ΕΛΕΝΗ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Αρχαιολόγος Β ΕΠΚΑ ΑΝΤΩΝΙΑ ΓΙΑΛΛΕΛΗ Αρχαιολόγος Β ΕΠΚΑ

ΕΛΕΝΗ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Αρχαιολόγος Β ΕΠΚΑ ΑΝΤΩΝΙΑ ΓΙΑΛΛΕΛΗ Αρχαιολόγος Β ΕΠΚΑ Σιδηροδρομικό Κέντρο Αχαρνών Ανασκαφή νεκροταφείου εκατέρωθεν λεωφόρου Δημοκρατίας* Η διενέργεια εκσκαφών στο πλαίσιο κατασκευής από την ΕΡΓΟΣΕ ανισόπεδης γέφυρας για τις νέες σιδηροδρομικές γραμμές Θεσσαλονίκης - Θριασίου και Αθηνών Πελοποννήσου, στάθηκε αφορμή για τον εντοπισμό της νέας αρχαιολογικής θέσης που συνοπτικά παρουσιάζεται στην παρούσα ανακοίνωση. Η ανασκαφική έρευνα πραγματοποιήθηκε από τη Β Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, με επιμελήτρια την κ. Μαρία Πλάτωνος Γιώτα 1, σε χώρο συνολικής έκτασης σχεδόν 10 στρεμμάτων εκατέρωθεν της Λ. Δημοκρατίας, νότια της συμβολής της με την οδό Μόρνου, στο ύψος του παλαιού Τελωνείου Μενιδίου και έφερε στο φως εκτεταμένο αρχαίο νεκροταφείο με ταφικό περίβολο, τμήματα δύο αρχαίων δρόμων, ένα πήλινο αγωγό και τμήμα λίθινου αγωγού. Ερευνήθηκαν συνολικά 387 τάφοι, ως επί το πλείστον πρωτογενείς πυρές (269), καθώς και εγχυτρισμοί (43), λακκοειδείς (24), ταφές σε τεφροδόχα αγγεία (16), κεραμοσκεπείς (10), σαρκοφάγοι (9), λάρνακες (9), κιβωτιόσχημοι (7) (σχ. 1, 2). Το δυτικό όριο του νεκροταφείου εντοπίζεται στις ανατολικές παρυφές του λόφου Πυργούθι. Μορφολογικά το έδαφος παρουσιάζει έντονη κλίση από τα δυτικά προς τα ανατολικά και από τα βόρεια προς τα νότια. Ανατολικά, από την πλευρά του Τελωνείου, το έδαφος είναι ομαλότερο, ελαφρά επικλινές προς τα δυτικά. Στον κεντρικό χώρο της ανασκαφής δημιουργείται ένα είδος λεκάνης, όπως δείχνουν οι αλλεπάλληλες αποθέσεις λάσπης και αμμοχάλικου αμέσως ανατολικά του αναλήμματος της αρχαίας οδού. Στο χώρο αυτό οι ταφές ήταν ελάχιστες και οι αμμώδεις προσχώσεις περιελάμβαναν ταφική κεραμική παρασυρμένη από κατεστραμμένους τάφους. Την ανάγκη διευθέτησης της ροής των υδάτων που συνέρρεαν από τους ορεινούς όγκους της Πάρνηθας βόρεια και τον παρακείμενο λόφο Πυργούθι από τα δυτικά, δηλώνει η κατασκευή τοίχου από μεγάλου μεγέθους αδρά επεξεργασμένους ογκολίθους, μήκους 7,50μ. και ύψους 1,90μ. που εντοπίσθηκε αμέσως ανατολικά της αρχαίας οδού, όπως επίσης και η οπή αποστράγγισης στο ανατολικό ανάλημμα της αρχαίας οδού στο ίδιο σημείο (σχ. 1, εικ. 1). Στην ύπαιθρο, όπου ο οικιστικός ιστός δεν ήταν οργανωμένος και η δόμηση ήταν χαλαρότερη, γύρω από μικρότερους πυρήνες κατοικιών, ήταν συνήθης η χωροθέτηση των νεκροταφείων κατά μήκος των κύριων οδικών αξόνων που συνέδεαν τους δήμους, αλλά και εντός του δήμου, εκατέρωθεν των μικρότερων δρόμων μεταξύ των οικιστικών μονάδων 2. Το νεκροταφείο που εξετάζουμε αναπτύσσεται γύρω από δύο αρχαίους δρόμους, που φαίνεται να συμβάλουν λίγο βορειότερα του ορίου απαλλοτρίωσης του έργου, στο ύψος της σύγχρονης οδού Μόρνου (σχ. 1 και 2). Η πρώτη οδός εκτείνεται από ΝΑ προς ΒΔ σε μήκος σχεδόν 50μ. (σχ. 2, εικ. 2). Το οδόστρωμα έχει πλάτος από 3μ. στα ΒΔ έως 6μ. στα ΝΑ και είναι διαμορφωμένο από μικρούς πλακοειδείς λίθους και θραύσματα κεραμίδων πακτωμένα στο χώμα. Δύο παράλληλα τοιχία επιμελημένης κατασκευής οριοθετούν την οδό στα ΒΔ. Τέσσερις μεγάλοι λιθόπλινθοι καταλαμβάνουν το κέντρο της βόρειας πλευράς και συνιστούν την πρόσοψη ταφικού περιβόλου. Το νότιο τοιχίο σώζεται αποσπασματικά. Διακρίνονται τουλάχιστον δύο οδοστρώματα και η κεραμική υποδηλώνει χρήση κατά την κλασσική εποχή. Τη συνέχεια της οδού προς τα ΒΔ μαρτυρά η ανεύρεση μικρού τμήματος του οδοστρώματος και του νότιου τοιχίου κατά τις εργασίες κατασκευής σύγχρονου αγωγού ομβρίων υδάτων επί της οδού Μόρνου. Ο δρόμος αυτός αποτελεί τη νοητή συνέχεια της αρχαίας οδού που είχε αποκαλυφθεί σε μήκος 205μέτρων κάτω από τη σύγχρονη οδό Ιππίου, αμέσως δυτικά της οδού Φιλαδελφείας 50

