Η αρχαιολογία της Αλβανίας και οι συσχετισμοί με τις γειτονικές περιοχές: Από τη Νεώτερη Νεολιθική Περίοδο έως και την Ύστερη Εποχή του Χαλκού

Η αρχαιολογία της Αλβανίας και οι συσχετισμοί με τις γειτονικές περιοχές: Από τη Νεώτερη Νεολιθική Περίοδο έως και την Ύστερη Εποχή του Χαλκού Διαφάνεια 1 - γεωγραφία: Πριν αρχίσει κανείς την παρουσίαση της αρχαιολογίας της Αλβανίας, θα πρέπει να κάνει μία αναφορά στη γεωγραφία της συγκεκριμένης χώρας και αυτό όχι για τυπικούς λόγους, αλλά διότι, όπως θα δούμε στη διάρκεια της παρουσίασης, η γεωγραφία είναι αυτή που καθόρισε την πολιτιστική εξέλιξη της Αλβανίας ήδη από την Εποχή του Λίθου και ουσιαστικά συμβάλλει στην καλύτερη κατανόησή των ιδιαίτερων πολιτιστικών χαρακτηριστικών σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που μας απασχολεί. Αρχίζοντας, λοιπόν, από τα παράλια της Αδριατικής και προχωρώντας προς την ενδοχώρα, διαπιστώνουμε ότι η Αλβανία μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις διακριτές κάθετες γεωγραφικές ζώνες: α) Ανάμεσα στον Κόλπο της Αυλώνας και μέχρι τις εκβολές του ποταμού Bojana στα σύνορα με το Μαυροβούνιο, απλώνεται μία τεράστια επίπεδη πεδινή έκταση, μήκους 160 χλμ και μεγ. πλάτους 50 χλμ.. Έχει δημιουργηθεί από στρώματα φερτών υλικών και αλουβιακών προσχώσεων των ποταμών Δρίνου, Mat, Shkumbin που τη διασχίζουν με κατεύθυνση Α-Δ στο βόρειο τμήμα της (πεδιάδα της Kavajë) και των ποταμών Αώου, Δέβολη, Οsum, που ακολουθούν ΝΔ πορεία στο νότιο τμήμα της (πεδιάδα της Μuzakja). Η περιοχή αυτή είναι άριστος χειμερινός λειμώνας και σήμερα χρησιμοποιείται για την καλλιέργεια δημητριακών, ρυζιού και βαμβακιού, ενώ οι υπερχειλίσεις των ποταμών δημιουργούν ελώδεις εκτάσεις, που αποξηραίνονται μόνο κατά τη θερινή περίοδο β) ανατολικότερα ακολουθεί η πλατειά ζώνη των χαμηλών ασβεστολιθικών και σχιστολιθικών υψωμάτων, την οποία διασχίζουν οι κοιλάδες των ποταμών, ιδιαίτερα στη Ν. Αλβανία, δημιουργώντας λεκάνες κατάλληλες για ανάπτυξη οικισμών γ) Τέλος, έπονται τα υψίπεδα της Α. Αλβανίας (Αλβανικές Άλπεις), τα οποία στο Β ξεπερνούν τα 2500 μ. (όρος Κοραμπ : 2764 μ.) και είναι δυσπρόσιτα, ενώ στο Ν απαντούν καλλιεργήσιμα οροπέδια και εγκάρσιες κοιλάδες που επιτρέπουν την επικοινωνία με τη Δύση. Η περιοχή των λιμνών (Πρέσπες, Αχρίδα) στην ΝΑ Αλβανία είναι αποτέλεσμα προσχωσιγενών λεκανών (Κορυτσάς, Bilisht) που σχηματίστηκαν από τεκτονικά ρήγματα και διοχέτευαν τα νερά τους στα γύρω ποτάμια, αναπτύσσοντας ένα οικοσύστημα, κατάλληλο για την ανάπτυξη λιμναίων ή παραλίμνιων οικισμών, που έχουν ως επίκεντρο την άσκηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Διαφάνεια 2 χρονολογικός πίνακας: Ένα από τα βασικότερα ζητήματα που βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη όσο αφορά στην αρχαιολογία της Αλβανίας είναι η κατάρτιση ενός χρονολογικού πίνακα, ο οποίος θα περιλαμβάνει με σαφήνεια τη διαδοχή των φάσεων της Εποχής του Λίθου και της Εποχής του Χαλκού, βασισμένη κυρίως στα στοιχεία που προέρχονται από ανασκαφές με σαφή στρωματογραφική ακολουθία, αλλά και σε συσχετισμό με τις φάσεις των ίδιων περιόδων από τις γειτονικές, καλύτερα ερευνημένες, περιοχές. Αιτίες του φαινομένου αυτού είναι η έλλειψη ανασκαφών που έδιναν σημασία στη στρωματογραφική ακολουθία σε συνδυασμό με την απουσία συνθετικών εργασιών για την αρχαιολογία της Αλβανίας, λόγω του απομονωτισμού της χώρας μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, υπήρξαν, όπως θα δούμε παρακάτω, πολύ φιλότιμες προσπάθειες από τους Αλβανούς αρχαιολόγους, ώστε να έρθουν στην επιφάνεια ενδιαφέροντα χρονολογικά στοιχεία. Ο πίνακας που σας δείχνω περιλαμβάνει τις φάσεις από τις λίγες καλά στρωματογραφημένες θέσεις της Αλβανίας σε αντιστοιχία με θέσεις και φάσεις της Ελλάδας αλλά και των Δυτικών Βαλκανίων γενικότερα. Οι εργασίες του Γερμανού R. Jung τα τελευταία χρόνια στην περιοχή της Αδριατικής έχουν βοηθήσει πολύ σε αυτήν την κατεύθυνση. 1

Νεώτερη νεολιθική, χρονολογικός πίνακας: Αν και το θέμα της παρουσίασης είναι η Εποχή του Χαλκού, ωστόσο θεωρώ απαραίτητο να διευκρινίσω ότι στην αρχαιολογία της Αλβανίας η διάκριση σε φάσεις της Εποχής του Λίθου και του Χαλκού, όπως και του Σιδήρου γίνεται βάσει τελείως διαφορετικών κριτηρίων σε σχέση με το Αιγαίο. Η έννοια «προϊστορικός» στην Αλβανία δεν ταυτίζεται με το Αιγαίο, όπου η εμφάνιση των γραπτών πηγών αποτελεί το κριτήριο διάκρισης προϊστορικής και ιστορικής περιόδου. Στην Αλβανία γενικότερα παρατηρείται μία ομαλή εξέλιξη από την Εποχή του Λίθου στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, η οποία δεν διαφοροποιείται έντονα από την προηγούμενη περίοδο. Η εποχή του Χαλκού έρχεται βασισμένη σε μία ισχυρή τοπική νεολιθική παράδοση, από την οποία διαφοροποιείται ελάχιστα σε επίπεδο ευρημάτων. Οι φάσεις της Νεώτερης Νεολιθικής στην Αλβανία ξεκινούν στα μέσα της 5 ης χιλιετίας, σχεδόν παράλληλα με τις προδιμηνιακές και διμηνιακές φάσεις της Θεσσαλίας και φθάνουν μέχρι τα μέσα της 3 ης χιλιετίας (2600 π.χ.), καταλαμβάνοντας έτσι ολόκληρη την Τελική Νεολιθική και τμήμα της ΠΕ περιόδου. Στη συνέχεια και μέχρι το 2100 π.