ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Τσιάτσιου Ανδρομάχη

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Τσιάτσιου Ανδρομάχη Πλατεία Δ. Σολωμού στη Ζάκυνθο Διπλωματική Εργασία «Φιλολογική έκδοση των ελληνόγλωσσων νεανικών ποιημάτων του Διονυσίου Σολωμού» Θεσσαλονίκη 2009 1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Τμήμα: Φιλολογίας Τομέας: Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών Τσιάτσιου Ανδρομάχη Ειδίκευση: Νεοελληνική Φιλολογία Α.Ε.Μ. 929 Διπλωματική Εργασία Επιβλέπουσα: Άντεια Φραντζή «Φιλολογική έκδοση όλων των ελληνόγλωσσων νεανικών ποιημάτων του Διονυσίου Σολωμού». Θεσσαλονίκη 2009 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή προέκυψε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού σεμιναρίου το οποίο προσέφερε η κ. Άντεια Φραντζή κατά το εαρινό εξάμηνο του πανεπιστημιακού έτους 2004 2005, με θέμα τις εκδοτικές πρακτικές κειμένων του 18 ου και 19 ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια του εν λόγω σεμιναρίου έγινε λόγος για τα εκδοτικά προβλήματα των κειμένων αυτής της περιόδου και αξιολογήθηκαν οι εκδοτικές πρακτικές, οι εκδοτικές αρχές και τα επιστημονικά και μεθοδολογικά κριτήρια με τα οποία συντάχθηκαν οι μεταγενέστερες εκδόσεις αυτών. Έγινε έτσι αντιληπτό σε όλους πως η δουλειά του σημερινού εκδότη και μελετητή δεν είναι εύκολη. Αντίθετα, απαιτεί προσπάθεια, σοβαρή μελέτη, προσοχή και αφοσίωση για να αποφέρει αποτελέσματα. Εξαιτίας της αγάπης μου για την ποίηση του Σολωμού αποφάσισα να ασχοληθώ με την έκδοση των ποιημάτων του, καθώς παρουσιάζει πολλά και διαφορετικής φύσεως προβλήματα. Έτσι, η παρούσα εργασία είναι μια εκδοτική δοκιμή πάνω σε όλα τα ελληνόγλωσσα νεανικά ποιήματα του που έγραψε μέχρι και το 1823. Επιθυμώ να ευχαριστήσω θερμά την καθηγήτριά μου, κ. Κατερίνα Τικτοπούλου για την αμέριστη βοήθεια που μου προσέφερε, τις κατευθυντήριες γραμμές και τις πολύτιμες συμβουλές της. Με τις διορθώσεις της και τις εύστοχες παρατηρήσεις συνέβαλε αποφασιστικά στο να μειωθούν τα λάθη και οι παραλείψεις της εργασίας μου. Ξεχωριστά θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και ιδιαίτερα τις αδερφές μου Ζωή και Αποστολία, για την ηθική συμπαράσταση, την πίστη, την στήριξή τους αλλά κυρίως για την αγάπη τους. 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α. Η ζωή του ποιητή Ο Διονύσιος Σολωμός γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1798 και πέθανε στην Κέρκυρα το 1857. Πατέρας του ήταν ο κόντες Νικόλαος Σολωμός, από οικογένεια Κρητικών προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς, και μητέρα του η Αγγελική Νίκλη, υπηρέτρια του κόντε, με καταγωγή πιθανότατα από τη Μάνη. Ο κόντες Νικόλαος Σολωμός, που χήρεψε νωρίς από τη σύζυγό του Μαρνέττα Κάκνη, είχε δεσμό με την Αγγελική από το 1796. Την παντρεύτηκε λίγο πριν πεθάνει και τα δύο παιδιά τους, ο Διονύσιος και ο αδελφός του Δημήτριος, απέκτησαν δικαιώματα νομίμων τέκνων στη μεγάλη πατρική περιουσία. Ο Διονύσιος Σολωμός πέρασε τα πρώτα παιδικά του χρόνια στο πατρικό σπίτι στη Ζάκυνθο. Το νησί του βρίσκεται υπό την κυριαρχία των Γάλλων ως τα 1815 και μετά από μια σύντομη περίοδο αυτονομίας υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου, περνάει στον έλεγχο των Άγγλων μέχρι και το 1864, όταν τα Επτάνησα ενσωματώνονται στο ελληνικό κράτος. Επομένως, η παιδεία που δέχονται τα παιδιά των αριστοκρατικών κύκλων της Ζακύνθου είναι καθαρά ευρωπαϊκή και καθώς είναι επηρεασμένη από το κλίμα της Γαλλικής Επανάστασης είναι και φιλελεύθερη. Έτσι και ο Διονύσιος Σολωμός, υπό την επίβλεψη του οικοδιδασκάλου του, Santo Rossi μαθαίνει τα πρώτα του γράμματα στα ιταλικά μελετώντας τα κλασικά γράμματα. Ανατρέφεται, λοιπόν, δίγλωσσα αφού διαβάζει και μελετά κυρίως στα ιταλικά, ενώ στο σπίτι του με τον άνθρωπο, που αγάπησε 4