κατά τις εργασίες κατασκευής της Αττικής Οδού και του Προαστιακού Σιδηροδρόμου, τμήμα της οποίας είναι ορατό και επισκέψιμο σήμερα 3. Η οδός είχε ευθεία πορεία, διέσχιζε την περιοχή της Χαραυγής προς την Αυλίζα και φαίνεται πως ήταν μέρος κύριας οδικής αρτηρίας του αρχαίου δήμου. Σε χάρτη του 1880 4 και στο χάρτη του Kaupert από το 1884 (φύλο V, Kephisia) 5, φαίνεται η χάραξη αυτής της οδού που ξεκινά στα ΝΑ από τη σύγχρονη οδό Φιλαδελφείας και καταλήγει στη λεωφόρο Δημοκρατίας (εικ. 3). Η δεύτερη αρχαία οδός (σχ. 1, εικ. 1, 4) με κατεύθυνση Β Ν, αποκαλύφθηκε σε μήκος 55μ. και εντοπίστηκε σε βάθος 4,06μ. κάτω από το επίπεδο της οδού Μόρνου. Διακρίθηκαν τρία τουλάχιστον οδοστρώματα. Το ανώτερο, πλάτους από 3,5 (βόρεια) έως 4,5μ. (νότια), συγκρατούσαν χαμηλοί τοίχοι, επιμελώς δομημένοι με αδρά δουλεμένους ορθογώνιους λίθους μεγάλου και μεσαίου μεγέθους στις όψεις και μικρότερους εσωτερικά. Το δυτικό τοιχίο ήταν επιμελημένης τοιχοποιίας και σώζεται σε όλο το μήκος του. Η αποσπασματική εικόνα του ανατολικού τοιχίου οφείλεται, όπως δηλώνουν οι επάλληλες αμμώδεις προσχώσεις αμέσως ανατολικά του αναλήμματος, στην ύπαρξη ρεμάτων που συνέρρεαν στην περιοχή. Ο δρόμος αυτός, παράλληλος της σημερινής λεωφόρου Δημοκρατίας, ταυτίζεται με τον «αρχαίο δρόμο» (antike weg) που σημειώνει ο Kaupert στο χάρτη του 1884 (φύλο V, Kephisia) και που φαίνεται πως οδηγούσε στο κέντρο του αρχαίου δήμου, κοντά στο αρχαίο θέατρο, ακολουθώντας προς βορρά ευθεία πορεία (εικ. 3). Σε άλλο χάρτη της ίδιας εποχής 6 ακολουθούμε την πορεία του δρόμου προς τα νότια και τη διακλάδωσή του προς τα δυτικά, ακολουθώντας τις νότιες παρυφές του λόφου Πύργουθι προς το ρέμα της Εσχατιάς. Τμήμα αρχαίας οδού που είχε εντοπιστεί παλαιότερα επί της οδού Χαλκιδικής, στη συμβολή της με την οδό Ρίτσου, όπου επίσης είχαν βρεθεί τέσσερις ταφικοί περίβολοι κλασικής εποχής ταυτίζεται πιθανότατα με τη διακλάδωση αυτή 7. Όπως αναφέρθηκε, στα ανατολικά της πρώτης οδού αποκαλύφθηκε ταφικός περίβολος επιμελημένης τοιχοδομίας (σχ. 2). Η πρόσοψη σώζεται σε ύψος ενός δόμου και μήκος 4,5μ., ενώ η νότια πλευρά διατηρείται σε μήκος σχεδόν 10μ. και ύψος δύο δόμων στο ανατολικό άκρο. Στην εσωτερική γωνία της συμβολής των δύο τοίχων, μπροστά στον αρχαίο δρόμο, σώζονται τα κατάλοιπα της βάσης ορθογώνιου ταφικού βάθρου. Ο περίβολος περιελάμβανε δεκάδες ταφές σε μεγάλη πυκνότητα, πολλές από τις οποίες ήταν επάλληλες. Φιλολογικές πηγές αλλά και τα αρχαιολογικά δεδομένα μαρτυρούν την ύπαρξη τριών σταδίων στο ταφικό τελετουργικό: κατά την πρόθεσιν, μια μέρα μετά το θάνατο, οι συγγενείς προετοίμαζαν το σώμα για την ταφή και ξεκινούσε ο θρήνος. Το πρωί της τρίτης ημέρας γινόταν η εκφορά, η μεταφορά δηλαδή του νεκρού στον τάφο, ακολουθούμενου από την επικήδεια πομπή, και η ταφή, κατά τη διάρκεια της οποίας γίνονταν και οι προσφορές, χοαί και εναγίσματα, στους νεκρούς. Μετά την επιστροφή στο σπίτι ακολουθούσε το περίδειπνον, όπου οι συγγενείς έτρωγαν και μιλούσαν για το νεκρό. Άλλες εθιμικές τελετές ήταν τα ένατα και οι ετήσιοι εορτασμοί 8. Το πιο συχνό είδος ταφής στο νεκροταφείο που εξετάζουμε είναι η καύση του νεκρού. Πρόκειται για μια αρκετά δαπανηρή πρακτική, αν υπολογίσει κανείς το υψηλό κόστος της μεγάλης ποσότητας ξύλου που χρειάζεται για να επιτευχθεί η πλήρης καύση του ανθρώπινου σώματος, καθώς και τα έξοδα για τη διάνοιξη του λάκκου, που στις περιπτώσεις των πρωτογενών πυρών το μέσο βάθος τους ήταν τουλάχιστον τα δύο μέτρα (εικ. 5). Την πλειονότητα των τάφων συνιστούν οι πρωτογενείς καύσεις (πυρές), όπου το σώμα του νεκρού τοποθετούνταν σε βαθύ λάκκο μεγάλου ύψους, γεμάτο με ξύλα. Αύλακες εξαερισμού διαμορφώνονταν στο δάπεδο και τα τοιχώματα των λάκκων, ώστε να επιτευχθεί η πλήρης αποτέφρωση του σώματος. Δεν είχαν συγκεκριμένο προσανατολισμό και τις συναντάμε σε όλη την έκταση του νεκροταφείου, πολλές φορές σε αλλεπάλληλα στρώματα από την αρχαϊκή έως την κλασσική εποχή. Αρκετές ήταν πλούσια κτερισμένες, ενώ κάποιες περιείχαν ένα μόνo αγγείο. Χαρακτηριστικό σύνολο πλούσιας ταφής αποτελούν τα κερίσματα της πυράς 118 από το δυτικό τμήμα του νεκροταφείου, με μελανόμορφες ληκύθους τύπου καπνοδόχου 9 από το α μισό του 5 ου αι π.