χ., έως δηλαδή το τέλος σχεδόν της ΠΕ περιόδου ακολουθεί η φάση της Χαλκολιθικής ή Ενεολιθικής, που αποτελεί τη μεταβατική περίοδο προς την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Έτσι βλέπουμε πόσο ισχυρή είναι η νεολιθική παράδοση σε σχέση με τις αιγαιακές εξελίξεις, οι οποίες παρουσιάζουν στο πέρασμα της 3 ης προς τη 2 η χιλιετία πολιτιστικές τομές μεταξύ νεολιθισμού και πρώιμης αστικοποίησης. Διαφάνεια 3-4 οικισμοί ΝΝ χάρτης- Μαλικ : Η περίοδος αυτή αντιπροσωπεύεται κυρίως από τη Ν. Αλβανίας και ιδιαίτερα από την κοιλάδα της Κορυτσάς. Η καλά στρωματογραφημένη θέση του Maliq στην κοιλάδα του ποταμού Δέβολη και συγκεκριμένα η φάση Maliq I θεωρείται η βασική πηγή πληροφοριών. Ο οικισμός ήταν παραλίμνιος και λιμνάιος, αφού η συγκεκριμένη περιοχή ήταν η ομώνυμη λίμνη. Ήταν εκτεταμένος, με ξύλινες κατοικίες δύο δωματίων, που διέθεταν δάπεδα στρωμένα με δοκούς και εστίες. Επίσης, υπάρχουν ενδείξεις από γειτονικές θέσεις του Καμνίκ, Ντερσνικ, Μπαρτς που μιλούν για βεργόπλεκτες οικίες με καλάμια και παχύ στρώμα πηλοκονιάματος. Αξίζει να αναφέρουμε και την περίπτωση του σπηλαίου Κονισπολ και συγκεκριμένα της φάσης ΙΙΙ, καθώς αποτελεί απόδειξη της χρήσης των σπηλαίων τη συγκεκριμένη περίοδο. Διαφάνεια 5-6-7 κεραμική ΝΝ: Η κεραμική της περιόδου αυτής κυριαρχείται από τη γραπτή, μονόχρωμη ή δίχρωμη διακόσμηση που έχει γίνει πριν και μετά την όπτηση, κυρίως σκούρου πάνω σε υπόλευκο ή ερυθρωπό φόντο, που θυμίζει έντονα κεραμική των κλασικών φάσεων του Διμηνίου. Έχουν λειασμένη επιφάνεια και αμαυρόχρωμη απόδοση. Δεν λείπουν φυσικά και οι κατηγορίες της τοπικής παραδοσιακής κεραμικής με πλαστική, δακτυλοπίεστη και σχοινοειδή εγχάρακτη, τραχωτή, που παραπέμπει στην αντίστοιχη από τα Δολιανά και άλλες θέσεις της Ηπείρου. Οι κυρίαρχοι τύποι είναι οι βαθιές ημισφαιρικές ή κωνικές φιάλες και τα κλειστά σφαιρικά αγγεία με δύο αποφύσεις εν είδει λαβών, ενώ δεν λείπουν και τα αγγεία με κωνικό ψηλό στέλεχος που θυμίζουν φρουτιέρες. Τα γραπτά κοσμήματα είναι γραμμικογεωμετρικά και μαιανδροσπειροειδή. Σημαντική είναι και η ποσότητα της λεγόμενης κεραμικής black-topped με τη στιλβωμένη επιφάνεια που περιλαμβάνει αγγεία με μελανόχρωμη την ανώτερη επιφάνεια και ερυθρόχρωμη στην υπόλοιπη με παραδείγματα που θυμίζουν αντίστοιχα της κεραμικής της Θράκης και της Μακεδονίας Εδώ παρουσιάζονται και εισηγμένα γραπτά αγγεία αυτής της περιόδου, τα οποία δείχνουν τις επαφές με τα οικιστικά κέντρα του Β Αιγαίου και της Ηπείρου. Διαφάνεια 8 δρόμοι χερσαίοι: Όπως ανέφερα παραπάνω, οι περισσότερες θέσεις της περιόδου αυτής βρίσκονται στη Ν Αλβανία και συγκεκριμένα στο ΝΑ 2

τμήμα. Αυτό δεν είναι τυχαίο και σχετίζεται με τη σημασία της γεωγραφίας. Ο αυχένας του Zvezdes που ανοίγεται κατά μήκος της οροσειράς του Mal i Thatë (2,268 μ.), ΒΑ της Κορυτσάς αποτελεί το πέρασμα από την πεδιάδα της Κορυτσάς προς τη λίμνη της Μεγάλης Πρέσπας και κατόπιν προς τα ΠΓΔΜ και στο οροπέδιο του Μοναστηρίου ενώ το πέρασμα της Graboviçë διασφαλίζει τη σύνδεση με τη λίμνη της Οχρίδας και μέσω αυτής με την κοιλάδα του ποταμού Μαύρου Δρίνου. Επίσης, ιδιαίτερα σημαντικό για την επικοινωνία με τη Μακεδονία θεωρείται το πέρασμα του Cangonj, που συνδέει τις πεδιάδες της Κορυτσάς και του Bilisht και κατόπιν μέσω του αυχένα της Κρυσταλλοπηγής και της χαράδρας του Ujicut (Grykë i Ujicut) οδηγεί προς την κοιλάδα του Αλιάκμονα και την καρδιά της Μακεδονίας. Τέλος, η επικοινωνία προς Ν διασφαλίζεται διαμέσου του αυχένα Qafa e Qarit, ανάμεσα στα όρη Ostroviçë (2352 μ.) και Morava (1196 μ.), που οδηγεί στις διαδοχικές κοιλάδες του Άψου και του Αώου και κατ επέκταση στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων. Το σύστημα αυτό των ποτάμιων κοιλάδων και των ορεινών αυχένων αποτελεί ένα δίκτυο επικοινωνίας που κατά κάποιο τρόπο αντιπαρατίθεται στα θαλάσσια συστήματα επικοινωνίας και αποδεικνύει την προσαρμοστικότητα του ανθρώπου στα εκάστοτε περιβαλλοντικά δεδομένα, ορίζοντας διαφορετικούς, αλλά εξίσου ανθεκτικούς και επιτυχημένους τρόπους επαφών ανάμεσα στους πληθυσμούς των ηπειρωτικών και ορεινών εδαφών. Επομένως τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο ως προς την επιλογή των θέσεων για την ανάπτυξη νεολιθικών οικισμών. Η εγγύτητα και η χρήση της φυσικής γεωγραφίας καθόρισαν τις επιλογές των πληθυσμιακών ομάδων της συγκεκριμένης περιόδου. Διαφάνεια 9 - ειδώλια: Η διαφάνεια αυτή περιλαμβάνει μερικά πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα ειδωλίων που βρέθηκαν σχεδόν σε όλες τις παραπάνω θέσεις. Ξεχωρίζουν τα ανθρωπόμορφα ειδώλια με γραπτή διακόσμηση στο σχηματικά αποδοσμένο μακρόστενο κεφάλι και στο υπόλοιπο σώμα ε τις αποφύσεις εν είδει χεριών και τις μαστοειδείς αποφύσεις ως απεικόνιση του γυναικείου στήθους. Δεν λείπουν και άβαφα βιολόσχημου τύπου σανιδόμορφα ειδώλια, επιβιώσεις από τη Μέση Νεολιθική περίοδο. Εντύπωση κάνουν και οι περιπτώσεις αντικειμένων που χαρακτηρίζονται ως τελετουργικά σκεύη όπως αυτό το κυλινδρικό με τις έντονες κυκλικής διατομής αποφύσεις ή οι λεγόμενες τράπεζες προσφορών. Όλα αυτά τα στοιχεία δείχνουν μία ολοκληρωμένη και οργανωμένη κοινωνική ανάπτυξη. Δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία ταφικών εθίμων από τη συγκεκριμένη περίοδο, ώστε η εικόνα μας να είναι ακόμα πιο ολοκληρωμένη. Διαφάνεια 10 - Χαλκολιθική-Ενεολιθική-οικισμοί: Η περίοδος αυτή καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της 3 ης χιλιετίας και ταυτίζεται με την ΠΕ ΙΙ-Ι και ονομάζεται έτσι γιατί αποτελεί την μεταβατική φάση προς την Εποχή του Χαλκού. ΜΕ ομαλές και σταδιακές αλλαγές στον τρόπο ζωής, οι θέσεις στη Ν Αλβανία συνεχίζουν να επιβιώνουν με αιχμή τον οικισμό Maliq και συγκεκριμένα από τις φάσεις Maliq IIa-b, οπότε και ο οικισμός γίνεται λιμναίος με οικίες στηριζόμενες σε ξύλινες πλατφόρμες και ανωδομή φτιαγμένη από πλέγματα άχυρου και λάσπης. Η χρήση των σπηλαίων συνεχίζεται όπως φαίνεται από τη φάση ΙV του σπηλαίου Konispol. Για την κατοίκηση επιλέγονται ξανά οι ποτάμιες κοιλάδες αλλά και οι παρυφές λόφων πάνω σε συγκεκριμένα περάσματα, όπως αυτά που βλέπετε στη φωτογραφία. Διαφάνεια 11-12-13 κεραμική: Η κεραμική αυτής της εποχής διαφοροποιείται καθώς η γραπτή διακόσμηση μειώνεται αισθητά. Πρόκειται για τεχνολογία με γκρίζα ή τεφρή επιφάνεια, στην οποία κυριαρχεί η εγχάρακτη γεωμετρική διακόσμηση και η πλαστική ταινιωτή. Τα αγγεία είναι κυρίως ανοιχτές 3