όσο τίποτα στη ζωή του, τη μητέρα του, μιλά χρησιμοποιώντας την ελληνική γλώσσα. Μετά τον θάνατο του πατέρα του η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε και την κηδεμονία του ανέλαβε ο κόντες Διονύσιος Μεσσαλάς, ο οποίος, τον επόμενο χρόνο, τον έστειλε για σπουδές στην Ιταλία, όπως συνήθιζαν τότε οι ευγενείς των Επτανήσων. Έτσι, το 1808 έρχεται η στιγμή του αποχωρισμού της μητέρας με το γιο της. Ο μόλις δέκα ετών Διονύσιος Σολωμός ακολουθεί το δάσκαλό του Santo Rossi στην Ιταλία. Ο Rossi τον αφήνει στη Βενετία, μαθητή στο Λύκειο της Αγίας Αικατερίνης. Το αυστηρό κλίμα που επικρατούσε στο σχολείο δεν άρεσε στο μικρό Διονύσιο και σε συνδυασμό με τα παράπονα των καθηγητών του οδήγησαν το Rossi να τον πάρει μαζί του στη Κρεμόνα. Εκεί έκανε τις πραγματικές σπουδές της ζωής του αφού εκεί παρακολούθησε μαθήματα ιταλικής και λατινικής φιλολογίας. Το 1815 αποφοιτά από το Λύκειο της Κρεμόνας και το Νοέμβρη του ίδιου χρόνου γράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Παβίας, από την οποία δεν αποφοίτησε ποτέ. Έχοντας έντονα φιλολογικά ενδιαφέροντα, δεν έμεινε ασυγκίνητος από την άνθηση της ιταλικής λογοτεχνίας και των ιταλικών γραμμάτων. Γνωρίστηκε με τα μεγάλα ονόματα της πνευματικής Ιταλίας, τους ποιητές Μαντζόνη, Ούγο Φόσκολο και Μόντη. Εντάχθηκε στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής και επηρεάστηκε από τον καθένα ξεχωριστά. Ο Μαντζόνη, που ήταν ο κορυφαίος εκπρόσωπος της ιταλικής ρομαντικής σχολής, τον βοήθησε να προσεγγίσει το πνεύμα του γαλλικού διαφωτισμού και τις ιδέες του ρομαντισμού ενώ ο Μόντη τον ξεχώρισε για τις ποιητικές του ευαισθησίες και την πηγαία ανάγκη του για έκφραση. Σύμφωνα με 5

τον Πολυλά πολύ σύντομα γνωρίστηκε και συνδέθηκε και με τον Ιωσήφ Μοντάνη, που ήταν γνωστός κριτικός της λογοτεχνίας και άσκησε σημαντική επίδραση στο νεαρό Σολωμό. Μετά από τη δεκάχρονη παραμονή του στην Ιταλία επέστρεψε στη Ζάκυνθο το 1818 με γερή φιλολογική μόρφωση, κλασική και σύγχρονη, σε ηλικία 20 ετών. Αρχικά νιώθει απογοητευμένος από την πνευματική κατάσταση του τόπου, σκέφτεται να επιστρέψει πίσω αλλά σύντομα αντιλαμβάνεται πως η Ζάκυνθος δεν ήταν τίποτα άλλο από πνευματική επαρχία της Ιταλίας. Υπήρχαν στη Ζάκυνθο λόγιοι με τις ίδιες πνευματικές ανησυχίες, με κοινή ιταλική παιδεία και κοινά ενδιαφέροντα με τον ίδιο. Έτσι, γρήγορα δραστηριοποιήθηκε στους φιλολογικούς κύκλους της εποχής και δεν άργησε να κυριαρχήσει μέσα στις συντροφιές. Κάποιοι από τους φίλους του ποιητή που αναφέρονται συχνά είναι ο Γεώργιος Τερτσέτης, ο Αντώνης Μάτεσης, ο γιατρός Ταγιαπιέρας, ο Γεώργιος Δε Ρώσσης, ο Παύλος Μερκάτης, ο Νικόλαος Λούντζης, ο δεύτερος σύζυγος της μητέρας του, Μανόλης Λεονταράκης και ο Ιταλός Gaetano Grasseti. Όλοι αυτοί συναντιούνται συχνά σε διάφορα σπίτια και διασκεδάζουν αυτοσχεδιάζοντας σε δοσμένες ομοιοκαταληξίες και θέματα γράφοντας σάτιρες, τερτσίνες, σονέτα. Η εκφραστική του δύναμη, το ταλέντο του, η καλλιτεχνική του ιδιοφυΐα και η ποιητική του ικανότητα αναγνωρίζονται σύντομα απ όλους. Μόνο που η καλλιτεχνική παραγωγή του αυτή την περίοδο αποτελείται κυρίως από ποιήματα γραμμένα στην ιταλική γλώσσα. Τα ελληνικά τα γνωρίζει ελάχιστα, μόνο από τη μητέρα του, από τις συντροφιές του στη Ζάκυνθο και από τα κείμενα της εκκλησιαστικής παιδείας, τα 6

οποία είχε μελετήσει. Αντίθετα, γνώριζε πολύ καλά την ιταλική γλώσσα. Μεγάλωσε σ ένα περιβάλλον, όπου δέχτηκε την ιταλική παιδεία από πολύ μικρός, σπούδασε στην Ιταλία, κουβέντιαζε με τους φίλους του στα ιταλικά και ακόμη αλληλογραφούσε με όλους στα ιταλικά. Παρ όλ αυτά από νωρίς κάτι τον ωθούσε να γνωρίσει καλύτερα την ελληνική γλώσσα. Επιστρέφοντας μελετά τα βυζαντινά έμμετρα μυθιστορήματα του 14 ου και 15 ου αιώνα και τα έργα της Κρητικής αναγέννησης του 16 ου και 17 ου αιώνα. Διαβάζει τη «Ρομέηκη Γλώσσα» του Ιωάννη Βηλαρά, τη «Γραμματική» αλλά και τα «Λυρικά» του Αθανάσιου Χριστόπουλου και φυσικά τα δημοτικά τραγούδια. Σε επιστολή του στα 1825 προς το Λόρδο Γκίλφορντ ζητάει να του στείλουν ένα βιβλίο του Like, που αναφέρεται στις διαλέκτους της ελληνικής γλώσσας 1, το οποίο και μελετά. Μόλις καταφέρνει να γνωρίσει τον εαυτό του, αντιλαμβάνεται και το ρόλο του, γυρίζει στη γλώσσα του λαού, στο ρυθμό, στη μουσική του. Ακούει με ενδιαφέρον την έκφραση του, περισυλλέγει τα λόγια του και θαυμάζει τα τραγούδια του. Αρχίζει να γράφει στη γλώσσα του λαού, προσπαθεί να συνθέσει σ αυτή τη γλώσσα προσδίδοντάς της βαθύτερο νόημα και ουσία. Καρποί αυτής της προσπάθειας του είναι και τα ελληνικά λυρικά ποιήματα, που έγραψε εκείνη την εποχή. Με τη δεξιοτεχνία και την ευχέρειά του δε συγκίνησε μόνο τη συντροφιά του αλλά κυρίως το λαό, που άρχισε να τα σιγοτραγουδά τα ποιήματά του. Περνώντας, όμως, ο καιρός ο νεαρός Σολωμός ωριμάζει ποιητικά αλλά και γλωσσικά. Αρχικά, γράφοντας τα επικολυρικά ποιήματα «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» και «Εις το θάνατο του Λορδ Μπάυρον», αποδεικνύει πως το έντονο συναίσθημα και η πηγαία 1 Πολίτης Άπ. 3, 92. 7