χ., μελανόγραφα ληκύθια με ανθέμια, ερυθρόμορφες ληκύθους και μελαμβαφές αλάβαστρο 10. Στο ταφικό σύνολο της πυράς 68 των αρχών του 5 ου αι π.χ., εκτός 51

των μελανόμορφων ληκύθων συναντάμε ειδώλιο ένθρονης καθιστής μορφής 11 και μικκύλη ομφαλωτή φιάλη (εικ. 7). Πρώιμο παράδειγμα πυράς που χρονολογείται στα μέσα του 6 ου αι π.χ., αποτελεί η πυρά 44, η οποία περιείχε ένα μικκύλο μελανόμορφο σκύφο με παράσταση ζεύγους πανθήρων ή λιονταριών, ένα μελαμβαφές σκυφίδιο και ένα μικκύλο μελαμβαφή σκύφο 12. Μικρότερος είναι ο αριθμός των δευτερογενών καύσεων, όπου η αποτέφρωση του νεκρού γίνεται σε πυρά γειτονική του τάφου. Η τέφρα συλλέγεται σε πήλινα αγγεία ή ορειχάλκινες τεφροδόχους σφραγισμένες σε λίθινες θήκες, κυλινδρικές ή ορθογώνιες. Στο νεκροταφείο που εξετάζουμε, συναντήσαμε τρία ακόσμητα χυτροειδή τεφροδόχα αγγεία 13 μέσα σε ισάριθμες λίθινες θήκες σε σειρά, που χρονολογούνται στο τελευταίο τετάρτου του 5 ου αι. π.χ. (εικ. 8). Από το ανατολικό νεκροταφείο προέρχεται μαρμάρινη θήκη, καθώς και δεύτερη λίθινη θήκη με χάλκινο λέβητα (εικ. 6). Εξαιρετικό δείγμα τεφροδόχου αγγείου αποτελεί μελανόμορφος αμφορέας που φέρει την επιγραφή ΝΙΚΙΑΣ ΕΠΟΙΕΣΕΝ 14. Η διακόσμηση αναπτύσσεται σε δύο μετώπες με παραστάσεις έφιππων μορφών. Άλλοι τύποι πήλινων τεφροδόχων αγγείων που συναντήσαμε είναι μια μελαμβαφής πελίκη και ένας ερυθρόμορφος δίνος 15 με παράσταση σκηνής συμποσίου με το Διόνυσο και τον Ηρακλή (εικ. 9). Ο ενταφιασμός αποτελεί επίσης μια συνήθη πρακτική ταφής για τους αρχαίους αχαρνείς. Συναντήσαμε αρκετούς λακκοειδείς τάφους, δηλαδή απλά ορύγματα στο χώμα, κάποιοι από τους οποίους ήταν πολύ πλούσια κτερισμένοι. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον λακκοειδή (8) τάφο του β μισού του 6 ου αι π.χ. από το δυτικό τμήμα του νεκροταφείου, στον οποίο βρέθηκαν τριάντα κτερίσματα από μικκύλα αγγεία (πυξίδες, λεκανίδες, κρατήρας, κλπ), πήλινα ειδώλια, χάλκινο ψέλιο 16 και ενώτια, ταφή που προφανώς ανήκει σε νεαρή γυναίκα (εικ. 10, 11). Βρέθηκαν αρκετοί κεραμοσκεπείς/ καλυβίτες τάφοι, κατασκευασμένοι από επίπεδες ή καμπύλες πήλινες κεραμίδες (εικ. 12). Συνήθως ήταν φτωχά κτερισμένοι, υπάρχουν όμως και παραδείγματα πλούσιων συνόλων, όπως ο καλυβίτης 1 από το δυτικό τμήμα του νεκροταφείου, που χρονολογείται στο α μισό του 5 ου αι π.χ. (εικ. 13). Περιείχε επτά αγγεία, ανάμεσά τους δύο ερυθρόμορφες ληκύθους, η μια με παράσταση Νίκης 17 και η άλλη με σκηνή γυναικωνίτη, δύο μελανόμορφες ληκύθους τύπου καπνοδόχου και ένα σκυφίδιο κορινθιακού τύπου. Ιδιαίτερο σύνολο αποτελούν τα πέντε γυάλινα μυροδοχεία και μία μελαμβαφής οινοχόη του κεραμοσκεπούς 3 από το ανατολικό τμήμα του νεκροταφείου, που χρονολογούνται στα ρωμαϊκά χρόνια 1 ο - 2 ο μ.χ. 18 (εικ. 30) Πήλινες λάρνακες (λουτήρες) χρησιμοποιούνταν σε παιδικές ταφές, ενώ βρέθηκαν και μεγάλου μεγέθους πήλινες σαρκοφάγοι για την ταφή ενηλίκων. Στα τέλη του 5 ου /αρχές 4 ου αι π.χ. ανήκει το ταφικό σύνολο της πήλινης λάρνακας 2 ανατολικά της Λ. Δημοκρατίας. Τα κτερίσματα στο σύνολό τους είναι μικκύλα αγγεία, από τα οποία ξεχωρίζουμε έναν παναθηναϊκό αμφορίσκο 19, μία πυξίδα κορινθιακού τύπου 20 και μία λεκανίδα με πώμα, στο εσωτερικό της οποίας βρέθηκαν δισκοειδή ψιμύθια (εικ. 14, 15). Ο εγχυτρισμός, δηλαδή η ταφή σε αγγεία όπως πίθους, πιθαμφορείς, κ.