βαθιές φιάλες ή διώτα αμφοροειδή με σφαιρικό σώμα. Τα γραπτά παραδείγματα περιορίζονται στη γκρίζα ή σκουρόχρωμη βαφή. Αυτές οι κατηγορίες θυμίζουν έντονα στοιχεία κεραμικής από θέσεις της Ηπείρου αλλά και των Βαλκανίων. Διαφάνεια 14-15 μικροτεχνία: Ενδιαφέρον υλικό έφερε στο φως ο οικισμός του Μαλίκ, που μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την καθημερινότητα των ανθρώπων. Πολλά λίθινα (πυριτόλιθο) και οστέινα εργαλεία (χειροπελέκεις), ορειχάλκινες λεπτές μονόστομες σμίλες και πελέκεις, εργαλεία-οπείς από κέρας και οστά αιγοπροβάτων, αγκίστρια, υφαντικά βάρη δείχνουν τη σταδιακή μετατροπή της οικονομίας σε περισσότερο εξειδικευμένη. Η παρουσία πήλινων σφραγίδων κυλινδρικών ή κομβιόσχημων σφραγίδων από το Μαλικ δίνουν και τη διάσταση των εμπορικών ανταλλαγών στη συγκεκριμένη περίοδο. Τα πήλινα ειδώλια γυναικείων μορφών είναι είτε σχηματικά σταυρόσχημα είτε αποδίδουν το γυναικείο σώμα με πλαστικό τρόπο. Επίσης, πολλά ειδώλια, όπως αυτό που βλέπουμε στη διαφάνεια δεν είχαν κεφάλι, συμβόλιζαν το μέρος αντί του όλου και διέθεταν εγκοπή για την τοποθέτηση των ακρόλιθων. Δυστυχώς και εδώ δεν έχουν εντοπιστεί ίχνη ταφικών συνόλων ώστε να έχουμε μία πιο ολοκληρωμένη άποψη για τον πολιτισμό της εποχής αυτής. Η χρήση του χαλκού και των χάλκινων εργαλείων αποτελεί τη βασική καινοτομία της περιόδου αυτής, η οποία θεωρείται μεταβατική προς την Εποχή του Χαλκού. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Ν. Αλβανία και συγκεκριμένα στην περιοχή της Rehovë έχουν εντοπιστεί φυσικές πηγές ορειχάλκου, στοιχείο που μπορεί να σχετίζεται με τοπική επεξεργασία, ύπαρξη εργαστηρίων και τάση για εξειδίκευση της παραγωγής. Διαφάνεια 16 - Πρώιμη Εποχή του Χαλκού - πίνακας, χάρτης: Οι φάσεις Maliq IIIa-b από τον ομώνυμο οικισμό αντιπροσωπεύουν την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στην Αλβανία χωρίς να παρατηρείται καμία στρωματογραφική διαταραχή. Πρόκειται για διαδοχικές φάσεις. Χρονολογικά τοποθετείται περίπου γύρω στα 2200-1800 π.χ. και ταυτίζεται με την ΠΕΙΙΙ-ΜΕΙ. Είναι μία εποχή όπου παρά την ομαλή μετάβαση παρατηρούνται σημαντικές καινοτομίες. Οι θέσεις πλέον καλύπτουν γεωγραφικά ολόκληρη τη χώρα, ενώ συνεχίζουν να προτιμώνται για κατοίκηση οι ποτάμιες κοιλάδες αλλά και τα φυσικά περάσματα, όπως επίσης και τα σπήλαια με αιχμή το σπήλαιο του Nezir. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν παρατηρείται ιδιαίτερα αυξημένη χρήση του χαλκού ώστε να δικαιολογείται απόλυτα η λέξη Εποχή του Χαλκού, αλλά οι διαφοροποιήσεις σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο δημιουργούν την αίσθηση του νέου. Διαφάνεια 17 κεραμική ΠΕΧ: Μπορούμε να κάνουμε τις εξής παρατηρήσεις : α. Είναι τεχνικά κατώτερης ποιότητας από τη νεολιθική β. απουσιάζει τελείως η γραπτή διακόσμηση, γ. εισάγονται νέα σχήματα, όπως τα σκυφοειδή-αμφοροειδή με δύο κάθετες ταινιωτές λαβές που μερικές φορές υψώνονται πάνω από το χείλος, τα μόνωτα κύπελλα και οι μόνωτες πρόχοι με ψηλό κυλινδρικό λαιμό και σφαιρικό σώμα δ. κυριαρχεί η πλαστική, η επίθετη και η ψευδοτραχώτη διακόσμηση ως νέοι τύποι διακόσμησης που θυμίζουν βαλκανική προέλευση, αλλά και φάσεις της Μακεδονίας, όπως ο Καστανάς και το Αρμενοχώρι. ε. επιβίωση από την νεολιθική της εγχάρακτης και ταινιωτής και νευρωτής διακόσμησης και των σταυρόσχημων σχηματικών ανθρωπόμορφων ειδωλίων. Οι κεραμικές κατηγορίες θυμίζουν έντονα παραδείγματα από θέσεις των κεντρικών λεκανοπεδίων της Ηπείρου, όπως η Καστρίτσα και τα Δολιανά.. 4

Διαφάνεια 12, 13, 14 - τύμβοι ΠΕΧ: Η σημαντικότερη καινοτομία της περιόδου αυτής είναι η εμφάνιση του ταφικού εθίμου του τύμβου με την κεντρική ταφή, το οποίο αποτελεί τη μοναδική ταφική επιλογή σε ολόκληρη την Αλβανία και χαρακτηρίζει την αρχαιολογία της. Το ζήτημα της εμφάνισης των τύμβων, της διαδικασίας διάδοσης του σε ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο, της σχέσης τους με τις υπόλοιπες ταφικές επιλογές αλλά και της σημασίας τους στο πλαίσιο των τοπικών κοινωνιών αποτελούν μερικά από τα πιο βασικά θέματα της αρχαιολογίας της Κεντρικής Μεσογείου και της Βαλκανικής Χερσονήσου. Εδώ πολύ σύντομα θα σας παρουσιάσω ένα μικρό πανόραμα της εξέλιξης των τύμβων στην Αλβανία και θα προσπαθήσω να κάνω και αναφορές στα αντίστοιχα παραδείγματα από τις όμορες περιοχές. Με βάση, λοιπόν, τις δημοσιεύσεις, σχεδόν στο πέρασμα από την 3 η στη 2 η χιλιετία εμφανίζονται στην Αλβανία οι πρώτοι τύμβοι, τα νεκροταφεία δηλαδή που αποτελούνται από τάφους που καλύπτονται από συνεχή στρώματα φερτής ή συμπαγούς χωμάτινης, λίθινης ή ανάμεικτης επίχωσης, που προσδίδει ύψος και συχνά περιβάλλεται από λίθινο