έμπνευση τον ώθησαν να εκφραστεί με δύναμη και με άνεση στην ελληνική γλώσσα. Παρά το γεγονός ότι τα ποιήματα αυτά ενθουσίασαν τους συγχρόνους του, ο Σολωμός επιδίωκε και είχε ανάγκη να γράψει ποίηση επιτυγχάνοντας μια έκφραση πυκνή, αντιρητορική, καθαρή. Έτσι, εγκαταλείπει τον αυτοσχεδιασμό των πρώτων ποιημάτων και ακολουθεί άλλους τρόπους για τη δημιουργία των ποιημάτων του. Καταργεί τον αυτοσχεδιασμό του, συγκρατεί τον πηγαίο αυθορμητισμό του και βάζει όρια στην ακατάσχετη έμπνευσή του. Οι στίχοι των ποιημάτων δουλεύονται πλέον αδιάλειπτα από τον ποιητή ώσπου να πάρουν την τελική τους μορφή. Στα περισσότερα ποιήματα μετά το 1826 οι παραλλαγές των στίχων είναι πάρα πολλές και η ύπαρξη τους επιβεβαιώνει το γεγονός ότι ο ποιητής πλέον ενδιαφέρεται βαθύτατα για την έκφραση. Το Επίγραμμα «Η καταστροφή των Ψαρών», που γράφεται από τον Σολωμό στα 1826 χαρακτηρίζεται από απόλυτη συγκέντρωση, πυκνότητα νοημάτων και βαθιά συγκίνηση. Απ αυτή τη στιγμή ο ποιητής δείχνει να βαδίζει στο δρόμο για μια ανώτερη, μια υψηλή ποίηση, που ο τόπος που τον γέννησε δεν είχε γνωρίσει ποτέ έως τότε. Μέχρι και το τέλος της ζωής του αγωνίζεται με στόχο την «υψηλή» ποίηση και την «καθαρή» έκφραση. Τα μεταγενέστερα έργα του και κυρίως «Ο Κρητικός», «Ο Πόρφυρας» και οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» δείχνουν πως τελικά ο ποιητής Σολωμός κατάφερε με τη διάνοια του να φτάσει στην τελειότητα. Τα κακογραμμένα και δυσανάγνωστα χειρόγραφά του αποδεικνύουν πως ο Σολωμός έδωσε μάχη με τον ίδιο του τον εαυτό για να καταφέρει να οδηγήσει την ποιητική έκφραση στο ανώτερο σημείο 2. Εύστοχα, λοιπόν, ο μεγάλος ποιητής Γιώργος Σεφέρης είχε 2 Για τη ζωή και το έργο του ποιητή βλέπε αναλυτικά και τα βιβλία Πολίτης Άπ. 1, 9 8

γράψει: «Αλλά την πορεία της ελληνικής γλώσσας την εχάραξε μια για πάντα η διάνοια του Σολωμού. Και ίσως επειδή ερχότανε κάθε τόσο από μακριά, να κοίταξε τα πράγματα με το φρέσκο και το σίγουρο μάτι που τα κοίταξε» 3. 43 Κριαράς 1970, 9 38 Mackridge 1995, 17 31 Καψάσκης 1998, 1 164. 3 Σεφέρης 1937, 159. 9

Β. Η ποίηση της περιόδου 1818 1823 Ο Σολωμός αυτή τη χρονική περίοδο, τα χρόνια δηλαδή 1818 1823, συνέθεσε ποιήματα σε ιταλική, σε ελληνική αλλά και σε μεικτή γλώσσα. Τα πρώτα του ποιήματα στα ιταλικά γράφτηκαν όταν ήταν ακόμα τελειόφοιτος μαθητής στο Λύκειο της Κρεμόνας και φοιτητής της Νομικής στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα συνεχίζει να γράφει στα ιταλικά. Εξάλλου, η πρώτη και μόνη συλλογή ποιημάτων του, οι «Rime Improvissate», περιέχει μια σειρά από 30 ιταλικά σονέτα του ποιητή γραμμένα τη νεανική ζακυνθινή περίοδο. Η συλλογή εκδόθηκε στην Κέρκυρα το 1822 από τον εκδότη και φίλο του ποιητή Λουδοβίκο Στράνη. Ακολούθησε και δεύτερη έκδοση, το 1823, στην οποία υπάρχουν μικρές αλλαγές στο κείμενο των ποιημάτων 4. Σύμφωνα με τον Γιώργο Βελουδή ήδη σ αυτά τα πρώτα ιταλικά ποιήματα βρίσκονται μερικά από τα κυριότερα θέματα και μοτίβα, που θα σημαδέψουν και το ελληνόγλωσσο έργο της πρώτης ζακυνθινής του περιόδου 5. Τα κυριότερα θέματα αφορούν τη θρησκεία («Η καταστροφή της Ιερουσαλήμ», «Ωδή για πρώτη λειτουργία»), τη φύση («Το νησί της Ζακύνθου»), τον έρωτα αλλά και το θάνατο («Ο θάνατος»). Μερικά από τα ποιήματα των «Rime Improvissate» έχουν αρκετά κοινά στοιχεία και μοιάζουν με τα ελληνικά ποιήματα της νεανικής περιόδου του ποιητή κυρίως όσον αφορά τη σύλληψη του θέματος. Για παράδειγμα δύο από τα σονέτα της συλλογής, το Ι Α και Ι Β, ταιριάζει νοηματικά με την «Αγνώριστη». Και στα δύο ο ποιητής διερωτάται ποια είναι η όμορφη αυτή γυναικεία παρουσία που με την 4 Πολίτης, Απ. 3, 294 299. 5 Βελουδής 2000, 223. 10

