Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ

6 ο Γυµνάσιο Ν.Ιωνίας Τάξη: A Τµήµα:2 Μάθηµα:Αρχαία Ιστορία ιδάσκουσα:ελ. Σάρδη Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΕΡΑΜΕΙΚΗ Εργασία των µαθητριών: Προσόρα Μαρία Ρίζου Ιωάννα Λάµπρου Κατερίνας Απρίλιος 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 1.Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ... 4 2. ΠΕΡΙΟ ΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ... 5 2.1.Η Πρωτογεωµετρική εποχή... 5 2.2.Η Γεωµετρική εποχή... 6 2.3.Η Ανατολίζουσα περίοδος... 7 2.3.1.Η πρωτοκορινθιακή κεραµική... 7 2.3.2.Η Πρωτοαττική κεραµική... 8 2.4.Ο Ερυθρόµορφος ρυθµός... 9 2.5.Ο Μελανόµορφος ρυθµός... 9 3. ΕΙ Η ΑΓΓΕΙΩΝ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ... 10 3.1.Αγγεία αποθήκευσης... 10 Ο αµφορέας... 10 Ο πίθος... 10 3.2.Ελαιοδοχεία... 10 Ο αρύβαλλος... 10 Ο ασκός... 11 Το αλάβαστρο... 11 Η λήκυθος... 11 3.3.Αγγεία Πόσης... 12 Ο κάνθαρος... 12 Η κύλιξ... 12 Ο σκύφος/ Η κοττύλη... 12 Η φιάλη... 12 Το ρυτό / το ρέον... 13 3.4.Αγγεία µείξης νερού µε οίνο... 13 Ο κρατήρας... 13 Ο λέβης... 13 3.5.Αγγεία µε διαφορετικές χρήσεις... 13 Η πυξίδα... 13 Η Οινοχόη... 14 Η υδρία... 14 Η λουτροφόρος... 14 Οι παναθηναϊκοί αµφορείς... 14 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 16 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συγκεκριµένη εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του µαθήµατος της Αρχαίας Ιστορίας. Αφορµή στάθηκε η αναφορά στα κεφάλαια τέχνης του σχολικού εγχειριδίου διαφόρων ειδών αγγείων καθώς και των δύο ρυθµών της κεραµικής (µελανόµορφη ερυθρόµορφη). Έτσι, θελήσαµε να µελετήσουµε περισσότερο την κεραµική τεχνική αλλά και τέχνη, τις ιστορικές φάσεις εξέλιξής της καθώς και τους διάφορους τύπους αγγείων και τις χρήσεις τους. 3

1.Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Κεραµική είναι η τέχνη κατασκευής αγγείων από πηλό. Η κεραµική είναι από τις πρώτες τέχνες του ανθρώπου, κοινή σ όλους τους λαούς λόγω της αφθονίας της πρώτης ύλης. Από την αρχαία ελληνική κεραµική αντλούµε πολλές πληροφορίες για την καθηµερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων, τη θρησκεία, τη µυθολογία και για το θέατρο. Το κύριο υλικό των πήλινων αγγείων ήταν ο πηλός,καθώς ήταν πολύ εύχρηστος και έπαιρνε την επιθυµητή µορφή. Ο πηλός ήταν από νερό, κλαδιά,ξύλα και χώµα.υπήρχαν διαφορετικά είδη χώµατος σε κάθε περιοχή.αυτάείναι «λινόχωµα», «µέλεγκα», «κοκκινόχωµα», «κιτρινωπό χώµα» και «λιγδόχωµα». Απαραίτητο εργαλείο για την αγγειοπλαστική ήταν ένας ξύλινος ποδοκίνητος τροχός, δηλ. τροχός που περιστρεφόταν µε το πόδι. Η διαδικασία για την κατασκευή ενός αγγείου ακολουθούσε την εξής σειρά: α)εξόρυξη χώµατος β)αποξήρανση χώµατος γ)σπάσιµο των χωµάτινων βώλων, δηλ. κοπάνισµα, µε τον ξύλινο κόπανο και αλώνισµα µε γαϊδούρια δ) Κοσκίνισµα, ώστε το χώµα να γίνει σαν αλεύρι και να αποµακρυνθούν τα ξένα σώµατα. ε)υγροποίηση, πολτοποίηση, ζύµωµα (µάλαγµα),δηλαδή µίξη χώµατος µε νερό και «µέλαγγα». στ)πλάσιµο στον τροχό, όπου γινόταν τα ακόλουθα: 1)πλάσιµο µε τα χέρια (δηµιουργία <<κουβαριού>>) 2) χτυπήµατα (πλαταγίσµατα του πηλού µε ανοικτή παλάµη για εκκένωση αέρα και αποφυγή φυσαλίδων εντός της πλαστικής µάζας του πηλού) 3) κόλληµα του «κουβαριού» στον τροχό 4) κεντράρισµα του «κουβαριού» 5) εφαρµογή τεχνικής, ανάλογη του σχήµατος που ο τεχνίτης ήθελε να κατασκευάσει 1 6) επεξεργασία µε διαφόρων είδη για πρόσδοση σχήµατος 7) κόλληµα χερουλιών, λαβών, στοµίων κλπ, ανάλογα µε το είδος του αντικειµένου κατασκευής, ζ) Στέγνωµα και λείανση 4