δακτύλιο, μετατρέποντας το συγκεκριμένο σημείο σε περίβλεπτο ταφικό μνημείο, που σηματοδοτεί μία περιοχή, καθώς ξεχωρίζει εμφανώς από την υπόλοιπη επιφάνεια. Θυμίζει δηλαδή τις τούμπες ή τις μαγούλες. Οι πρωιμότεροι τύμβοι της Αλβανίας βρίσκονται γεωγραφικά σε διάφορα σημεία χώρας, γεγονός που αποδεικνύει την ταυτόχρονη διάδοση του συγκεκριμένου εθίμου. Οι φωτογραφίες (διαφάνεια 12) περιλαμβάνουν τον τύμβο 6 του Στοι, στην περιοχή της Σκόδρας, τον Μεγάλο τύμβο του Παζοκ, στην κοιλάδα του ποταμού Γενουσού, τον τύμβο της Πισκοβ, στην περιοχή της Πρεμετής και τον τύμβο Ι του Μπαρτς στην περιοχή της Κορυτσάς. Κοινό κατασκευαστικό τους στοιχείο είναι ο κεντρικός τάφος ή κεντρική κατασκευή, ο βασικός δηλαδή πυρήνας πάνω στον οποίο υψώνεται η χωμάτινη ή λίθινη επίχωση. Ο τύμβος του Παζοκ διαθέτει λίθινη κρηπίδα και της Πισκοβ τρεις επάλληλες κρηπίδες. Οι τύμβοι διαθέτουν μεγάλη διάμετρο και καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση, πολλές φορές μεγαλύτερη από όση χρειάζεται ο συνολικός αριθμός τάφων. Άρα, βασικό ρόλο στην κατασκευή είχε εξαρχής η δυνατότητα τηλεφάνειας, η οποία σημαίνει τον χώρο υπενθυμίζοντας ότι κατοικούνταν από κάποια ομάδα. (διαφάνεια 13) Ως προς την τυπολογία των τάφων βλέπουμε ότι κυριαρχεί ο κιβωτιόσχημος ή ο απλός λάκκος, ενώ ο τρόπος ταφής είναι ο ενταφιασμός σε συνεσταλμένη στάση. Ως προς τα κτερίσματα, η κεραμική συνοδεύει τους νεκρούς σε μικρή ποσότητα (1-3 αγγεία). Λίγο λιγότεροι από τους μισούς τάφους δεν έχουν καθόλου κτερίσματα ή δεν έχουν σωθεί ούτε σκελετικά κατάλοιπα. Γενικά δεν μπορούν να χαρακτηριστούν πλούσια κτερισμένοι, ενώ μικρές κοινωνικές διαφοροποιήσεις μπορεί να κανείς να εντοπίσει. Αξίζει να κάνουμε μία αναφορά την περίπτωση του Στοι (διαφάνεια 14). Ακριβώς πάνω από τον κεντρικό τάφο εντοπίστηκε μία ωοειδής λίθινη πλατφόρμα απροσδιόριστης χρήσης με λίθινο περίβολο από πατημένο χώμα. Εντός της κατασκευής αυτής βρέθηκαν 6 πήλινα βιολόσχημα γυναικεία ειδώλια, τα οποία καλύπτονταν από ένα ανάμεικτο στρώμα λίθων και χώματος. Επίσης, στον τύμβο αυτό υπάρχει και μία επίπεδη εστία με ίχνη άνθρακα και πολλά όστρακα (χώρος τελετών). Επιπλέον, στη φωτογραφία αυτή βλέπετε ένα πολύ σημαντικό εύρημα από το Στοι: ένα αγγείο με διακόσμηση της κατηγορίας Cetina, χαρακτηριστικής για τις πολιτιστικές φάσεις της Αδριατικής και της Β. Ιταλίας, στοιχείο που θα μπορούσε να συσχετιστεί με τη διάδοση και προέλευση των τύμβων. Η κεραμική αυτή διατρέχει όλο τον κορμό της Αδριατικής ακτής, από τη Β. Ιταλία μέχρι και τη Δυτική Πελοπόννησο, γεγονός που προφανώς σχετίζεται με τις αλλαγές που συμβαίνουν 5

στην Αλβανία την περίοδο αυτή και με την εμφάνιση του τύμβου. Οι τύμβοι που γνωρίζουμε από την Ήπειρο είναι υστερότεροι και δεν μπορούμε σε αυτή τη φάση να τους συσχετίσουμε με την Αλβανία. Όμως, η περίπτωση των τύμβων της Λευκάδας, αν και υπάρχουν σημαντικές κατασκευαστικές διαφοροποιήσεις, είναι σημαντική καθώς προσθέτει ένα πρώιμο σημείο στο χάρτη της διάδοσης του εθίμου. Διαφάνεια 15 - ΜΕΧ, πίνακας χάρτης: Η Μέση Εποχή του Χαλκού αποτελεί την εποχή οριστικής διαμόρφωσης του πολιτισμού του χαλκού στην Αλβανία και της σταδιακής αποδέσμευσης από το νεολιθικό πρότυπο ζωής. Συμπίπτει χρονικά με την ΜΕΙΙ-ΥΕΙ και βασικό χαρακτηριστικό της είναι η ανάπτυξη επαφών με τα αιγαιακά κεντρικά ή περιφερειακά κέντρα και η ευρύτατη διάδοση των τύμβων σε ολόκληρη την Αλβανία. Οι επιλογές για κατοίκηση παραμένουν περίπου οι ίδιες με τις προηγούμενες περιόδους, καθώς οι ποτάμιες κοιλάδες, τα οροπέδια, τα φυσικά περάσματα και οι ορεινοί αυχένες σε συνδυασμό με τα σπήλαια, όπως αυτό με την καθαρή στρωματογραφία του Nezir στην Κεντρική Αλβανία και του.βλαζ στην κοιλάδα του Ματ στο βορά. Διαφάνεια 16 οικισμοί: Μια πιο ξεκάθαρη εικόνα για τη Μέση Εποχή του Χαλκού προέρχεται εκτός από το Μαλικ από την συστηματική ανασκαφή του οικισμού του Σοβγιαν στην κοιλάδα της Κορυτσάς από Γαλλοαλβανική αποστολή. Πρόκειται για ένα πασσαλόπηκτο λιμναίο οικισμό που ανάλογα με τη διακύμανση του επιπέδου της τότε λίμνης του Μαλικ μετατρεπόταν σε παραλίμνιο. Λόγω της υγρασίας του εδάφους έχουν διατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως οι πάσσαλοι στήριξης των εξεδρών που αποτελούσαν τις βάσεις των οικιών, ίχνη της ανωδομής από ξύλινο σκελετό και παχύ στρώμα λάσπης, πηλού και καλάμων (πισε), στοιχεία προστασίας και διαχωρισμού των οικιών μεταξύ τους, όπως ξύλινοι φράκτες κλπ. Αξίζει να σημειωθεί ότι όσες θέσεις έχουν αναφερθεί μέχρι τώρα ήδη από την Νεολιθική περίοδο είναι ατείχιστες και δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να συσχετιστούν με την ανάδειξη των μεγάλων και εκτεταμένων οικισμών της Ν. και Κεντρικής Ελλάδας. Διαφάνεια 17 τύμβοι: Ως προς τα ταφικά έθιμα, ο τύμβος την περίοδο αυτή διαδίδεται σε ολόκληρη τη χώρα ιδιαίτερα κατά μήκος της Αδριατικής, όπου έχουν εντοπιστεί τα πιο γνωστά παραδείγματα των 4 τύμβων της Βαιζα, στην κοιλάδα του Αώου, των 8 τύμβων του Παζοκ, στην κοιλάδα του Γενουσού, του τύμβου της Βοδιν, των τύμβων της κοιλάδας του Ματ. Σε γενικές γραμμές, η κεντρική ταφή και οι αλλεπάλληλες στρώσεις επίχωσης που προσδίδουν εντυπωσιακό ύψος στο ταφικό σύνολο αποτελούν τα κύρια αρχιτεκτονικά στοιχεία. Ως προς τα έθιμα, ιδιαίτερη σημασία έχει η παρουσία καύσης in situ εντός της κεντρικής ταφής του τύμβου I of Vajzë. Οι τύποι των τάφων είναι οι απλοί λάκκοι και οι