εμφάνιση της προκαλεί την ανάσταση της φύσης. Επίσης, το σονέτο Ι Η με τίτλο «Ένας νέος ετοιμοθάνατος στο φίλο του» έχει το ίδιο ακριβώς θέμα με το αντίστοιχο ελληνικό ποίημα γνωστό με τον τίτλο «Εις φίλον ψυχορραγούντα». Ένας άνθρωπος στις τελευταίες του στιγμές αποχαιρετά έναν φίλο του, που δεν βρίσκεται κοντά του. Τα θέματα λοιπόν των «Rime Improvissate» βλέπουμε ότι σημαδεύουν και το ελληνικό έργο της ίδιας περιόδου. Ο ίδιος ο εκδότης, άλλωστε, σε μια αφιερωματική επιστολή προς το φίλο του και συμπατριώτη Ούγο Φόσκολο γράφει: «Κατά τ άλλα ο φίλος μου δε χρησιμοποιεί την ιταλική ποίηση παρά μόνο αυτοσχεδιάζοντας για να ευχαριστήσει τους φίλους του, κι όλη του η φροντίδα είναι να διαμορφώσει τη νέα ελληνική γλώσσα» 6. Έτσι, λοιπόν, διαπιστώνουμε πως τα ιταλικά αυτά ποιήματα άνοιξαν το δρόμο για τα νεανικά ελληνικά ποιήματα της περιόδου 1818 1823 αφού και τα θέματα βρίσκονται πολύ κοντά αλλά και η στιχουργία. Στη ζακυνθινή εποχή του σολωμικού έργου ανήκουν και οι σάτιρες «Πρωτοχρονιά», «Ιατροσυμβούλιο», «Η Βίζιτα», «Το όνειρο». Οι τρεις πρώτες είναι γραμμένες περίπου το 1824 και έχουν ως στόχο το γιατρό Διονύσιο Ροΐδη ενώ η τελευταία είναι λίγο μεταγενέστερη απ αυτές, γραμμένη το 1826. Οι σάτιρες αυτές δίνουν μια εικόνα της ζωής του ποιητή στη Ζάκυνθο αφού οι ήρωες είναι απλοί ανθρώπινοι τύποι της Ζακύνθου, που βιώνουν κάποια κωμικά περιστατικά στην καθημερινότητά τους. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η γλώσσα σ αυτές τις σάτιρες, καθώς φανερώνεται πολύγλωσση. Ο Peter Mackridge γράφει: «Οι σάτιρες του ποιητή εκθέτουν τις διάφορες γλώσσες που 6 Πολίτης Απ. 3, 301. 11

χρησιμοποιούσε ο κύκλος του ποιητή στη Ζάκυνθο, δηλαδή το επτανησιακό ιδίωμα, τα ιταλικά (και τα βενετσιάνικα), ακόμα και τα γαλλικά και τα λατινικά στο στόμα ορισμένων προσώπων» 7. Αξίζει να σημειωθεί όμως πως ο Σολωμός δεν παρουσιάζει τον εαυτό του να μιλάει σε όλες τι γλώσσες παρά μόνο στα ελληνικά. Αντίθετα, οι γιατροί Ροΐδης και Ταγιαπιέρας ανακατεύουν την ελληνική με άλλες γλώσσες. Πολύ σωστά, λοιπόν, ο Mackridge εκτιμά πως αυτές οι σάτιρες κατέχουν σημαντική θέση στην εξέλιξη της ποιητικής του γλώσσας, αλλά ιδιαίτερα στη διαμόρφωση της αντίληψής του για τη γλώσσα 8. Σατιρίζοντας όχι μόνο τους ανθρώπινους τύπους της κοινωνικής του τάξης αλλά και τη γλώσσα τους ο Σολωμός προσπάθησε να αποστασιοποιηθεί από τη πολύγλωσση αριστοκρατία της Ζακύνθου και ταυτόχρονα να προσελκύσει την τάξη του λαού. Φυσικά καλύτερος τρόπος για να επιτύχει το σκοπό του ήταν να ασπαστεί τη γλώσσα του λαού του, τη γλώσσα των δημοτικών τραγουδιών. Πέρα όμως από τα παραπάνω ποιήματα την πρώτη περίοδο της δημιουργίας του έγραψε και κάποια ελληνικά ποιήματα λυρικής φύσεως και αρκετά σύντομα σε έκταση. Πρόκειται για τα εξής είκοσι πέντε ποιήματα, που θα περιλαμβάνει και αυτή η έκδοση: «Εις κόρην, η οποία αναθρέφετο μέσα εις μοναστήρι», «Ανθούλα», «Ανάμνησις», «Εις φίλον ψυχορραγούντα», «Το όνειρο», «Κάκιωμα», «Το βράδυ», «Ωδή εις τη Σελήνη», «Η σκιά του Ομήρου», «Η Ευρυκόμη», «Ο θάνατος της Ορφανής», «Ο θάνατος του Βοσκού», «Η Ψυχούλα», «Η Αγνώριστη», «Η Ξανθούλα», «Προς τον κύριο Λοδοβίκο Στράνη», καθώς και τα συντομότερα ποιήματα «Η Ελλάδα», «Τα δύο 7 Mackridge 1995, 400. 8 Mackridge 1995, 403. 12