ά., είναι μια εξίσου διαδεδομένη πρακτική. Μια από τις πρωϊμότερες ταφές στο νεκροταφείο αποτελεί ο εγχυτρισμός 13, ανατολικά της Λ. Δημοκρατίας (εικ. 16). Πρόκειται για μεγάλο αμφορέα με κάθετες λαβές και γεωμετρική διακόσμηση σε μετόπες με ομόκεντρους κύκλους. Χρονολογείται στην ύστερη γεωμετρική περίοδο 21. Ο εγχυτρισμός 32 χρονολογείται στα τέλη του 6 ου - αρχές 5 ου αι π.χ. και βρέθηκε στο δυτικό τομέα του νεκροταφείου. Περιείχε μελανόμορφα και μελαμβαφή ληκύθια, μελαμβαφή πυξίδα 22, εξάλειπτρα κορινθιακού τύπου 23, ειδώλιο ένθρονης γυναικείας μορφής κ.ά. Ο εγχυτρισμός 27 από το ανατολικό νεκροταφείο, χρονολογείται στις αρχές του 5 ου π.χ. (εικ. 17). Στα κτερίσματα που συλλέχθηκαν ανήκουν μελανόμορφα και μελαμβαφή ληκύθια, πυξίδες, σκυφίδια, μικύλλες φιάλες, ειδώλιο ένθρονης γυναικείας μορφής και δυο ζωόμορφα ειδώλια πτηνού και αγριόχοιρου 24, πιθανώς παιχνίδια, που μαρτυρούν πως η ταφή ήταν παιδική. Στο πρώτο τέταρτο του 5 ου π.χ. χρονολογείται ο εγχυτρισμός 9 με τρία ακέραια μικκύλα αγγεία (οινοχόη και εξάλειπτρα 25 ). 52

Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι είναι λάκκοι επενδεδυμένοι και καλυμμένοι με πλάκες (εικ. 18). Στον κιβωτιόσχημο τάφο 2, από το ανατολικό τμήμα του νεκροταφείου, βρέθηκαν πέντε μελανόμορφες λήκυθοι, ένα ληκύθιο και μια μελαμβαφής πυξίδα με πώμα (εικ. 20). Βρέθηκαν επίσης πώρινες και μαρμάρινες σαρκοφάγοι (εικ. 21) με οριζόντιο ή αετωματικό κάλυμμα, ενώ μια είχε επικάλυψη από δύο στρώσεις κονιάματος. Το νεκρό της λίθινης σαρκοφάγου (6) κτέριζαν ένα μελαμβαφές αρυβαλλοειδές ληκύθιο, ένα ειδώλιο κουροτρόφου και μια πυξίδα τύπου πουδριέρας 26. Χρονολογείται στο β μισό 5 ου αι π.χ. (εικ. 19). Οι συγγενείς τιμούσαν το νεκρό πράττοντας τα νομιζόμενα, κατά το εθιμικό δίκαιο. Πρόσφεραν, όπως αναφέραμε, χοές και εναγίσματα στον τάφο σε καθορισμένες ημέρες (τρίτα, ένατα), πιθανώς και κατά την τριακοστή ημέρα και στον ετήσιο εορτασμό. Κατάλοιπα αυτών των προσφορών εντοπίζουμε περιμετρικά των τάφων σε αύλακες, θέσεις ή θήκες και περιέχουν καμμένα και σπασμένα τα αγγεία που χρησιμοποιήθηκαν κατά την τελετή (εικ. 22). Στο ανατολικό τμήμα του νεκροταφείου εντοπίστηκε καύση προσφορών με αγγεία που χρονολογούνται από τα τέλη του 6 ου έως τα μέσα του 5 ου αι π.χ., μεταξύ των οποίων κύλικες της ομάδας της κρακοβίας 27, μελανόμορφους σκύφους με σατύρους 28, μαινάδες, ζωόμορφες παραστάσεις με πάνθηρες και λιοντάρια, ερυθρόμορφους σκύφους με κουκουβάγια σε κλαριά ελιάς 29, ομφαλωτές φιάλες, πινάκια, ληκύθους και φιαλίδια. Ιδιαίτερα αξιόλογο εύρημα του νεκροταφείου αποτελεί ερυθρόμορφη λουτροφόρος (εικ. 24) με γαμήλια σκηνή που χρονολογείται στα μέσα του 5 ου αι π.χ. 30 Υστερότερη σε χρονολόγηση είναι άλλη καύση προσφορών που χρονολογείται από τα τέλη του 5 ου έως τα μέσα 4 ου π.χ., η οποία περιείχε πινάκια, μελαμβαφή φιαλίδια, σκύφο, πυξίδα, μικκύλη ερυθρόμορφη υδρία 31 κ.ά (εικ. 23). Αρκετά είναι τα πρώιμα αγγεία που βρέθηκαν είτε μέσα σε ταφικά σύνολα είτε περιμετρικά των τάφων και χρονολογούνται από τα τέλη του 8 ου μέχρι τις αρχές του 5 ου αι. π.χ. Κορινθιακές κοτυλίσκες 32 και κορινθιακοί αρύβαλλοι χρονολογούνται από τα τέλη του 8 ου μέχρι τα μέσα του 6 ου αι. π.χ. Στο πρώτο μισό του 6 ου αι π.χ. χρονολογούνται δύο λήκυθοι τύπου Δηιάνειρας 33, εκ των οποίων η μία φέρει μελανόμορφη παράσταση με αντωπές σειρήνες, αιλουροειδή και ρόδακες ανάμεσά τους. Στα μέσα του 6 ου π.χ. χρονολογούνται τα λύδια 34 που βρέθηκαν σε λακκοειδείς τάφους. Μικκύλες όλπες 35 με τοξοειδή και υπερυψωμένη λαβή που χρονολογούνται στα μέσα του 6 ου αι. π.