κιβωτιόσχημοι, ενώ ως τρόπος ταφής παραμένει κυρίαρχος ο ενταφιασμός σε συνεσταλμένη στάση. Η περίπτωση του μεγάλου τύμβου του Pazhok αποτελεί το πιο ολοκληρωμένο δείγμα τύμβου της εποχής αυτής : η κεντρική ταφή του μεγάλου τύμβου του Pazhok συνοδεύεται με ένα βουκράνιο,η κάλυψή της με χωμάτινη επίχωση και η λίθινη κρηπίδα με την οποία περιβάλλεται. Πρέπει να πω εδώ ότι οι τύμβοι γενικά είχαν μακρά διάρκεια χρήσης που σε ορισμένες περιπτώσεις έφτανε έως και τα κλασικά χρόνια. Η κεντρική ταφή, που είναι και η πρωιμότερη, αποτελούσε τον πυρήνα γύρω από τον οποίο αναπτύσσονταν οι υστερότεροι τάφοι και πολλές φορές καλυπτόταν με διακριτό λίθινο μανδύα ή θολοειδή κατασκευή, ώστε να ξεχωρίζει από το υπόλοιπο νεκροταφείο. Στις επόμενες διαφάνειες θα δούμε και τα ευρήματα αιγιακής προέλευσης από τους συγκεκριμένους τύμβους, τα οποία υποδηλώνουν σχέσεις με περιφερειακά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας. 6

Διαφάνεια 18 - κεραμική ψ-μινυακή: Στην εικόνα βλέπετε δείγματα από την κεραμική της εποχής αυτής. Ως προς την κεραμική τεχνολογία, παρατηρείται μία σημαντική διαφορά σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους : η παρουσία της χειροποίητης μελανότεφρης κεραμικής μινυακού τύπου. Πρόκειται για την κεραμική με την γκρίζα, στιλπνή επιφάνεια, η οποία θυμίζει έντονα την ΜΕ παράδοση της κεντρικής Ελλάδας. Αντιπροσωπευτικός τύπος αγγείου είναι ο κάνθαρος με το αμφικωνικό γωνιώδες σώμα και τις κάθετες υπερυψωμένες ταινιωτές λαβές. Εδώ βλέπετε παραδείγματα κανθάρων από οικισμούς, αλλά και από γνωστούς τύμβους της περιοχής όπως η Βοδιν και η Βαιζα. Η κεραμική αυτή, η οποία επιβιώνει και κατά την επόμενη περίοδο, σχετίζεται άμεσα με την κεραμική τύπου ΙΙΙ του Δάκαρη, όπως αυτή έχει εντοπιστεί σε πολλές θέσεις της Ηπείρου, από την Καστρίτσα μέχρι τη Δωδώνη, καθώς και με την γκρίζα κεραμική του Σορδίνα από την Κέρκυρα, ενώ δεν απουσιάζει από ολόκληρο τον κορμό της Δ Ελλάδας με παραδείγματα από τη Λευκάδα και τους τύμβους Φ και Σ, αλλά και από το Θέρμο της Αιτωλοακαρνανίας. Η διασπορά του συγκεκριμένου τύπου περιλαμβάνει φυσικά και τη Μακεδονία με τον Καστανά (φάση ΙΙΙ) και τις θέσεις του Αγίου Μάμα στη Χαλκιδική, ενώ διευρύνεται και στην ΠΓΔΜ στην κοιλάδα του Βαρδάρη κυρίως μετά τον 16 ο αι. Ιδιαίτερη συζήτηση γίνεται για τη σχέση που μπορεί να έχει αυτή η κεραμική με την τροχήλατη μινυεια ΜΕ παράδοση, αλλά και με την ΥΕ στιλβωμένη κεραμική. Εκτός από κανθάρους, υπάρχουν ανοιχτά βαθειά ημισφαιρικά αγγεία και αρύταινες με υπερυψωμένες κάθετες ταινιωτές λαβές και μόνωτα κωνικά κύπελλα. Η διακόσμηση δεν συνηθίζεται, αλλά όταν υπάρχει περιορίζεται στους παραδοσιακούς τρόπους με την πλαστική, σχοινοειδή, ανάγλυφη, νευρωτή ή εγχάρακτη μορφή. Την περίοδο αυτή επίσης εμφανίζονται οι διχαλωτές λαβές που επεκτείνονται μέχρι και την Αιτωλοακαρνανία και βρίσκονται σε ποσότητες στην Ήπειρο, στην Ιθάκη και στο Θέρμο. Διαφάνεια 19-κύπελλο Βαφειού: Το μοναδικό παράδειγμα τροχήλατης κεραμικής της περιόδου αυτής προέρχεται από το Πάζοκ και είναι ένα κύπελλο τύπου Βαφειού με διακόσμηση χελωνίου και κεντρικό πλαστικό δακτύλιο που χρονολογείται στην ΥΕ Ι-ΙΙΑ. Είναι εισηγμένο από εργαστήριο της Ελλάδας, ίσως από την Πελοπόννησο ή από τα εργαστήρια της Αιτωλοακαρνανίας. Θεωρείται το πρώτο μυκηναϊκής τεχνοτροπίας εισηγμένο αγγείο στην Αλβανία και σε συνδυασμό με το ξίφος τύπου Α που βρέθηκε επίσης στο Πάζοκ, δίνει μία πρώτη εικόνα χρονολόγησης των τύμβων. Επίσης, είναι σημαντικό ότι τα δύο αυτά ευρήματα ήταν κτερίσματα της κεντρικής ταφής, συνόδευαν δηλαδή τον ίδιο νεκρό, τον οποίο κάλυπτε βουκράνιο. Μήπως θα πρέπει να αναρωτηθούμε για την κοινωνική θέσηκαταγωγή του νεκρού αυτού? Διαφάνεια 20-Μεταλλοτεχνία: Ως προς τα μεταλλικά ευρήματα, τις περισσότερες πληροφορίες αντλούμε από τους τύμβους που αναφέρθηκαν ήδη. Ξεκινώντας από τα όπλα, πολύ σημαντικά είναι τα τρία χάλκινα ξίφη τύπου Α κατά Sandars από τους τύμβους της Βάιζα, της Βοδίν και του Ματ, τα οποία χρονολογούνται στην ΜΕ ΙΙΙ περίοδο και κατάγονται από εργαστήρια της Ν Ελλάδας, όταν ακόμα ήταν έντονη η Μινωϊκή επιρροή. Επίσης, την ίδια εποχή χρονολογούνται και χάλκινα εγχειρίδια τύπου Α κατά Παπαδόπουλο και αυτά τεχνοτροπίας κρητικής, ενώ δεν λείπουν και παραδείγματα μονόστομων χάλκινων μαχαιριών με παράλληλα από τον κιβωτιόσχημο τάφο στο Σκαφιδάκι Πρέβεζας. Το σύνολο αυτών των ευρημάτων θεωρείται σύγχρονο της περιόδου των ταφικών κύκλων των Μυκηνών και εγκαινιάζει τη σχέση των αστικών κέντρων της πρώιμης Μυκηναϊκής περιόδου με τα ΝΔ Βαλκάνια. Η πολυπλοκότητα των σχέσεων που 7