η)γέµισµα καµινιού θ) Ψήσιµο και στέγνωµα πήλινων αντικειµένων ι) Βάψιµο, ζωγραφική και διακόσµηση ια)ψήσιµο.για το ψήσιµο του πηλού είχαν ειδικούς χώρους που ονοµάζονται καµίνια. Τα καµίνια ήταν χτισµένα από πέτρα σε πλαγιές.υπήρχαν µικρά και µεγάλα για να χωράνε όλα τα είδη των αγγείων.ήταν δίχωρα και κάτω και επάνω τοποθετούσαν τα πήλινα αγγεία µε γεωµετρική διάταξη.όλη η διαδικασία του ψησίµατος διαρκούσε περίπου 10 ώρες. 2.ΠΕΡΙΟ ΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Στην αρχαία Ελλάδα υπάρχουν 5 περίοδοιστην εξέλιξη της κεραµικής: α) η πρωτογεωµετρική εποχή(1100/1050 π.χ. -950π.Χ.), β) η γεωµετρική εποχή(900π.χ.-700π.χ.), γ) η ανατολίζουσα περίοδος(700π.χ. -630π.Χ.), δ) η κυριαρχία του µελανόµορφου ρυθµού (620 π.χ. -450 π.χ.) ε) η κυριαρχία του ερυθρόµορφου ρυθµού (525 π.χ. -330 π.χ.). 2.1.Η Πρωτογεωµετρική εποχή Βασικόσχέδιο της κεραµικής αυτής της περιόδου είναι οι οµόκεντροι κύκλοι και τα ηµικύκλια που κατασκευάζονται µε διαβήτη. Τα γεωµετρικά αυτά σχέδια διακοσµούσαν µια ζώνη του αγγείου και το υπόλοιπο το άφηναν µε το χρώµα του πηλού.για πρώτη φορά εµφανίζεται στα αγγεία ένα σχέδιο,το άλογο (Λήµµα «Αρχαία ελληνική κεραµική»). 5

2.2.Η Γεωµετρική εποχή Γεωµετρικήκεραµική ονοµάζεται η αρχαία ελληνική κεραµική της περιόδου 900-700 π.χ. (περίπου) λόγω των γεωµετρικών µοτίβων (τρίγωνα, ρόµβοι, µαίανδροι) που διακοσµούσαν τα πήλινα αγγεία. Ακόµη και οι µορφές αποδίδονται µε γεωµετρικό τρόπο, έτσι ώστε το ανθρώπινο σώµα µοιάζει µε τρίγωνο. Το χρώµα που χρησιµοποιείται είναι το µαύρο. Η συγκεκριµένη περίοδος χωρίζεται σε τρεις υποπεριόδους: α) την πρώιµη(900π.χ.-850π.χ.) η επιφάνεια του αγγείου είναι χρωµατισµένη µε γαλανό χρώµα και γάνωµα ενώ υπάρχουν ζώνες µε έντονα χρώµατα και γεωµετρικά σχέδια β) τη µέση(850π.χ.-750π.χ.)τα αγγεία είναι µεγάλου µεγέθους και χρησιµοποιούνταν ως ταφικά σήµατα.τα αγγεία ήταν σκιαγραφηµένα και είχαν λίγα σχέδια από ζώα και πολλά γεωµετρικά σχήµατα γ) την ύστερη(750 π.χ.-700 π.χ.)τα σχέδια καλύπτουν σα δίχτυ όλη την επιφάνεια των αγγείων. Συχνή είναι η εµφάνιση ζώων αλλά και ανθρώπινων µορφών. 6