χ, οινοχοίσκες, κορινθιακά εξάλειπτρα, σκύφοι και σκυφίδια προέρχονται επίσης από τους τάφους του νεκροταφείου. Οι λήκυθοι αποτελούν το πιο διαδεδομένο αγγείο και συναντάμε όλους τους τύπους, όπως πρώιμες μελαμβαφείς από το γ τέταρτο 6 ου π.χ., τύπου Δηιάνειρας, καπνοδόχου 36 (εικ. 17), κύριου και δευτερεύοντος τύπου. Εκτός από το συνήθη φυτικό διάκοσμο από ανθέμια, κισσόφυλλα (εικ. 7) κ.τ.λ., ενδιαφέρουσα είναι η εικονογραφία με θέματα μυθολογικού περιεχομένου, όπως από τον θηβαϊκό κύκλο 37, τους άθλους του Θησέα και του Ηρακλή 38. Συχνές είναι οι διονυσιακές σκηνές με σατύρους και μαινάδες και οι σκηνές συμποσίου. Πολλές ληκύθους κοσμούν αρματοδρομίες, καθώς και σκηνές αναχώρησης πολεμιστών. Χαρακτηριστικές είναι οι μελανόμορφες λήκυθοι της ομάδας των πετεινών (εικ. 25) που χρονολογούνται στα τέλη του 6 ου - αρχές 5 ου αι. π.χ 39. Πολυάριθμες είναι οι ερυθρόμορφες λήκυθοι που διακοσμούνται με σκηνές γυναικωνίτη, μαινάδες, ανδρικές και γυναικείες προτομές. Επίσης, βρέθηκαν πολλές λευκές λήκυθοι, που όμως δεν σώζονται σε καλή κατάσταση. Πολύ διαδεδομένα είναι επίσης τα ληκύθια όλων των τύπων, όπως μελαμβαφή με εγχαράξεις, τύπου Δηιάνειρας, μελανόγραφα και ανθεμωτά και ερυθρόμορφα (εικ. 15). Άλλοι τύποι αγγείων που χρησιμοποιήθηκαν ως κτερίσματα ήταν αμφορίσκοι, μελαμβαφείς και μελανόμορφοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο μελανόμορφος παναθηναϊκός αμφορίσκος με παράσταση Αθηνάς 40 (εικ. 15) και άλλος με παράσταση αθλητών. Στο ανατολικό νεκροταφείο βρέθηκε τμήμα μεγάλης ερυθρόμορφης πελίκης διακοσμημένης με διονυσιακή σκηνή. Άλλα αγγεία που συναντήσαμε στο νεκροταφείο είναι υδρίσκες (εικ. 21, 23), πινάκια (εικ. 11, 23), φιάλες, πυξίδες διαφόρων τύπων (εικ. 11, 17), όπως επίσης και μελαμβαφείς όλπες, μεταξύ των οποίων μία που φέρει στην λαβή εγχάρακτο το γράμμα Μ 41. Επίσης, βρέθηκαν πήλινα αλάβαστρα μελαμβαφή, μελανόμορφα και μελανόγραφα με 53

ανθέμια 42. Συνήθη κτερίσματα, κυρίως σε σαρκοφάγους και κάλπες, αποτελούσαν τα λίθινα αλάβαστρα (εικ. 21). Από τους πιο διαδεδομένους τύπους ειδωλίων της αρχαϊκής και της πρώιμης κλασικής εποχής που βρέθηκε σε αρκετούς τάφους του νεκροταφείου, είναι αυτός της ένθρονης γυναικείας μορφής (εικ. 26) με τα χέρια ακουμπισμένα στα γόνατα 43. Σε ορισμένες περιπτώσεις σώζονταν ίχνη της γραπτής τους διακόσμησης. Πήλινο ειδώλιο κουροτρόφου, δηλαδή όρθιας γυναικείας μορφής που φέρει στον ώμο ένα παιδί (εικ. 19), με ίχνη λευκού επιχρίσματος, βρέθηκε σε λίθινη σαρκοφάγο στα δυτικά της λεωφ. Δημοκρατίας και χρονολογείται το β μισό του 5 ου π.χ. Επίσης βρέθηκαν ζωόμορφα ειδώλια 44 (χοιρίδια, πτηνά, σκύλος κ.ά.) που προέρχονται από παιδικές ταφές σε εγχυτρισμούς (εικ. 17) και πήλινες λάρνακες. Από τα μετάλλινα αντικείμενα που συναντήσαμε στο νεκροταφείο των Αχαρνών τα περισσότερα είναι χάλκινα και σιδερένια. Βρέθηκαν χάλκινα κυκλικά κάτοπτρα (εικ. 15), χάλκινα κοσμήματα από γυναικείες ταφές, όπως ψέλλιο 45 (εικ. 10), ενώτια, δαχτυλίδι, χάλκινες και σιδερένιες στλεγγίδες, πιθανώς από τάφους αθλητών, και άλλα αντικείμενα, όπως ομοίωμα χάλκινου τροχού από ανάθημα σε καύση πλησίον του δρόμου, χάλκινο πώμα, κρίκοι κ.ά. Πήλινα επίχρυσα μετάλλια και πήλινοι επίχρυσοι ρόδακες συλλέχθηκαν από την πυρά 14 στα ανατολικά της Λεωφ. Δημοκρατίας. Αποτελούσαν το διάκοσμο ξύλινου κιβωτίου τοποθετημένου στο εσωτερικό της πυράς, όπως δηλώνουν τα υπολείμματα ξυλάνθρακα με το αποτύπωμα του μεταλλίου που βρέθηκαν. Πέντε μαρμάρινα σήματα αποτελούν από τα πιο αξιόλογα ευρήματα του νεκροταφείου των Αχαρνών. Πρόκειται για μια επιτύμβια στήλη και τέσσερεις ληκύθους. Η επιτύμβια στήλη (εικ. 27) φέρει αετωματική επίστεψη με την επιγραφή ΦΙΛΟΚΙΡΙΣΤΗ στο γείσο και παράσταση με σκηνή δεξίωσης δύο γυναικείων μορφών, η μία από τις οποίες έφερε στον ώμο ιερό κλειδί (κλειδούχος ιέρεια). Χρονολογείται