μνήματα», «Το κοπάδι» και τα Επιγράμματα «Το κοιμητήρι», «Δε μ αγαπάς», «Γαλήνη», «Αίνιγμα». Επίσης, περιλαμβάνονται τα ποιήματα «Τα δυο αδέλφια» και «Το κοιμητήριο», που αν και ανήκουν οργανικά στο «Λάμπρο», εντούτοις αυτά γράφτηκαν πολύ νωρίτερα, στα χρόνια 1821 με 1822. Πρόκειται για λυρικά ποιήματα γραμμένα στην πρώτη περίοδο της ποιητικής δημιουργίας του Σολωμού, στα χρόνια δηλαδή μετά την επιστροφή του ποιητή από την Ιταλία στην Ζάκυνθο, από το 1818 δηλαδή, ως και τη στιγμή, που έγραψε το ποίημα σταθμός στην ποιητική του πορεία, τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν», τον Μάη του1823. Θέματα ελληνικών ποιημάτων Τα θέματα, που απασχολούν τον ποιητή σ αυτή την πρώτη περίοδο του ελληνόγλωσσου έργου του, από το 1818 ως το 1823, αφορούν κυρίως το θάνατο, τον έρωτα, αλλά και τη γυναικεία ομορφιά. Υμνείται η φύση με τις ομορφιές της, η αισιοδοξία και η χαρά της ζωής του ερωτευμένου, ο πόνος της ανάμνησης, η φιλία, η στοργή, η αγάπη, η τρυφερότητα των γυναικών και η αθωότητα των παιδιών. Συγκεκριμένα, ο θάνατος στα πρώτα του ποιήματα αφορά ανθρώπους και των δύο φύλων και όλων των ηλικιών. Σε κάποια ποιήματα ο ποιητής θρηνεί για το θάνατο μικρών παιδιών (βλέπε ΤΚ, ΔΜ, Ψ), νεαρών γυναικών (βλέπε Ευ, ΘΟ) αλλά και αντρών (βλέπε ΘΒ). Μάλιστα στο ποίημα «Τα δυο αδέλφια» ο ποιητής αναπαριστά την ιδέα του θανάτου, η οποία για πρώτη φορά απλώνεται σε μία αμέριμνη και παρθενική ψυχή 9, στις ψυχές δύο αθώων παιδιών, του Ανθού και της Αυγούλας ενώ από την άλλη στο 9 Πολυλάς 1859, 18. 13

ποίημα «Το κοιμητήριο» ο ποιητής εικονίζει το σφοδρότερο και βαθύτερο συναίσθημα, τη μητρική αγάπη 10, η οποία οδηγεί στην τρέλα τη μητέρα, που αντικρίζει τα δυο της παιδιά σκοτωμένα από κεραυνό. Στην «Ψυχούλα» ο ποιητής «εγκωμιάζει με ποιητικότατο τρόπο το θάνατο ενός μικρού παιδιού, ενός άσπιλου κρίνου, που αφήνει την ψυχή του να φύγει σαν δροσάτο αεράκι, γεμάτο από τρυφερότητα και παιδική αθωότητα» 11. Σε άλλο του ποίημα μιλά ο ίδιος ο ετοιμοθάνατος, απευθυνόμενος στο φίλο του (βλ. ΦΨ). Το θέμα όλων αυτών των ποιημάτων αφορά το θάνατο πλασματικών ηρώων 12. Στο ίδιο κλίμα βρίσκεται και «Το βράδυ», όπου γύρω από μια ξύλινη αγχόνη, μια κρεμάλα δηλαδή, παρουσιάζονται κάθε νύχτα τα φαντάσματα πλήθους εκτελεσμένων, μητροκτόνων, αδελφοκτόνων και γενικότερα εγκληματιών και φορώντας άσπρα σάβανα τραγουδούν ένα απαίσιο τραγούδι 13. Ακόμη, στο ποίημα «Ανάμνησις» της περιόδου ο ποιητής καταγράφει τον πόνο, που προκαλεί στον άνθρωπο το γήρας και ο φόβος του θανάτου, όταν τα νιάτα αποτελούν μόνο μια «ανάμνηση» (βλ. Αν). Πέρα όμως από το θάνατο κυρίαρχη μορφή είναι η γυναίκα προς την οποία ο ποιητής εκφράζει μια αγνή, εξιδανικευμένη αγάπη. Η θέα της γυναικείας μορφής ξαφνιάζει αρχικά τον ποιητή και έπειτα προκαλεί το θαυμασμό του, ο οποίος εκφράζεται μέσα από λυρικές εικόνες και συναισθήματα (βλ. ΚεΜ, Ανθ, Αγ). Σ ένα από τα γνωστότερα ποιήματα της περιόδου ο ποιητής θλίβεται και «δακρύζει» όταν αποχωρίζεται την αγαπημένη του «Ξανθούλα» (βλ. Ξ), ενώ σε 10 Πολυλάς 1859, 18. 11 Παπανικολάου 1970, 247. 12 Βλ. Βελουδή 2008, 19 «ο θάνατος δεν είναι παρά ένα μοτίβο τοποθετημένο σ ένα ειδυλλιακό, «αρκαδικό», περιβάλλον με συμβατικά πλασματικά πρόσωπα, που δεν αντιστοιχεί σε καμιά πραγματικότητα». 13 Αλεξίου 2007, 33. 14

ένα άλλο ποίημα ονειρεύεται μια φανταστική, μυστική συνάντηση σ ένα ωραίο περιβολάκι με την κοπέλα, που αγαπά (βλ. Ο). Στην «Ωδή εις τη Σελήνη» ο ποιητής υμνεί τη σελήνη και παρασταίνει τη μαγική φύση μέσα στη γαλήνη και στο υποβλητικό σεληνόφως, που ικανοποιούν τη μυστικοπαθή ψυχική του διάθεση 14, ενώ στη «Σκιά του Ομήρου» βιώνει κατά τη διάρκεια μιας γαληνεμένης νύχτας σ ένα ακρογιάλι μια φανταστική συνάντηση με τον Όμηρο, ο οποίος όπως σημειώνει ο Πολυλάς του «επρόσταζε να γράφει στη δημοτική γλώσσα» 15. Τα ποιήματα αυτά μπορούν με μία λέξη να χαρακτηριστούν λυρικά, αφού διαθέτουν μουσικότητα και συντομία. Επιπλέον, σε πολλά απ αυτά (βλ. Αν, Ανθ, Αγ, Ξ, Ο, ΣΟ, ΩΣ) χρησιμοποιείται α ενικό πρόσωπο, γεγονός που σημαίνει ότι ο ποιητής βιώνει άμεσα τα γεγονότα και γι αυτό τα παρουσιάζει προσδίδοντας συναισθηματικό τόνο. Επιπλέον, είναι εμφανής ο ρομαντικός τρόπος γραφής, αφού τα περισσότερα απ αυτά τα ποιήματα έχουν πολλές ειδυλλιακές εικόνες και ωραία επίθετα. Αν και ανήκουν όμως στην περίοδο του ρομαντισμού, μπορούμε να πούμε πως ο Σολωμός υιοθέτησε από το κίνημα του ρομαντισμού, που είχε κυριαρχήσει ήδη στην Ιταλία, κάποιες σημαντικές αρχές αλλά δεν έμεινε προσκολλημένος σ αυτές. Ο ρομαντισμός ανέδειξε τη σπουδαιότητα της λαϊκής γλώσσας και ενίσχυσε το ενδιαφέρον για τις παραδόσεις, τα παραμύθια και τα αινίγματα του λαού. Ο Σολωμός, όπως αντιλαμβανόμαστε, ενδιαφέρθηκε και δούλεψε πάνω στη γλώσσα του λαού. Δεν ξεπέρασε, όμως, τα όρια, δεν έκανε υπερβολές, δεν οδηγήθηκε στο απίθανο, στο παράλογο, δεν εξέφρασε το 14 Παπανικολάου 1970, 242. 15 Πολίτης, Άπ. 1, 328. 15