2.3.Η Ανατολίζουσα περίοδος πρωτοαττική. Η κεραµική αυτής της περιόδου διαχωρίζεται σεπρωτοκορινθιακήκαι σε 2.3.1.Η πρωτοκορινθιακή κεραµική Περίπου το 730 π.χ. εµφανίζεται στην Κόρινθο ο µελανόµορφος ρυθµός, προερχόµενος ίσως από ανατολικές επιδράσεις, συγκεκριµένα από ανάλογη εργασία σε µέταλλο ή ελεφαντοστό. Έχουµε παραστάσεις ζώων και φυτών, ενώ κυριαρχούν οι καµπύλες γραµµές. Κατασκευάζονταικυρίως αρύβαλλοι,δηλ. µυροδοχεία που χρησιµοποιούσαν οι αθλητές για να τοποθετούν το λάδι. Οι αρύβαλλοι χρονολογούνται από την εξέλιξη του σχήµατός τους. Οι πρώτοι αρύβαλλοι ήταν σφαιρικοί, έπειτα κατασκευάζονταν ωοειδείς αρύβαλλοι και τέλος απιόσχηµοι. Η γνώση της εξελικτικής αυτής πορείας του σχήµατος των αρυβάλλων προέρχεται από τις αποικίες της Μεγάλης Ελλάδας, των οποίων τη χρονολογία ίδρυσης γνωρίζουµε από τις αρχαίες πηγές. Στις παλαιότερες, λοιπόν, αποικίες βρέθηκαν σφαιρικοί αρύβαλλοι, ενώ στις νεότερες απιόσχηµοι. Με βάση την κατασκευή των αρυβάλλων η εποχή της πρωτοκορινθιακής κεραµικής διαχωρίζεται σε πρώιµη (720-690), µέση (690-650) και ύστερη (650-640/630). Ηπρωτοκορινθιακή κεραµική χαρακτηρίζεται από το µικρό σχήµα των αγγείων που κατασκευάζονται, θέµα των οποίων είναι θηρία και ζώα. Το µεγαλύτερο δείγµα της πρωτοκορινθιακής κεραµικής είναι η χρονολογούµενη στο 640 π.χ. οινοχόη ή όλπη Chigi, που βρέθηκε στη Villa Julia µε ύψος 26 εκ., χωρισµένη σε ζώνες µε ενδιαφέρουσες παραστάσεις, εκ των 7