αναπτύσσονται αυτή την περίοδο φαίνεται και από τον εντοπισμό δύο παπουτσόσχημων χάλκινων λογχών και μίας χάλκινης με δύο σχισμές στη μέγιστη διάμετρο αιχμής κυκλαδικής προέλευσης με παράλληλο από τη Λευκάδα, αλλά και ενός εγχειριδίου ιταλικής προέλευσης (τύπου Πεσκέρα) από τη Βάιζα. Ο εντοπισμός αυτών των ευρημάτων προκαλεί συζητήσεις σχετικά με το αν προέρχονται από κεντρικά ή περιφερειακά εργαστήρια της Ελλάδας ή αν πρόκειται για εγχώριες απομιμήσεις. Η λίθινη μήτρα (όχι για κατασκευή ξιφών) που έχει εντοπιστεί στη φάση Μαλίν ΙΙΙC αποδεικνύει γενικότερα ότι η μεταλλουργία αποτελούσε ήδη από τα μέσα της 2 ης χιλιετίας μέρος της τεχνογνωσίας των κατοίκων της Αλβανίας. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει και στα χρυσά επιρράμματα κομβία με φυτική διακόσμηση που βρέθηκαν στον τύμβο της Βάιζα και θυμίζουν έντονα αντίστοιχα παραδείγματα από τις Μυκήνες. Φυσικά, ο χρυσός είναι πάρα πολύ περιορισμένος στην Αλβανία και εντοπίζεται μόνο σε ελάχιστα προϊόντα μικροτεχνίας. Δεν πρέπει να παραλείψουμε και τα κοσμήματα (ενώτια, βραχιόλια, δακτύλιοι κτλ) βαλκανικής κυρίως καταγωγής, που απαντούν στους τάφους. 8 Διαφάνεια 21 - Τσουκ: Κάνω μία σύντομη αναφορά σε μία ενδιαφέρουσα περίπτωση. Εδώ βλέπετε το κλειστό σύνολο ευρημάτων από τη θέση Τσουκ, το οποίο εντοπίστηκε ανάμεσα σε ανοίγματα των βράχων, λόγω της εξομάλυνσης της επιφάνειας αυτής για την δημιουργία ωφέλιμου χώρου ανέγερσης των κτισμάτων της ύστερης ακρόπολης του 3 ου και 2 ου αι. π.χ. Πρόκειται για 18 ακέραια αγγεία με τα μισά να ανήκουν στην κατηγορία των κανθαροειδών της ψευδομινυακής κεραμικής με λιγότερο ή περισσότερο υπερυψωμένες λαβές, ενώ τα υπόλοιπα οκτώ (8) ανήκουν στον τύπο της αρύταινας με μία μεγάλη ποικιλία στην τοποθέτηση και τυπολογία των λαβών. Τέλος, ιδιαίτερη σημασία για την ερμηνεία του κλειστού αυτού συνόλου κεραμικής προσλαμβάνουν δύο φιάλες με κυλινδρικό έξαρμα στον πυθμένα τους, οι οποίες, ίσως, αποτελούν αγγεία με θρησκευτικό ή τελετουργικό προέκταση. Κοινό χαρακτηριστικό όλων των εντοπισμένων αγγείων και οστράκων είναι η απουσία διακόσμησης. Το σύνολο αυτό περιλαμβάνει και ένα χάλκινο εγχειρίδιο αιγαιακού τύπου χωρίς γλώσσα της ΜΕΙΙΙ-ΥΕΙ (τύπος Ι κατηγορία Β του Παπαδόπουλου). Πρόκειται για το μοναδικό εύρημα από αυτό το κλειστό σύνολο με σαφή αιγαιακή προέλευση. Η σύντομη παρουσίαση του συνόλου των προϊστορικών ευρημάτων της Çukë ολοκληρώνεται με την αναφορά στις τέσσερις λίθινες τριγωνικές αιχμές βελών, οι οποίες θυμίζουν χάλκινους τύπους της Ύστερης Εποχής του Χαλκού με πολλά παράλληλα παραδείγματα από θέσεις της Ηπειρωτικής Ελλάδας. Το εύρημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως αναθηματικός αποθέτης, ενώ είναι σαφής η ομοιότητα με τα ευρήματα από τους γειτονικούς τύμβους της Βοδίν. Διαφάνεια 22- ΥΕΧ-Πίνακας-Χάρτης. Η ΥΕΧ στην Αλβανία ταυτίζεται με την ΥΕ ΙΙ-ΙΙΙ, δηλαδή με τους αιώνες 15 ο έως 11 ο, οπότε στο Αιγαίο ακμάζει και παρακμάζει το μυκηναϊκό πολιτιστικό πρότυπο της ανακτορικής οικονομίας με ευρύτατη εμπορική επέκταση σε όλη την κεντρική και Α Μεσόγειο. Η Αλβανία ακολουθεί τη δική της εξέλιξη στηριζόμενη στο παραδοσιακό πρότυπο της κοινότητας, όπως αυτό έχει εκφραστεί μέσα από τους τύμβους, αλλά ταυτόχρονα φαίνεται ότι επηρεάζεται από τις εξελίξεις στις γειτονικές περιοχές, όπως φαίνεται από την παρουσία νέων στοιχείων, τα οποία θα αναφέρουμε επιγραμματικά. Στον πίνακα παρουσιάζονται οι φάσεις της ΥΕΧ στην Αλβανία σε αντιστοιχία με την Ελλάδα με βάση τα στρωματογραφημένα αποτελέσματα από τους οικισμούς του

Μαλικ (Μαλιk IIId, Sovjan Neziρ κλπ). Σημαντικές εξελίξεις συμβαίνουν προς το τέλος της περιόδου και στην μετάβαση προς την Εποχή του Σιδήρου, καθώς παρατηρούνται τα πρώτα σημάδια αστικοποίησης των διασπασμένων κοινωνικά πληθυσμιακών ομάδων της Αλβανίας. Διαφάνεια 23- Οικισμοί: Οι θέσεις τις οποίες έχουμε αναφέρει μέχρι τώρα συνεχίζουν να κατοικούνται ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της ΥΕΙΙ-ΙΙΙΑ περιόδου. Οι λιμναίοι οικισμοί γίνονται παραλίμνιοι λόγω της καθόδου του επίπεδου των λιμνών, τα φυσικά περάσματα συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται ενώ δεν παρατηρείται ιδιαίτερη σπουδή για προστασία. Στο τέλος της περιόδου και συγκεκριμένα μετά τον 12 ο αι. π.χ., την εποχή δηλαδή της ΥΕΙΙΙΒ-Γ, οπότε και το ανακτορικό μυκηναϊκό σύστημα παρακμάζει και αντικαθίσταται από πολλά ισχυρά περιφερειακά κέντρα που ακμάζουν και αναπτύσσουν εμπορικές σχέσεις, παρατηρείται μία σημαντική αλλαγή στον τομέα της οικιστικής ανάπτυξης. Το πέρασμα προς την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου βρίσκει την Αλβανία να αναπτύσσει εκτεταμένους, οχυρωμένους οικισμούς σε κορυφές βουνών, όπως το Trajan, Badher, Tren, εντός των οποίων συγκεντρώνονται πληθυσμοί από τις κοιλάδες και τα υψίπεδα δημιουργώντας νέα οικιστικά δεδομένα. Σταδιακά από την διευρυμένη κοινότητα-γένος-σόι-φάρα περνάμε στον μεγάλο οικισμό με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά, ο οποίος διαθέτει και μικρότερους οικισμούς δορυφόρους, αλλά και νεκροταφείο τύμβων. Φυσικά, αυτή η αλλαγή δεν εντοπίζεται μόνο στους οικισμούς, αλλά γίνεται κατανοητός και μέσα από τις κατηγορίες υλικού πολιτισμού, όπως θα δούμε παρακάτω, οι οποίες δείχνουν σταδιακή αλλαγή του κοινωνικού προτύπου οργάνωσης και πλήρη απομάκρυνση από το ισχυρό νεολιθικό πρότυπο της οικογένειας, μικρής κοινότητας που ασχολείται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και αρκετά συχνά με το εμπόριο. Διαφάνεια 27 - Τύμβοι: Η ΥΕΧ και ιδιαίτερα η τελευταία φάση της ταυτίζεται με την μέγιστη εξάπλωση των τύμβων στην Αλβανία, οι οποίοι παραμένουν η αποκλειστική ταφική επιλογή. Σήμερα μιλάμε για πάνω από 400 τύμβους σε ολόκληρη τη χώρα ανασκαμμένους μερικώς ή ελλειπώς ή και απλώς εντοπισμένους. Σε γενικές γραμμές οι τύμβοι διαφοροποιούνται από τη γενική αρχιτεκτονική ιδέα της κεντρικής ταφής. Υπάρχουν δηλαδή οι τύμβοι χωρίς κεντρική ταφή, που καλύπτουν τους τάφους μίας κοινότητας. Συνήθως, ιδιαίτερα στη Ν Αλβανία, περιλαμβάνουν πολλές δεκάδες τάφων, άρα σχετίζονται με κοινωνίες που έχουν μεγάλο πληθυσμό και χρησιμοποιούν για μακρά περίοδο τον τύμβο ως χώρο ταφής. Στη Β Αλβανία υπάρχουν τύμβοι μικρότερης διαμέτρου που καλύπτουν πολύ λίγους τάφους (το πολύ 10) ή πολλές φορές δεν καλύπτουν κανέναν τάφο ή είναι κενοτάφια, γεγονός που σημαίνει ότι οι τύμβοι χρησιμοποιούνται κατά κάποιο τρόπο όχι ως συλλογικοί χώροι ταφής-νεκροταφεία, αλλά ως ταφικά μνημεία ενθύμησης. Η αύξηση του αριθμού των τύμβων σχετίζεται φυσικά με τη μεταλλοτεχνία, την εμφάνιση των οχυρωμένων οικισμών και γενικότερα με την πληθυσμιακή ανακατάταξη της Εποχής του Σιδήρου. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η παρουσία της καύσης και των τεφροδόχων αγγείων. Οι τύμβοι της Ν Αλβανίας έχουν κατασκευαστική ομοιότητα με τους τύμβους της Μερόπης Πωγωνίου και της Εφύρας δείχνοντας έτσι την κοινή αντίληψη των όμορων πληθυσμιακών ομάδων ως προς τα ταφικά έθιμα. Διαφάνεια 24 - Κεραμική: Παράλληλα με τις παραδοσιακές κατηγορίες κεραμικής, δηλαδή την εγχάρακτη, εμπίεστη, ανάγλυφη, σχοινοειδή, πλαστική, 9

παρουσιάζονται ιδιαίτερα προς την μετάβαση προς την Εποχή του Σιδήρου και νέες κατηγορίες που απηχούν σημαντικές κοινωνικές αλλαγές. Θα ξεκινήσουμε από την πλέον αναγνωρίσιμη και δημοσιευμένη, τη Μυκηναϊκή κεραμική. Όπως βλέπετε στην εικόνα, μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί δώδεκα ακέραια ή ελλειπή τροχήλατα αγγεία μυκηναϊκής διακόσμησης και δέκα όστρακα αγγείων από θέσεις (οικισμούς και τύμβους) της Ν Αλβανίας. Πρόκειται για ένα τρίωτο κυλινδρικό αλάβαστρο με ταινιωτή διακόσμηση και Ν-σχημα στη ζώνη των λαβών από τον οικισμό του Μάργκελιτς (ΥΕ ΙΙΙΑ2), μία μόνωτη πιεσμένη πρόχου με ταινιωτή διακόσμηση και σπείρα στον ώμο από τον τύμβο της Ρέχοβ στην πεδιάδα της Κολώνιας, επίσης της ΥΕ ΙΙΒ-ΙΙΙΑ. Αυτά τα δύο αγγεία είναι τα μόνα που χρονολογούνται στην περίοδο της Μυκηναϊκής Κοινής. Όλα τα υπόλοιπα ανήκουν στην ΥΕ ΙΙΙΒ-Γ ένας και Υπομυκηναϊκή περίοδο, οπότε, όπως αναφέραμε, στην Ελλάδα ακμάζουν περιφερειακά κέντρα και εργαστήρια. Από τον τύμβο 1 του Μπάρτς προέρχονται ένας ψευδόστομος αμφορέας με διαγραμμισμένα τρίγωνα στον ώμο, ένας δίωτος αμφορίσκος με πιεσμένο σφαιρικό σώμα και ταινιωτή διακόσμηση, ένας ολόβαφος ημισφαιρικός σκύφος, ένας άβαφος δίωτος αμφορέας με κάθετες λαβές, σώμα κύλικας με κοντό στέλεχος και ζώνη κάθετων γραμμιδίων στη γάστρα, τρία όστρακα κλειστών αγγείων (πιθανώς ΨΑ) με οριζόντιες ταινίες και ομόκεντρα τόξα με κροσσωτό περίγραμμα. Επίσης, από τον οικισμό του Τρεν στην περιοχή της Πρέσπας προέρχεται τμήμα γάστρας και στελέχους ολόβαφης υψίποδης κύλικας. Από τον οικισμό του Σοβιάν έχουν εντοπιστεί δύο όστρακα κλειστών αγγείων με ομόκεντρα τόξα και στιγμωτό περίγραμμα και πρόσφατα δύο συνανήκοντα όστρακα από ανοικτό αγγείο με παχιές ταινίες εξωτερικά και στιγμές στο χείλος. Τέλος, από τους τύμβους της Πίσκοβ προέρχονται δύο μόνωτες πρόχοι με ταινιωτή διακόσμηση και ομόκεντρα τρίγωνα και παραπληρωματικά τόξα στον ώμο, από τον τύμβο της Κέλτσιρ μία άβαφη μόνωτη πρόχους και από τον τύμβο του Μπαϊκάι επίσης μία μεγάλη μόνωτη πρόχους με ψηλό κυλινδρικό λαιμό, σφαιρικό σώμα και διακόσμηση ομόκεντρων τόξων στον ώμο και ολόβαφο κάτω μέρος. Με μία πρώτη ματιά διαπιστώνει κανείς ότι αυτά τα αγγεία μπορούν να συσχετιστούν με εργαστήρια που εντοπίζονται στη Δ Ελλάδα, όπως της Αχαΐας και της Κεφαλονιάς. Βέβαια, ο αριθμός τους είναι μικρός, ώστε να μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα σχετικά με τη μυκηναϊκή επέκταση στην περιοχή. Ωστόσο, μας δίνουν κάποια στοιχεία που, σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα ευρήματα, βοηθούν να σχηματίσουμε μια πρώτη άποψη. Το γεγονός ότι ανήκουν στις ύστατες φάσεις του Μυκηναϊκού πολιτισμού τα συσχετίζει με τις προαναφερόμενες αλλαγές στο κοινωνικό μυκηναϊκό σύστημα, οι οποίες έκαναν τα περιφερειακά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας πιο δραστήρια ως προς τις επαφές τους με γειτονικές περιοχές. Προφανώς, όλα τα παραπάνω αγγεία και όστρακα είναι εισηγμένα καθώς μέχρι στιγμής δεν έχει βεβαιωθεί παρουσία μυκηναΐζουσας κεραμικής. Επιπλέον, ο αριθμός τους είναι τόσο μικρός, ώστε να μην μπορούν να θεωρηθούν ως ασφαλές κριτήριο για την παρουσία θέσεων με μυκηναϊκό χαρακτήρα (αποικίες). Διαφάνεια 25 - Αμαυρόχρωμη Κεραμική: Μετά το 12 ο αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα αγγεία της αμαυρόχρωμης γραπτής κεραμικής. Πρόκειται για ένα νέο στοιχείο της κεραμικής παραγωγής στην περιοχή. Είναι η κεραμική στην οποία κυριαρχούν, ως διακοσμητικά μοτίβα, γραμμικογεωμετρικά θέματα, που έχουν θαμπή και αμαυρή απόχρωση. Η διακόσμηση γίνεται και πριν και μετά την όπτηση κυρίως σε ανοιχτά σκυφοειδή ή λεκανοειδή αγγεία, αλλά και σε δίωτους αμφορείς ή σε πρόχους. Ο τύμβος 1 του Μπαρτς θεωρείται ως terminus ante quem για την εμφάνιση της κεραμικής αυτής στην Αλβανία. Διαδίδεται ιδίως στη Ν Αλβανία χωρίς να λείπουν 10