αχαλίνωτο πάθος. Αντίθετα, έδωσε στα ανθρώπινα συναισθήματα υψηλή, αιώνια, πνευματική, υπερβατική διάσταση. Σε κάποια ποιήματα, όπως «Η Ευρυκόμη», «Ο θάνατος της Ορφανής», «Ο θάνατος του Βοσκού», «Το βράδυ» και «Το κοπάδι» είναι έκδηλες οι απηχήσεις του αρκαδισμού και του κλασικισμού. Ο ποιητής είχε ήδη μεταφράσει κάποια ποιήματα ενός αξιόλογου εκπροσώπου της αρκαδικής σχολής, του Μεταστάσιου. Αν και ο αρκαδισμός κυριάρχησε στην πνευματική ζωή της Ιταλίας στο μεγαλύτερο διάστημα του 18 ου αιώνα, εντούτοις η υπεραπλούστευση και απλοϊκότητα, που εισήγαγε οδήγησε στη «φτώχεια» τον ποιητικό λόγο. Σ αυτά τα ποιήματα ο Σολωμός φαίνεται επηρεασμένος από την ειδυλλιακή και ελεγειακή ατμόσφαιρα των αρκαδικών ποιημάτων, αφού εξελίσσονται στον ανοιχτό χώρο, στη φύση, η οποία συμμετέχει στην εξέλιξη του ποιήματος και υμνούνται τα ανθρώπινα πάθη, κυρίως ο έρωτας και ο πόνος του θανάτου. Ο «Θάνατος του βοσκού», ο «Θάνατος της ορφανής» και «Η Ευρυκόμη» έχουν κλασικιστικά πρότυπα και στο τελευταίο από τα παραπάνω ποιήματα το όνομα του βοσκού είναι «Θύρσης» και παραπέμπει στο αρχαίο όνομα «Θύρσης», που μνημονεύει και ο Θεόκριτος. Όσο για «Το βράδυ» ο Αλεξίου θεωρεί «πως συνδέεται με τη βουκολική νεανική παραγωγή του Σολωμού και παρουσιάζει απηχήσεις από το κρητικό ειδύλλιο Η Βοσκοπούλα» 16. Στιχουργία ελληνικών ποιημάτων Στα ποιήματα αυτά ο νεαρός Σολωμός ψάχνει και δοκιμάζει να βρει τον τρόπο και τη γλώσσα με την οποία θα εκφράσει τις ποιητικές του ιδέες και συλλήψεις. Γι αυτό και η νεανική 16 Αλεξίου 2007, 33. 16

ζακυνθινή περίοδος έχει χαρακτηριστεί περίοδος «προπαρασκευής» 17 ενώ τα ποιήματα της περιόδου «ποιητικά γυμνάσματα» αφού εύκολα κάποιος μπορεί σ αυτά τα ποιήματα να διακρίνει «τη μορφοπλαστική φιλοδοξία του νεαρού Σολωμού να αναγνωρίσει και να καλλιεργήσει τις ενύπαρκτες αλλά ανεκδήλωτες ακόμη στην απλή γλώσσα του λαού ποιητικές δυνατότητες» 18. Απόδειξη της προσπάθειάς του αυτής είναι το γεγονός ότι σ αυτή την περίοδο πειραματίζεται πάνω σε διάφορα μέτρα, όπως είναι ο τροχαϊκός οχτασύλλαβος στίχος, ο εννεασύλλαβος ή δεκασύλλαβος ανάπαιστος, ο ενδεκασύλλαβος και φυσικά ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. Η πολυμορφία των ποιημάτων αυτής της περιόδου σε συνδυασμό με το γεγονός ότι επιλέγει να τα συνθέσει σε στροφικά συστήματα, που άλλα είναι οχτάστιχα και άλλα τετράστιχα, αποδεικνύουν το γεγονός ότι ο ποιητής ψάχνει να βρει την ποιητική του ταυτότητα. Η στιχουργία αυτών των ποιημάτων θυμίζει περισσότερο το ιταλικό του παρελθόν παρά το μέλλον της ωριμότητάς του, και αναφέρομαι στα χρόνια της κερκυραϊκής περιόδου, μετά τα 1833. Σύμφωνα με το Σπαταλά «ο Σολωμός αυτή την περίοδο δε μεταχειρίστηκε παρά στίχους, στροφές, και τεχνικά μέσα σχεδόν μόνο ιταλικά, που τα δανείστηκε από την ιταλική στιχουργική τέχνη. [.]. Όμως, ο Σολωμός δεν έμεινε ευχαριστημένος απ αυτή την επιτυχία του, όσο σπουδαία κι αν ήταν. Ήθελε να δημιουργήσει μια τέχνη προσωπικότερη και συγχρόνως ελληνικότερη με στιχουργικά στοιχεία παρμένα από το ελληνικό περιβάλλον, πιο γνώριμα στον ελληνικό λαό, και στην κατεύθυνση αυτή δεν άργησε να ρίξει όλη του 17 Κριαράς 1957, 35. 18 Καλταμπάνος 2004, 263. 17