στο τελευταίο τέτερτο του 4 ου αι. π. Χ. Χρησιμοποιήθηκε ως κάλυμμα μεταγενέστερου αγωγού σε δεύτερη χρήση. Δύο μαρμάρινες λήκυθοι εντοπίστηκαν μαζί, ανατολικά της λεωφόρου Δημοκρατίας και φέρουν παραστάσεις δεξίωσης. Η πρώτη απεικονίζει δύο μορφές, μια καθιστή γυναικεία και μια όρθια ανδρική και φέρει την επιγραφή ΓΛΥΚΗ ΔΗΜΟΦΙΛΟ (εικ. 28). Η δεύτερη, που απεικονίζει δύο ανδρικές μορφές, μία όρθια και μία καθιστή, φέρει την επιγραφή ΔΗΜΟΦΙΛΟΣ ΑΜΦΙΧΑΡΗΣ. Άλλη λήκυθος που βρέθηκε αμέσως κάτω από το οδόστρωμα της Λ. Δημοκρατίας, απεικονίζει δυο γυναικείες μορφές, μια όρθια και μια καθιστή. Φέρει επιγραφή με τρία ονόματα ΔΟΡΚΙΣ ΑΡΕΤΑ Το τρίτο όνομα δε διακρίνεται. Από στο δυτικό τμήμα του νεκροταφείου προέρχεται επίσης μαρμάρινη λήκυθος με ανάγλυφη παράσταση κοριτσιού και γραπτή διακόσμηση με ερυθρό και γαλάζιο χρώμα. Βρέθηκαν επίσης μικρότερα τμήματα από δύο άλλες μαρμάρινες ληκύθους, τμήμα μαρμάρινης λουτροφόρου, καθώς και απότμημα γονάτου πιθανώς από κάποιο ανάγλυφο. Εκτός των τάφων, πάνω και κοντά στις αρχαίες οδούς, βρέθηκαν αρκετά χάλκινα νομίσματα, σε κακή κατάσταση διατήρησης. Μέσα σε πήλινη λάρνακα βρέθηκε επίσης αργυρό νόμισμα που συνόδευε το νεκρό. Αξίζει να αναφερθούμε στην ανεύρεση αγγείων και οστράκων που φέρουν εγχάρακτες επιγραφές. Πρόκειται για ένα αβαφές όστρακο από σώμα αγγείου με την επιγραφή ΑΡΧΑΝΑΙ, ένα φιαλίδιο που φέρει στην εξωτερική πλευρά της βάσης εγχάρακτη επιγραφή ΤΥΝ ή ΠΥΝ, ένα όστρακο με τα γράμματα ΔΕ, καθώς και τη μελαμβαφή όλπη με το γράμμα Μ στη λαβή, που προαναφέραμε. Ανακεφαλαιώνοντας, τα πρωϊμότερα ταφικά σύνολα που συναντήσαμε στο νεκροταφείο των Αχαρνών εντοπίζονται στο μέσον του δυτικού τμήματος του νεκροταφείου, ανάγονται στη γεωμετρική εποχή και χρονολογούνται στα μέσα του 8 ου π.χ.πρόκειται για την πυρά 124 και τον εγχυτρισμό 21, ο οποίος περιείχε μικρή υδρία με κάθετες γραμμές, δίωτο σκύφο, αργολική οινοχόη και μόνωτο κύαθο 46 (εικ. 29). Το νεκροταφείο ήταν σε χρήση κατά τους ύστερους αρχαϊκούς χρόνους και μέχρι το τέλος της κλασικής περιόδου, όπως επισημάναμε κατά τη διάρκεια της παρουσίασης. Την υστερότερη χρονολογικά ταφή αποτελεί ο 54

κεραμοσκεπής τάφος 3, που ήταν κτερισμένος με πέντε γυάλινα αγγεία και μελαμβαφή οινοχόη της ρωμαϊκής εποχής (1 ος 2 ος αι. μ.χ.) 47 (εικ. 30). Η αποκάλυψη του εκτεταμένου και πλούσιου αυτού νεκροταφείου σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά δεδομένα από την ευρύτερη περιοχή της Αυλίζας βόρεια και δυτικά, αλλά και της Χαραυγής ανατολικότερα, μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως στην περιοχή γύρω από το λόφο Πυργούθι, νότια του κέντρου του αρχαίου Μενιδίου, υπήρχε εγκατεστημένη μια από τις κύριες συνοικίες του αρχαίου δήμου των Αχαρνών, με διαχρονική κατοίκηση από τη γεωμετρική μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον AgoraXII Sparkes, B. A. - Talcott, L., TheAthenianΑgora, XII. Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Centuries B.C., Princeton1970 Agora XXIII Moore, M. B. Philippides, M.Z.P., The Athenian Agora, XXIII. Attic Black-Figured Pottery, Princeton 1986 Agora XXX Moore, M. B., The Athenian Agora, XXX. Attic Red-Figured and White Ground Pottery, Princeton1997 Άκανθος Ι Καλτσάς, Ν., Άκανθος Ι. Η ανασκαφή στο νεκροταφείο κατά το 1979, Αθήνα 1998 Αττική Οδός 2005 Αττικής Οδού περιήγηση (επιμ. Γ. Σταϊνχάουερ), Αθήνα 2005 Αττικής Οδοί 2009Αττικής Οδοί, αρχαίοι δρόμοι της Αττικής (επιμ. Μ. Κορρέ), Αθήνα 2009 Boardman 1980 Βoardman,J., Αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία (ελλ. μτφρ.), Αθήνα 1980 CVACorpus Vasorum Antiquorum Haspels ABL Haspels, Ε., Attic Black- figured Lekythoi, Paris 1936 Kerameikos VII Kübler, K., Kerameikos VII. Die Nekropole