμένη επίδραση, καθώς όταν ο στόχος είναι η κατονομασία πολυσύλλαβων μονομορφηματικών λέξεων δεν παρατηρείται αντικατάσταση με σύνθετη λέξη. Επομένως, το compound effect αφορά αποκλειστικά τη γνώση της μορφολογικής δομής! Έτσι, μπορεί να υποστηριχθεί πως η γνώση της δομής του συνθέτου αποθηκεύεται στο νοητικό λεξικό ανεξάρτητα από τη γνώση της φωνολογικής του μορφής (?). Στον αντίποδα των παραπάνω ερευνών βρίσκεται η έρευνα του?, 97, όπου δεν σημειώθηκε compound effect κατά τη διεξαγωγή πειράματος κατονομασίας σε ΕΑ ασθενείς. Ειδικότερα, παρατηρήθηκε μεγάλος αριθμός σημασιολογικών παραφασιών στις οποίες δεν διατηρούνταν η μορφολογική δομή της αντίστοιχης λέξηςστόχου. Ωστόσο, ο Blanken διευκρινίζει ότι η διαφοροποίηση που εμφανίζουν τα αποτελέσματά του σε σχέση με τα υπάρχοντα πορίσματα μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ο ίδιος λάμβανε υπόψιν μόνο την πρώτη απάντηση των ασθενών, ενώ στις υπόλοιπες έρευνες κρατούσαν ως σωστή την τελευταία απάντηση. 2.4 Γνώση της εσωτερικής δομής του συνθέτου Το πιο συχνό λάθος των αφασικών ασθενών είναι οι υποκαταστάσεις (substitution errors) σύνθετων λέξεων. Πιο συγκεκριμένα, οι αφασικοί υποκαθιστούν τα σύνθεταστόχος με άλλα σύνθετα, υπαρκτά ή νεολογικά, διατηρώντας όμως την ίδια δομή ως προς τη γραμματική κατηγορία των συστατικών τους (???). Για παράδειγμα, αν η σωστή απάντηση είναι το σύνθετο "κουκλόσπιτο" (κούκλα [ουσ.] + σπίτι [ουσ.]>

23 Κεφάλαιο 2. Η σύνθεση στη Νευρογλωσσολογία κουκλόσπιτο [ουσ.]) αυτοί απαντούν το *"κουκλοδωμάτιο" (κουκλα [ουσ.] + δωμάτιο [ουσ.] > κουκλοδωμάτιο [ουσ.]), το οποίο όμως αφενός είναι πάλι σύνθετο και αφετέρου τα συστατικά του είναι της ίδιας γραμματικής κατηγορίας με το σύνθετοστόχος (δηλ. όνομα-όνομα). Επομένως, το παραπάνω μας υποδεικνύει ότι παρά τα λάθη που παρουσιάζονται κατά την ανάκληση των συνθέτων, οι κανόνες σχηματισμού λέξεων (μορφολογικοί κανόνες) παραμένουν άθικτοι. 2.5 Διαδικασίες ανάκλησης Ένα από τα σημαντικότερα ερωτήματα σχετικά με την αναπαράσταση των λέξεων στο νοητικό λεξικό, είναι το κατά πόσον οι πολυμορφηματικές και συγκεκριμένα οι σύνθετες λέξεις αναπαρίστανται ως όλον ή μέσω τεμαχισμού στα συστατικά τους μορφήματα. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μεγιστοποίηση του υπολογισμού, καθώς όλες οι λέξεις είναι αυτούσια αποθηκευμένες και ανακαλούνται ολιστικά (?), ενώ στη δεύτερη περίπτωση έχουμε μεγιστοποίηση της αποθήκευσης, καθώς είναι αποθηκευμένα μόνο τα μορφήματα και οι λέξεις ανακαλούνται μέσω της εφαρμογής μορφολογικών κανόνων ((???). Μία τρίτη εκδοχή υποστηρίζει την δυνατότητα παράλληλης ανάκλησης (??), δηλαδή ολιστικής και μορφηματικής. Στο πλαίσιο αυτό, έχει προταθεί από τον?, ότι η ανάκληση συνίσταται στη "μεγιστοποίηση των ευκαιριών". Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή και οι δύο οδοί πρόσβασης είναι διαθέσιμοι (ολιστικά ή μέσω τεμαχισμού). Ένας όμως επιλέγεται κάθε φορά ανάλογα με τη συχνότητα και τα μορφολογικά/σημασιολογικά χαρακτηριστικά της λέξης. Πειράματα σε γερμανόφωνους αφασικούς ασθενείς (??) συνηγορούν υπέρ μιας τεμαχιστικής αναγνώρισης των σύνθετων λέξεων. Ειδικότερα, αναφέρουν λάθη υποκατάστασης ενός συστατικού σε ένα σύνθετο (π.χ. αντί για "portari[fiuti]" <"πηγαίνω τα σκουπίδια"> παράγουν το "spazzari[fiuti]" <"καθαρίζω τα σκουπίδια">, ή απώλεια ενός συστατικου, είτε του πρώτου είτε του δεύτερου. Σε αυτές τις περιπτώσεις απώλειας όμως υπάρχουν προσωδιακές ενδείξεις υπέρ του ότι ο ασθενής γνωρίζει ότι η απάντηση που έχει δώσει είναι ελλιπής (π.χ. αντί για "lighthouse", απαντά "light..."). Επίσης, σημαντικό είναι το γεγονός πως λάθη υποκατάστασης παρατηρούνται ακόμα και σε αδιαφανή σύνθετα (π.χ. "doctorfly"* αντί για "dragonfly"), ενώ ποτέ σε μονομορφηματικές λέξεις (π.χ. "pen" αντί για "pendulum") (??). [portarifiuti] > [spazzarifiuti] (2.1)

2.6. Θέση των συστατικών και μορφολογική κεφαλή 24 [lighthouse] > [light...] (2.2) Επιπροσθέτως, ο? αναφέρει περιπτώσεις όπου παρατηρούνται λάθη στη σειρά των συστατικών ενός συνθέτου (π.χ. "box post" αντί για "post box"). Ωστόσο, τέτοια λάθη δεν παρατηρούνται στην παραγωγή των μονομορφηματικών λέξεων. Έτσι, καταλήγει στο ότι λάθη στη σειρά των συστατικών λαμβάνουν χώρα μόνο όταν η μορφολογική δομή της λέξης μπορεί να δημιουργηθεί μέσω τεμαχισμού στα συστατικά της. Επομένως, η έλλειψη του μηχανισμού της σύνθεσης που τοποθετεί τα δύο συστατικά στη σωστή σειρά, μπορεί να οδηγήσει στα λάθη που προαναφέραμε. [box post] > [post box] (2.3) Ακόμα ένα επιχείρημα υπέρ του τεμαχισμού των συνθέτων στα συστατικά τους δίνεται από τους? και?. Οι ερευνητές αυτοί παρατήρησαν πως οι ασθενείς τύπου Broca (ΒΑ), οι οποίοι εν γένει έχουν πρόβλημα με την επεξεργασία των ρημάτων, παρέλειπαν το πρώτο συστατικό (το ρηματικό) των ιταλικών ονοματικών εξωκεντρικών συνθέτων τύπου [[ρήμα-όνομα]όνομα], (2.4). [aspirapolvere] O > [aspira] P [polvere] O (2.4) Συνεπώς, αν τα σύνθετα επεξεργάζονταν και ανακαλούνταν ως όλον δεν θα υπήρχε λόγος οι ΒΑ να παραλείπουν συστηματικά το πρώτο συστατικό όταν αυτό είναι ρήμα. Η συμπεριφορά αυτή επίσης δεν μπορεί να αποδοθει σε μία επίδραση της θέσης (position effect), καθώς οι BA δεν κάνουν το ίδιο σε άλλου τύπου σύνθετα (π.χ. [[όνομα-όνομα]όνομα]. Η συστηματική παράλειψη λοιπόν, του ρηματικου συστατικού (verb-omission effect), μπορεί να εξηγηθεί μόνο αν σε κάποιο στάδιο της επεξεργασίας τα δύο συστατικά (ρηματικό και ονοματικό) διαχωρίζονται. Από την άλλη, οι ασθενείς με ΝΑ έχουν πρόβλημα με συστατικά που ανήκουν στη γραμματική κατηγορία του ονόματος (?). Τα ευρήματα αυτά μας παρέχουν την πιο ισχυρή νευροφυσιολογική ένδειξη του ότι τα σύνθετα τεμαχίζονται στα συστατικά τους κατά τη λεξική ανάκληση. 2.6 Θέση των συστατικών και μορφολογική κεφαλή Καίριας σημασίας ζήτημα αποτελεί ο ρόλος της θέσης των συστατικών κατά την επεξεργασία των σύνθετων λέξεων. Κατά πόσο, δηλαδή, είναι το πρώτο ή το δεύτερο συστατικό πιο επιρρεπές σε γλωσσικά πειράματα κατανόησης ή παραγωγής συνθέτων. Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί την τελευταία δεκαετία δεν έχουν κα-