οποίων η άνω φέρει την παράσταση δύο οπλιτικών φαλαγγών, στα µέλη των οποίων αποδίδονται και οι ιδιαίτερες λεπτοµέρειες (π.χ. τα επίσηµα των ασπίδων, που είναι µορφές ζώων, γοργόνεια κλπ, που έχουν αποτροπαϊκό χαρακτήρα). Το περίγραµµα των µορφών έχει δοθεί µε εγχάραξη, ενώ χρησιµοποιούνται δύο χρώµατα, το λευκό και το ιώδες. Στις άλλες ζώνες έχουµε κυνήγι λιονταριού και αλεπούς (Λήµµα «Αρχαία ελληνική κεραµική»). 2.3.2.Η Πρωτοαττική κεραµική Την ίδια περίοδο στην Αθήνα, οι εκεί καλλιτέχνες ξεπερνούν το γεωµετρικό ρυθµό, αλλά δεν αποδίδουν µε εγχάραξη το περίγραµµα των µορφών. Η πρωτοαττική κεραµική (700-630) διακρίνεται σε πρώιµη (700-675), µέση (675-650) και ύστερη (650-630). Την περίοδο αυτή έχουµε µεγάλου µεγέθους κοσµήµατα, καµπυλόγραµµες και τεθλασµένες γραµµές, αλλά και µυθολογικές παραστάσεις. Προσφιλή σχήµατα είναι ο λουτροφόρος αµφορέας και η λουτροφόρος υδρία. Περίφηµο αγγείο της µέσης πρωτοαττικής κεραµικής είναι το αγγείο του Ζωγράφου του Πολύφηµου, που βρίσκεται στο µουσείο της Ελευσίνας και φέρει την παράσταση της τύφλωσης του Κύκλωπα στο λαιµό και στην κυρίως ζώνη την καταδίωξη του Περσέα από τις γοργόνες. Ο Πολύφηµος εικονίζεται να κρατάεικάνθαρο, οι εταίροι του Οδυσσέα αποδίδονται µε σκιαγραφία, αλλά ο ίδιος ο ήρωας µε περίγραµµα και λευκό χρώµα (Λήµµα «Αρχαία ελληνική κεραµική»). 8

2.4.ΟΕρυθρόµορφος ρυθµός Πρόκειται για το αντίστροφο του µελανόµορφου ρυθµού. Από τους µαθητές του Εξηκία, συγκεκριµένα το Ζωγράφο του Ανδοκίδη, και µέσα στο εργαστήριό του πρέπει να δηµιουργήθηκε ο ερυθρόµορφος ρυθµός. Το φόντο βάφεται µαύρο και οι µορφές µένουν στο χρώµα του πηλού, ερυθρές. Οι λεπτοµέρειες ζωγραφίζονται µε πινέλο µε το µαύρο επίχρισµα. Το πινέλο µπορεί να δηµιουργήσει πιο εύκολα καµπύλες και ρέουσες γραµµές δίνοντας πιο ρεαλιστική διάσταση στις εικόνες. Η τεχνοτροπία αυτή χάρη στις µεγαλύτερες δυνατότητες που έδινε στην απεικόνιση λεπτοµερειών επικράτησε σχεδόν ολοκληρωτικά λίγο µετά την ανακάλυψη της και η µελανόµορφη τεχνική εγκαταλείφθηκε οριστικά. 2.5.Ο Μελανόµορφος ρυθµός Στον µελανόµορφο ρυθµό οι µορφές είναι µαύρες καθώς το υπόλοιπο αγγείο είναι µε ανοιχτόχρωµα χρώµατα για να µπορεί να υπάρχει αντίθεση.οι µορφές αποδίδονταν µε περίγραµµα ενώ οι εσωτερικές λεπτοµέρειες µε εγχαράξεις.το µαύρο χρώµα δεν γινόταν µε κάποια χρωστική ουσία αλλά µε µια διαδικασία συγκεκριµένη. Στην αρχή κάλυπταν την επιφάνεια µε επίχρισµα λεπτόκοκκου πηλού. Πάνω σε αυτό σχεδιάζονταν οι µορφές και έπειτα καλύπτονταν µε ένα λεπτότερο στρώµα πηλού αναµεµειγµένου µε αλκάλιο η ποτάσα.μετά χάραζαν τις εσωτερικές λεπτοµέρειες και στο τέλος τα ξήραιναν σε θερµοκρασίες άνω των 800οC. 9

3. ΕΙ Η ΑΓΓΕΙΩΝ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ 3.1.Αγγεία αποθήκευσης Ο αµφορέας Ο πίθος 3.2.Ελαιοδοχεία Ο αρύβαλλος 10

Ο ασκός Το αλάβαστρο Η λήκυθος 11

3.3.Αγγεία Πόσης Ο κάνθαρος Η κύλιξ Ο σκύφος/ Η κοττύλη Η φιάλη 12

Το ρυτό / το ρέον 3.4.Αγγεία µείξης νερού µε οίνο Ο κρατήρας Ο λέβης 3.5.Αγγεία µε διαφορετικές χρήσεις Ηπυξίδα Χρήση: Αγγείο φύλαξης αντικειµένων 13