der Mitte des 6. Bis Ende des 5. Jhs. T. 1, 1976 Kerameikos IX Knigge, U., Kerameikos IX. Der Südhügel Kerameikos. Ergebnisse der Ausgrabungen, Berlin 1976 Κόκκου -Βυριδή 1999 Κόκκου -Βυριδή, Κ., Πρώϊμες πυρές θυσιών στο Τελεστήριο της Ελευσίνας, Αθήνα 1999 Kurtz 1975 Kurτz, D.C., Athenian White Lekythoi. Patterns and Painters, Oxford 1975 ΜίεζαΡωμιοπούλου, Κ. Τουράτσογλου, Γ., Μίεζα. Νεκροταφείο υστεροαρχαϊκών πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, Αθήνα 2002 Μυλωνάς 1975 Μυλωνάς Γ.E., Το Δυτικόν νεκροταφείον της Ελευσίνος, Α Γ, Αθήνα 1975 Πλάτωνος 2004Πλάτωνος Γιώτα, Μ., Αχαρναί,Ιστορική και τοπογραφική επισκόπηση των αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας, Αχαρναί 2004 Πλάτωνος 2005 Πλάτωνος Γιώτα, Μ., Αττική Οδός. Περιοχή δήμου αρχαίων Αχαρνών, στο Αττική Οδός 2005, 25-47 Πλάτωνος 2009 Πλάτωνος Γιώτα, Μ., Οδικό δίκτυο βόρειας Αττικής, στο Αττικής Οδοί, 2009, 140-145 Πόλη 2003 Παρλαμά, Λ. & Σταμπολίδης, Ν. (επιμ.), Η Πόλη κάτω από την Πόλη, Αθήνα 2003 Σταϊνχάουερ 2009 Σταϊνχάουερ, Γ., Οδικό δίκτυο της Αττικής, στο Αττικής Οδοί, 2009, 34 73 1 Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται προς την κ. Μ. Πλάτωνος Γιώτα για την παρότρυνσή της να παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα της ανασκαφής του νεκροταφείου του Σ.Κ.Α. με την παρούσα ανακοίνωση στο Συμπόσιο Ιστορίας και Λαογραφίας Αττικής. Η ανασκαφή ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2002, διεξήχθη τμηματικά, όπως υποδείκνυαν οι ανάγκες του έργου και με μεγάλα χρονικά κενά, και ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι του 2007. Στην ανασκαφή και την καταγραφή του υλικού εργάστηκαν, εκτός από τις υπογράφουσες, οι αρχαιολόγοι: Χρ. Καραγιαννόπουλος, Ασ. Τσιάκα, Στ. Κατσανδρή, Γ. Παρασκευοπούλου, Χρ. Λιόγα, Θ. Γεωργόπουλος, Κ. Καλομπάτσου, Χ. Παπαναστασίου, Έφη Χαντζή, Π. Δημητρά, Γ. Χαρίτος και Ελ. Πορτάλιος. Τα σχέδια εκπονήθηκαν από τη σχεδιάστρια Αρχ. Μπενέκου και τα ευρήματα συντηρήθηκαν από τους: Ι. Τσιώμη, Κ. Χάραρη, Ελ. Καπράλου και Δ. Δημητρακοπούλου. Μεγάλος αριθμός ειδικευμένου εργατοτεχνικού προσωπικού πρόσφερε την εμπειρία του για την πραγματοποίηση της ανασκαφής. Για την πρώτη ανασκαφική έκθέση βλ. Πλάτωνος, Μ., ΑΔ 56 59 (2001-2004), Χρονικά, Β 1, σ. 433 436, εικ. 227 235. 55

2 Πλάτωνος 2005, σ. 26, σημ. 7,8 Σκιλάρντι, Δ., Αρχαία νεκροταφεία και δρόμοι στη θέση «Πέλικα» - Μαρούσι στο Αττική Οδός 2005, σ. 72-73 3Πλάτωνος 2009, σ. 141 142, εικ. 9.2, 9.3, 9.4 Σταϊνχάουερ 2009, σ. 44 46, εικ. 3.4, 3.5 Πλάτωνος 2005, σ. 36-39 Πλάτωνος, Μ., ΑΔ 56 59 (2001-2004), Χρονικά, Β 1, σ. 389 392, εικ. 120 122, σ. 414 415, εικ. 185 188, σ. 427, εικ. 214 216 και σ. 437, εικ. 236 Πλάτωνος 2004, σ.430 4 Χάρτης του 1880, πηγή: αρχείο της Β Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. 5Curtius, E. & J.A. Kaupert, Karten von Attika, Berlin 1881 1904 6 Βλ. σημείωση 4 7 Πλάτωνος, Μ., ΑΔ 55 (2000), Χρονικά Β 1, σ. 121 124, σχ. 48, εικ. 51 και ΑΔ 56 59 (2001-2004), Χρονικά, Β 1, σ. 396 397, εικ. 138 Πλάτωνος 2005, σ. 32-33 8 Ενδεικτική βιβλιογραφία για τα έθιμα ταφής και τα είδη των τάφων: Kurtz, D. Boardman, J., Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο (ελλ. μτφρ.), Αθήνα 1994 Morris, I. Ταφικά τελετουργικά έθιμα και κοινωνική δομή στην κλασική αρχαιότητα (ελλ. μτφρ.), Ηράκλειο 1997 9 Για παράλληλα βλ.: Kurtz 1975, σ. 87, πίν. 70.8 KerameikosVII, 2, σ. 83-84, αρ. 285, πίν. 56, 1-6 Μυλωνάς 1975, τόμ. Α', σ. 48, αρ. 66, πίν. 204α, τόμ. Α', σ. 177, αρ. 256, πίν. 275α KerameikosVII, 2, σ. 21, πίν. 13, αρ. 46:1, σ. 22,αρ. 48:2 10 Πρβλ. Άκανθος Ι, σ. 66, πίν. 68, αρ. 1101 CVA, Ελλάς 7, Μουσείο Μαραθώνος, σ. 36-37, πίν.16.1 Kurtz 1975, σ. 155, πίν. 72,8 11 Κόκκου-Βυριδή 1999, σ. 235, αρ. Β165, πίν.50, σ. 236, αρ. Β168, Β170,πίν.50 Μυλωνάς 1975, τόμ. Α, σ. 281,αρ. 38, πίν..326α Kerameikos VII, σ. 120, αρ. 472: 17. 