25 Κεφάλαιο 2. Η σύνθεση στη Νευρογλωσσολογία ταλήξει σε κάποιο ασφαλές συμπέρασμα. Πιο συγκεκριμένα, ενώ είναι γνωστό πως η δομή του συνθέτου διατηρείται κατά την αναγνώρισή του από τους ασθενείς, η επίδραση της θέσης φαίνεται να ποικίλει. Αναλυτικότερα, έρευνες έχουν δείξει πως η θέση των συστατικών επιδρά διαφορετικά ανάλογα με τον τύπο της ασθένειας (???). Συγκεκριμένα, οι ΒΑ τείνουν να παραλείπουν πιο συχνά το πρώτο συστατικό ενός συνθέτου (κυρίως όταν είναι ρηματικό), ενώ οι αφασικοί με Ανομία (ΑΑν.) και οι αφασικοί Wernicke (AW), δεν έχουν συγκεκριμένη τάση. Από την άλλη πλευρά, ασθενείς με ΝΑ, παραλείπουν πιο συχνά το δεύτερο συστατικό, όταν το σύνθετο αποτελείται από συστατικά της ίδιας γραμματικής κατηγορίας (κυρίως στα σύνθετα [όνομα-όνομα]). Το γεγονός αυτό έχει αποδοθεί κυρίως στον αυξημένο υπολογιστικό φόρτο όσον αφορά το δεύτερο συστατικό (?). Την υπεροχή του πρώτου συστατικού έναντι του δεύτερου ανέδειξε και η μελέτη των?. Οι συγκεκριμένοι ερευνητές εξέτασαν την ικανότητα ενός γερμανόφωνου ασθενή με αφασία Wernicke να παράγει σύνθετα των οποίων η σειρά των συστατικών μπορούσε να αντιστραφεί (twin compounds). Τα αποτελέσματα έδειξαν πως ο ασθενής, αν και είχε επίγνωση της δομής του συνθέτου, έτεινε να παραλείπει, ανεξαρτήτως της σειράς των όρων, το δεύτερο συνθετικό και να κάνει σε αυτό τα περισσότερα φωνολογικά λάθη. Δεδομένου ότι τα γερμανικά σύνθετα, όπως και τα ελληνικά, υπόκεινται σταθερά στην αρχή της δεξιόστροφης κεφαλής, το αποτέλεσμα της παραπάνω έρευνας μπορεί να ανασημασιοδοτηθεί ως υπεροχή της σειράς των συστατικών έναντι της θέσης της κεφαλής κατά την λεξική πρόσβαση. Τα αποτελέσματα αυτά οδήγησαν τους παραπάνω ερευνητές στο συμπέρασμα ότι τα πρώτα συστατικά θα πρέπει να είναι αυτά που ηγούνται της διαδικασίας ανάκλησης των συνθέτων. Σε ό,τι αφορά τη μορφολογική κεφαλή, είναι γενικά δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής της ρόλος δεδομένου ότι υπάρχει διεπίδραση με τη θέση, ιδιαίτερα σε γλώσσες όπως η αγγλική και η γερμανική όπου η κεφαλή είναι πάντα το δεύτερο συστατικό. Προσπάθειες να ελεγχθούν αυτές οι επιδράσεις έχουν γίνει σε γλώσσες όπου οι δύο αυτοί παράγοντες μπορούν να απομονωθούν (π.χ. στην ιταλική και γαλλική γλώσσα όπου κεφαλή μπορεί να είναι είτε το πρώτο είτε το δεύτερο συστατικό). Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν και κατά πόσο η μορφολογική κεφαλή επηρεάζει και καθορίζει τον τρόπο επεξεργασίας των συνθέτων. Το ερώτημα αυτό είναι εύλογο αν σκεφτούμε τον εξέχοντα ρόλο του συστατικού-κεφαλή στη δομή 1. Σύμφωνα με τους??, υπάρχει ένα πλεονέκτημα στην αναγνώριση του πρώτου συστατι- 1 Βλ. ενότητα 1.3 για το ρόλο της κεφαλής στη σύνθετη δομή.