την προσπάθεια» 19. Η προσπάθειά του αποσκοπούσε στο να βρει το μέσο για να εκφράσει τη μουσικότητα της ψυχής του και των συναισθημάτων του. Η μετάβασή του από τα ιταλικά στροφικά συστήματα στον παραδοσιακό ελληνικό στίχο, το δεκαπεντασύλλαβο ήταν καίριας σημασίας για την πορεία του ελληνικού ποιητικού λόγου και επιτυγχάνεται με τη συγγραφή των ποιημάτων «Κρητικός» και «Σατιρικό του 1833» στα χρόνια 1833 1834. Ο Σολωμός επιστρέφει στον «εθνικό» στίχο, το δημοτικό δεκαπεντασύλλαβο και τον τοποθετεί ως βάση για τη δημιουργία της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Γαραντούδης υποστηρίζει πως «η μετάβαση αυτή ισοδυναμεί με την ανακάλυψη της μητρικής μας ιθαγένειας, στην πιο καίρια στιγμή για τη διαμόρφωση της νέας ελληνικής ποίησης, και δηλώνει τη δυνατότητα του δημιουργικού συνδυασμού, στην ελληνική γλώσσα, δύο μετρικών συστημάτων» 20. Γλώσσα ελληνικών ποιημάτων Η γλωσσική ιδιαιτερότητα του σολωμικού έργου είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης του μεγάλου ποιητή. Το γεγονός ότι μέσα στα χειρόγραφά του βρήκαμε πολλές παραλλαγές για έναν στίχο φανερώνει το μέγεθος της αγωνίας του ποιητή για να δώσει στο λαό του μια νέα ποιητική γλώσσα. Είχε σπουδάσει στην Ιταλία, είχε διδαχθεί την ιταλική παιδεία, είχε μελετήσει όλους τους μεγάλους Ιταλούς ποιητές και είχε ήδη γράψει τα πρώτα του ποιήματα στην ιταλική γλώσσα. Παρά το γεγονός αυτό, από την πρώτη στιγμή που έφθασε στην Ελλάδα ξεκίνησε να γράφει ποιήματα στην ελληνική γλώσσα, «σαν να προσαρμόστηκε σχεδόν 19 Σπαταλάς 1997, 222 226. 20 Γαραντούδης 1989, 358. 18

αυθόρμητα στην περιρρέουσα ποιητική ατμόσφαιρα και στην πλούσια ποιητική παράδοση του γενέθλιου νησιού του» 21. Το γλωσσικό του όργανο, όμως, δεν έχει διαμορφωθεί. Σύμφωνα με έναν έγκυρο μελετητή της γλώσσας του Σολωμού, τον Σπύρο Καββαδία «στο έργο του Σολωμού συνυπάρχουν τρεις τουλάχιστον γλωσσικές στιγμές ή μορφές της ελληνικής γλώσσας: η λόγια, η κοινή και η επτανησιακή. Στην τελευταία μπορούν ακόμη να διακριθούν τρία επιμέρους στοιχεία: το ζακυνθινό κατά πρώτο, το κερκυραϊκό κατά δεύτερο λόγο και, σποραδικά, το κεφαλληνιακό» 22. Στα ποιήματα αυτά της πρώτης περιόδου υπάρχουν πλήθος ιδιωματικών λέξεων αλλά και γραμματικών τύπων, που σε κάποιες περιπτώσεις έχουν υιοθετηθεί σε μεταγενέστερες εκδόσεις ενώ σε άλλες όχι. Μερικές απ αυτές τις ιδιωματικές λέξεις και φράσεις είναι οι εξής: «απέρασε», «σβένεται», «ετότες», «στέρνω», «εκατάλαβα», «το χείλο», «παρηγορίζεις», «τέσσεροι», «σβημένα», «ομπροστά», «θε να σου υψώσω», «ασηκώθη», «εκειός», «ογλήγορα», γένεται», «των μαλλιώνε», «θενα πράξει», «σταίνει», «τριγύρου», «κλεις», «τζι επιτύμβιες», «οχ», «κεια», «αντίσκοβε». Ο Καββαδίας υποστηρίζει πως «ο Σολωμός αναζητούσε την τέλεια μορφή. Αλλά, από ένα σημείο και πέρα, έμενε διχασμένος ως προς την προτεραιότητα που έπρεπε να δώσει: στον ιδιωματικό ή τον πανελλήνιο τύπο. Και η εμμονή του στον ιδιωματικό δεν ήταν αποτέλεσμα αδυναμίας, άγνοιας, αφού τον βλέπουμε να βρίσκει τον αντίστοιχο κοινό τύπο, να τον υιοθετεί για ένα διάστημα, στη συνέχεια όμως να τον εγκαταλείπει και πάλι, επιστρέφοντας στο διαλεκτικό. Κάτι άλλο δρούσε μέσα του, σαν ποιητικό ένστικτο, και τον 21 Βελουδής 2000, 223. 22 Βελουδής 2000, 22. 19