18, πίν. 81, 5-6 Άκανθος Ι, σ. 216, Ε346, πίν. 223α Μίεζα, σ. 57, αρ. 1577 12 Πρβλ. ΑgoraXII, σ. 87, αρ. 364-377, πίν.17 13Πρβλ. AgoraXII, σ. 344, αρ. 1533, πίν. 67 14Πρβλ. τον παναθηναϊκό αμφορέα από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης με την υπογραφή του Νικία, αρ. 1978.11.13, Moore, M. B., 'Nikias Made Me': An Early Panathenaic Prize Amphora in the Metropolitan Museum of Art, Metropolitan Museum Journal 34 (1999), σ. 38-48, εικ. 5-8 15 Βλ. ανακοίνωση Μ. Πλάτωνος Γιώτα στο συμπόσιο με τίτλο Ερυθρόμορφος δίνος από τις Αχαρνές, αναρτημένη στην ηλεκτονική διεύθυνση: http://dekatosymposio.blogspot.com/2011/10/httpwww.html 16 Για ψέλια με φίδια: Άκανθος Ι, σ. 139, τάφος 1654, αρ.1206, πιν.157α Βοκοτοπούλου, Ι. Δεσποίνη, Αικ. Μισαηλίδου, Β. Τιβέριος, Μ., Σίνδος, Κατάλογος έκθεσης, 1997 2, αρ. 310, 495 KerameikosVII, 2, σ. 120, τάφος 472: 19, πίν. 81, 4 17AgoraXXX, σ. 265, αρ.922, πίν.91, σ. 266, αρ. 929, πίν. 92 Μυλωνάς 1975, σ. 264-265, αρ. 417, πίν. 315δ 18 Πρβλ. Πόλη 2003, σ. 176, αρ. 162, φωτ. 162 19Boardman 1980, σ. 205, εικ. 316 20 Πρβλ. Μυλωνάς 1975, πίν 204β, ΒΚ - 68 21Βλ. Brann, E. T. H., The Athenian Agora, VIII, Late Geometric and Protoattic Pottery: Mid 8th to Late 7th Century B.C., 1962, σ. 30, αρ. 2, πίν.1, σ. 64, αρ.292, πίν. 17 Young, R.S., Hesperia Supplements, Vol. 2, Late Geometric Graves and a Seventh Century Well in the Agora, 1939, σ. 127, αρ. Β59, εικ. 91 22 Πόλη 2003, σ. 373, αρ. 417 23 Μίεζα, σ. 78, αρ. 1631 σ. 83-84, αρ.1639, σ. 106, αρ.1706, σ. 117, αρ. 1736 24 Μυλωνάς 1975, τόμ. Α, σ. 46, αρ. Β17-ειδ. 7, 9, 10, πίν. 204γ, σ. 65, αρ. Βρ-ειδ. 11,14, πίν. 215β 25AgoraXII, σ. 186, αρ. 1406, πίν. 45 Πόλη 2003, σ. 318, αρ. 323 26 Πόλη 2003, σ. 348, αρ. 378, σ.365, αρ. 404 Μυλωνάς 1975, τόμ. Α, σ. 356, αρ. 594, πίν. 341β 27 Μαραγκού, Λ., Αρχαία Ελληνική Τέχνη. Ίδρυμα Γουλανδρή, Αθήνα 1996, σ. 86, αρ. 125 28Boardman 1980, σ. 175, 225, εικ. 292, 29AgoraXΧΧ, σ. 63-64, αρ. 1313 1322, πίν. 122-123 30CVA, Ελλάς 7, Μουσείο Μαραθώνος, σ. 58-61, πιν.32-33 Καββαδίας, Γ., Ο ζωγράφος του Sabouroff, σ. 42-45, σ. 123-127, πίν. 70-72 31 Για παρόμοιο θέμα: Πόλη 2003, σ. 240-241, αρ. 223 32Άκανθος Ι, σ. 88, τάφος 1470, αρ. 740, πιν. 92α 33για το σχήμα: AgoraXII, σ. 151, 313, αρ. 1099, πίν. 38 KerameikosVII, 2, σ.116, αρ. 458.1,2, πίν. 73,4 HaspelsABL, πίν. 1.1 34 Boardman, J., Πρώιμη Ελληνική Αγγειογραφία, Αθήνα 2001 (ελλην. μτφρ.), σ. 183, 209, εικ. 357 AgoraXII, σ. 157, 317, αρ. 1165, πίν. 39 KerameikosVII, 2, σ. 8, αρ. Schachtgrab6.,πίν. 3:5 Rumpf, A., LydischeSalbgefässe, AM45 (1920), σ. 163-170, πίν. V 35AgoraXII, σ. 254, αρ. 251, πίν. 12 36Βλ. σημ. 9 37HaspelsABL, σ. 405, πίν. 42.2 CVA, Ελλάς 7, ΜουσείοΜαραθώνος, σ. 72, πίν. 40 AgoraXXIII, σ. 249, αρ. 1216, πίν. 87 38KerameikosIX, σ. 116, τάφος 109: 3, πίν. 29, 4 39Μυλωνάς 1975, τόμ. Β, σ. 117, αρ.791, πίν.385γ, 386β KerameikosVII, 2, σ. 118, αρ. 470: 1-2, πίν. 79, 2.4 AgoraXXIII, σ. 208-211, αρ.837-862, πίν. 78 40 Βλ. σημ 19 41 Για ανάλογο από το Μαραθώνα (Σκάλεζα, Τάφος 8, κτερ. δ), βλ. Θεοχαράκη, Ε., ΑΔ 35 (1980), σ. 87 και από την Αγορά ΑgoraXII, πίν. 13, αριθ. 265 42HaspelsABL, σ. 101 104, πίν. 37-38. 1 Kurtz 1975, σ. 149, πίν. 72 43 Βλ. σημ 11 44 Βλ. σημ. 24 45 Βλ. σημ. 16 46 Για το σκύφο πρβλ. R.M. Cook, Ελληνική αγγειογραφία, σ. 30, πίν. 8β Πόλη 2003, σ. 62, αρ. 33. Για την αργολική οινοχόη: Κόκκου-Βυρίδη1999, σ. 197, πίν. 7 (αρ. Α3-Α7) Μυλωνάς 1975, τόμ. Α, σ. 181-182, αρ. 268, πίν. 277δ. Για τον κύαθο: Μυλωνάς 1975, τόμ. Α, σ. 191, αρ. 286, 287, 289 πίν. 281β, 282β 47 Βλ. σημ. 18 56