Η Οινοχόη Χρήση: Αγγείο σερβιρίσµατος οίνου Η υδρία Χρήση: Αγγείο µεταφοράς νερού Η λουτροφόρος - Χρήση: Αγγείο µεταφοράς νερού για γαµήλιο λουτρό Οι παναθηναϊκοί αµφορείς Αγγεία που περιείχαν λάδι για τους νικητές των Παναθηναίων. Στη µία όψη τους εµφανιζόταν πάντα η Αθηνά, δοσµένη µε αρχαϊστικό τρόπο. Κατά τα µεταγενέστερα χρόνια, προστέθηκαν δύο κίονες στο κιονόκρανο των οποίων βρισκόταν πετεινοί ή 14

αγάλµατα της Ειρήνης, του Τριπτόλεµου και του Πλούτου. Μάλλον για πρώτη φορά παναθηναϊκοί αµφορείς µοιράστηκαν το 560 π.χ. και κατασκευάζονταν µέχρι το 400. Για την περίοδο 492-412 φέρουν το όνοµα του επώνυµου άρχοντα, γεγονός που καθιστά εύκολη τη χρονολόγησή τους. 15

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Με την εργασία µας αυτή αντιληφθήκαµε πως οι αρχαίοι Έλληνες ασχολούταν πολύ µε τη κεραµική και πως δηµιουργούσαν αγγεία από πηλό µε πολλή φαντασία. Η «εικονογράφηση» των αγγείων ήταν ένας τρόπος διδασκαλίας και διάδοσης της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Το επάγγελµα του κεραµέα ήταν πολύ διαδεδοµένο ενώ υπήρχαν αγγεία για πολλές και διάφορες χρήσεις. Η ελληνική κεραµική ήταν πολύ φηµισµένη και γι αυτό, ακόµη και σε σήµερα, σε αρχαιολογικές ανασκαφές που γίνονται στο εξωτερικό (και ιδίως γύρω από τη Μεσόγειο) έρχονται στο φως αρχαία ελληνικά αγγεία πρεσβευτές του πολιτισµού µας. 16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΙΑ ΙΚΤΥΟ Βιβλιογραφία Κατσουλάκος, Θ., Κοκκορού-Αλευρά, Γ., Σκουλάτος, Β. (2012). Αρχαία Ιστορία Α Γυµνασίου. Αθήνα: ΟΕ Β. Πηγές από το ιαδίκτυο http://users.sch.gr/ikomninou/vase.htm(τελευταία πρόσβαση, 01/05/2015). Γεωργοπούλου, Θ. (χ.χ.) Μελανόµορφη κεραµική. ιαθέσιµο στον ιστότοπο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης: http://www.cycladic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=resource&cresrc=795&cnode=5 5(τελευταία πρόσβαση 04-05-2015). Κέλλη, Ειρ. (2014). Πολιτισµική αναγέννηση (8 ος αι.) Γεωµετρική Τέχνη (11 ος 8 ος αι.). ιαθέσιµο στο: http://www.slideshare.net/irinikel/8-118 (τελευταία πρόσβαση, 10/05/2015). Λήµµα «Αρχαία Ελληνική Κεραµική» (2015). ιαθέσιµο στο: http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%91%cf%81%cf%87%ce%b1%ce%af%ce% B1_%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE% AE_%CE%BA%CE%B5%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE% AE (τελευταία πρόσβαση 01/05/2015). YannisZogakis (2012). Το βάθος στο ζωγραφικό χώρο από την αρχαία Ελλάδα ως την Αναγέννηση. ιαθέσιµο στο: http://www.slideshare.net/yannisz/perspective-fromancient-greece-to-renaissance (τελευταία πρόσβαση, 10/05/2015). (χ.σ.) (χ.χ.) Αγγεία. ιαθέσιµο στο: http://www.kairatos.com.gr/aggeia.htm#αγγεία (τελευταία πρόσβαση, 10/05/2015). 17