και θέσεις στο Βορρά και συγκεκριμένα στην κοιλάδα του Ματ, όπου βρέθηκαν τύμβοι. Η κεραμική αυτή έχει δύο φάσεις διάδοσης, μία μέχρι τον 11 ο αιώνα και μία μετά τον 11 ο αιώνα και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς αποτελεί κοινό στοιχείο σε όλες τις γειτονικές περιοχές. Η κεραμική τύπου ΙV κατά Δάκαρη, που εντοπίζεται σε πολλές θέσεις της Ηπείρου, όπως στη Δωδώνη, στους τύμβους του Πωγωνίου, στον τύμβο του Λιατοβουνίου, στην Καστρίτσα κλπ, η αμαυρόχρωμη κεραμική της Δ Μακεδονίας με επίκεντρο την Αιανή της Κοζάνης, και της Κεντρικής Μακεδονίας με την κεραμική τύπου Μπουμπούστι, η αμαυρόχρωμη κεραμική από τις νεκροπόλεις του Βαρδάρη στην ΠΓΔΜ, αλλά και η παρουσία της αμαυρόχρωμης κεραμικής στο Θέρμο Αιτωλοακαρνανίας, δείχνουν την εξάπλωσή της. Το επίκεντρο της αμαυρόχρωμης κεραμικής στην Αλβανία θεωρείται η ΝΑ Αλβανία και συγκεκριμένα το λεκανοπέδιο της Κορυτσάς. Η καταγωγή της κεραμικής αυτής είναι ένα ζητούμενο και πολλές απόψεις έχουν ειπωθεί, όπως η σχέση της διακοσμητικής της γκάμας με τη μυκηναϊκή κεραμική ή καταγωγή της από την ΜΕ παράδοση. Πάντως, ως προς την Αλβανία το σημαντικό σημείο είναι η σύνδεσή της με τους οχυρωμένους οικισμούς, πράγμα που απηχεί αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η κεραμική αυτή επιβιώνει τόσο στην Αλβανία όσο και στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας μέχρι και την αρχαϊκή σχεδόν περίοδο. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα των τύμβων της Βεργίνας, του νεκροταφείου της Βίτσας Ζαγορίου στην Ήπειρο, αλλά και των ύστερων τύμβων της Αλβανίας. Διαφάνεια 26 Μεταλλοτεχνία: Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα στοιχεία που προέρχονται από τη μεταλλοτεχνία της ΥΕΧ στην Αλβανία. Όπως είπαμε, η ΥΕΧ ταυτίζεται με την περίοδο ακμής των Μυκηναϊκών κέντρων και εργαστηρίων και αυτό αποδεικνύεται και από τα ευρήματα στην Αλβανία. Η διαφάνεια παρουσιάζει τα πιο γνωστά και δημοσιευμένα παραδείγματα μεταλλοτεχνίας με αιγαιακή καταγωγή. Ξεκινώντας από τα όπλα, βλέπετε πέντε ξίφη των μυκηναϊκών τύπων C και D, ένα ξίφος με λαβή σε σχήμα Τ, καθώς και τρία εγχειρίδια με τριγωνικούς ώμους. Πρόκειται για τύπους που κυριαρχούν σε ολόκληρο το Αιγαίο από τον 14ο έως και τον 12 ο αιώνα και έχουν βρεθεί ως κτερίσματα τύμβων. Συγκρίνονται με παραδείγματα από θέσεις της Ηπείρου όπως η Μεσογέφυρα, το Μαζαράκι κλπ. Σημαντικά είναι και τα ευρήματα από τύμβους επίσης και, όπως βλέπετε, περιλαμβάνουν λόγχες με φυλλόσχημη ή φλογόσχημη λεπίδα επίσης με παράλληλα από την Ήπειρο. Στον τομέα των εργαλείων, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία μονόστομων μαχαιριών τύπου 6Β κατά Σάνταρς με ευθύγραμμη ράχη και ελαφριά προεξοχή πριν την οξεία απόληξη της λεπίδας. Πρόκειται για ένα τύπο που χαρακτηρίζεται ως ηπειρωτικός στην καταγωγή και υπάρχει σε πολλές θέσεις της Ηπείρου, όπως η Δωδώνη, η Παραμυθιά, αλλά και η Λευκάδα και η Κέρκυρα και ως τύπος χρονολογείται στις τελευταίες φάσεις της ΕΧ. Ιδιαίτερα σημαντικοί για την μεταλλοτεχνία της εποχής είναι οι 13 χάλκινοι διπλοί πελέκεις που έχουν εντοπιστεί κυρίως στη Ν Αλβανία, δυστυχώς σε αστρωματογράφητο περιβάλλον. Η εύρεση πήλινης μήτρας διπλού πελέκεως από το Σοβιάν θέτει προς συζήτηση το ζήτημα της εγχώριας κατασκευής τους ή της εισαγωγής τους από γειτονικά κέντρα. Επίσης, ερωτήματα εγείρονται και ως προς τη χρήση αυτών των πελέκεων, οι οποίοι συγκρίνονται εμφανώς με ευρήματα από την Ήπειρο, όπως ο Θησαυρός της Καταμάχης, και επιβιώνουν και σε σιδερένια παραδείγματα στην Αλβανία. Δεν είναι τυχαίο ότι προς τα τέλη της ΥΕΧ αυξάνονται τα μεταλλικά ευρήματα από την Αλβανία υποδηλώνοντας την πλήρη διάδοση του πολιτισμού του χαλκού στα ΝΔ Βαλκάνια. Ταυτόχρονα, η μετά το 12 ο αιώνα 11

εμφάνιση των ξιφών τύπου Νάουε 2, που έχουν κεντροευρωπαϊκή καταγωγή, σε συνδυασμό με τους ποικίλους τύπους κοσμημάτων εγχώριας και Βαλκανικής προέλευσης, δείχνουν ότι σταδιακά η Αλβανία περνά στην εποχή του Σιδήρου μέσω της δημιουργίας μίας αριστοκρατίας του Χαλκού και του Σιδήρου. Επίσης, η διάδοση πολλών τύπων πελέκεων σε ολόκληρη την Αλβανία και ο εντοπισμός θησαυρών, όπως αυτός που βλέπετε στην εικόνα, από την Τοροβίτσα (10 ο ς αι. π.χ.), θέτουν προβληματισμούς για την πιθανή σημασία τους ως «νομίσματα». Βλέπουμε δηλαδή ότι εκτός από το στοιχείο της Μυκηναϊκής καταγωγής των ευρημάτων, προκύπτουν ζητήματα πολύ σημαντικότερα που σχετίζονται με την εξέλιξη της Αλβανίας στο τέλος της ΕΧ. Διαφάνεια 27 - Τύμβοι: Η ΥΕΧ και ιδιαίτερα η τελευταία φάση της ταυτίζεται με την μέγιστη εξάπλωση των τύμβων στην Αλβανία, οι οποίοι παραμένουν η αποκλειστική ταφική επιλογή. Σήμερα μιλάμε για πάνω από 400 τύμβους σε ολόκληρη τη χώρα ανασκαμμένους μερικώς ή ελλειπώς ή και απλώς εντοπισμένους. Σε γενικές γραμμές οι τύμβοι διαφοροποιούνται από τη γενική αρχιτεκτονική ιδέα της κεντρικής ταφής. Υπάρχουν δηλαδή οι τύμβοι χωρίς κεντρική ταφή, που καλύπτουν τους τάφους μίας κοινότητας. Συνήθως, ιδιαίτερα στη Ν Αλβανία, περιλαμβάνουν πολλές δεκάδες τάφων, άρα σχετίζονται με κοινωνίες που έχουν μεγάλο πληθυσμό και χρησιμοποιούν για μακρά περίοδο τον τύμβο ως χώρο ταφής. Στη Β Αλβανία υπάρχουν τύμβοι μικρότερης διαμέτρου που καλύπτουν πολύ λίγους τάφους (το πολύ 10) ή πολλές φορές δεν καλύπτουν κανέναν τάφο ή είναι κενοτάφια, γεγονός που σημαίνει ότι οι τύμβοι χρησιμοποιούνται κατά κάποιο τρόπο όχι ως συλλογικοί χώροι ταφής-νεκροταφεία, αλλά ως ταφικά μνημεία ενθύμησης. Η αύξηση του αριθμού των τύμβων σχετίζεται φυσικά με τη μεταλλοτεχνία, την εμφάνιση των οχυρωμένων οικισμών και γενικότερα με την πληθυσμιακή ανακατάταξη της Εποχής του Σιδήρου. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η παρουσία της καύσης και των τεφροδόχων αγγείων. Οι τύμβοι της Ν Αλβανίας έχουν κατασκευαστική ομοιότητα με τους τύμβους της Μερόπης Πωγωνίου και της Εφύρας δείχνοντας έτσι την κοινή αντίληψη των όμορων πληθυσμιακών ομάδων ως προς τα ταφικά έθιμα.. 12