συμβούλευε να μην εγκαταλείψει ολότελα την ταυτότητα της εντοπιότητας. Ο Σολωμός φαίνεται, δεν θέλησε να γίνει τόσο αφηρημένος και πνευματωμένος, όσο φαντάστηκαν» 23. Με την τελευταία του φράση ο Καββαδίας φωτογραφίζει ως υπεύθυνο για την γλωσσική μορφή με την οποία γνωρίσαμε το Σολωμό τον Ιάκωβο Πολυλά. Ο Πολυλάς επιθυμούσε να ενσωματώσει γλωσσικά τον Σολωμό στην πανελλήνια κοινή, που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται στο αθηναϊκό κέντρο. Αν το κατάφερνε αυτό τότε ο ποιητής θα αναγνωρίζονταν γρηγορότερα και θα καθιερώνονταν ως «εθνικός» ποιητής ευκολότερα 24. Γι αυτό το λόγο και επέλεξε στην έκδοσή του να εγκαταλείψει τους ιδιωματικούς τύπους του ποιητή και να επιλέξει στη θέση τους τύπους της κοινής νεοελληνικής. Όσον αφορά τη γλώσσα ο Σολωμός με το έργο του από πολύ νωρίς απέδειξε ότι βρέθηκε πολύ πιο μπροστά από την εποχή του και από τους λόγιους του καιρού του. Η γλώσσα των πρώτων αυτών ελληνικών λυρικών ποιημάτων είναι απλή, λιτή, φυσική, καθημερινή, αντιρρητορική και με την αμεσότητα που αποπνέει κατάφερε να κατακτήσει τον ελληνικό λαό της εποχής του ποιητή αλλά και το σύγχρονο αναγνώστη σήμερα. Χαρακτηριστικό της ποίησης του Σολωμού είναι η εικονοπλαστική της δύναμη, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από τη δημιουργία εικόνων, που προέρχονται από τον κόσμο της φύσης. Γι αυτό και λέξεις, όπως «χορτάρια», «περιβολάκι», «αστέρια», «ουρανός», «τριανταφυλλιά», «θάλασσα», «ακρογιάλι», «ετιά», «αηδόνι», «περιστέρι», «αέρας», τις συναντούμε πολύ συχνά μέσα στα ποιήματα αυτής της πρώτης του περιόδου. 23 Καββαδίας 1987, 205. 24 Βελουδής 2004, 24. 20

Υπάρχουν και κάποια επίθετα, που χρησιμοποιεί συνεχώς στα ποιήματά του. Τέτοια είναι τα επίθετα «έρημη», «γλυκιά», «χρυσή», μονάχος», «θλιμμένη», «αθώα», «αχνό», αγγελική», «δροσάτο», «όμορφη», «ξανθά», «άσπρα», «λευκά» και «φριχτά». Κάποια απ αυτά τα χρησιμοποιεί και στον υπερθετικό βαθμό, όπως για παράδειγμα τα επίθετα «ομορφοτάτη», «γλυκυτάτη», «λαμπροτάτου», «λευκότατα» ενώ με άλλα δημιουργεί και σύνθετες λέξεις, όπως «γλυκόπνοο», «ασπροεντυμένη», «γλυκόφωνο». Διαφαίνεται, λοιπόν, η επιθυμία του ποιητή να στηριχθεί πάνω στη γλώσσα του λαού και με τη δημιουργική ποιητική του δύναμη να την αναγάγει σε λογοτεχνική γλώσσα του τόπου του. 21

Γ. Η επιλογή των ποιημάτων της έκδοσης Η παρούσα, λοιπόν, έκδοση περιλαμβάνει όλα τα ελληνικά λυρικά ποιήματα του Σολωμού μέχρι και το 1823, την εποχή δηλαδή που γράφει τον «Ύμνο εις την Ελευθερία» και αυτό γιατί θεωρώ πως η συγγραφή του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» αποτελεί τομή στην ποιητική εξέλιξη του Σολωμού. Απ αυτό το σημείο και πέρα αντιλαμβανόμαστε ότι τον ποιητή δεν τον απασχολούν μόνο τα παραπάνω θέματα. Πλέον νιώθει ότι δεν πρέπει να ακολουθεί τις αυθόρμητες συλλήψεις του νου του αλλά πρέπει να υποτάξει το ταλέντο και την ποιητική του ικανότητα στην ανάγκη του ελληνικού λαού για έκφραση. Ο ελληνικός λαός το 1823, λίγο μετά την επανάσταση αγωνίζεται όχι μόνο για την ελευθερία του αλλά και για να βρει τη χαμένη του ταυτότητα. Η ελληνική γλώσσα ξαναζωντανεύει μέσω του «Ύμνου εις την Ελευθερία». Ο ελληνικός λαός βρίσκει την έκφρασή του στα ποιήματα του Σολωμού αλλά και τον εμπνευστή για τα όνειρά του και τις διεκδικήσεις του ενώ ο Σολωμός αρχίζει με προοπτικές να διεκδικεί τη δική του θέση στον «Ελληνικό Παρνασσό». Καμία λογοτεχνική γλώσσα στον τόπο του δεν έχει καθιερωθεί, οπότε θεωρεί πλέον χρέος του να την ανακαλύψει ο ίδιος. Νιώθει ελεύθερος να δημιουργήσει, να βρει το δικό του γλωσσικό όργανο, που θα εκφράσει ολόκληρο το λαό. Σημαντικός σταθμός στην ποιητική εξέλιξη του Σολωμού αποτέλεσε και η γνωριμία του με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη στις αρχές του 1823. Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο Τρικούπης: «Ο προσηλυτισμός του ποιητή στην εθνική υπόθεση πραγματοποιήθηκε μόλις δύο χρόνια μετά την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης του 1821[..] 22

Πριν από τη χρονική αυτή στιγμή ο Σολωμός ήταν απών από την «εθνική υπόθεση», όχι μόνο «καθαρά ποιητικά» αλλά, προπαντός και καθαρά πολιτικά.[..]ο Σολωμός ως εκείνη τη στιγμή, ως το 1823 δηλαδή, αισθάνεται και αυτοκαθορίζεται ως Ιταλός ποιητής. [..] Η παρατήρηση πρόσκληση του Τρικούπη προς το Σολωμό: «Ο Παρνασσός της νεωτέρας Ελλάδος δεν έχει ακόμη τον Δάντην του» 25 καταδεικνύει με σαφήνεια ποιος ρόλος επιφυλασσόταν από τον ίδιο τον Τρικούπη στον Σολωμό. Ο Σολωμός καλούνταν να γίνει πλέον ο ιδρυτής μια νέας «εθνικής» φιλολογίας» 26. Πολύ σωστά, λοιπόν, ο Γεώργιος Βελουδής κρίνει πως η «εθνική» αυτή κατήχηση του Σολωμού από τον Τρικούπη άρχισε σύντομα να εκδηλώνει τις συνέπειες της όχι μόνο στο έργο του Σολωμού, αλλά και στον αυτοπροσδιορισμό του ως ποιητή, στην «εθνική» αυτοσυνείδηση του 27. Αδιαμφισβήτητη απόδειξη της στροφής της ποίησής του είναι το γεγονός ότι τον Αύγουστο του 1824 στέλνει μια επιστολή προς τον Γεώργιο Δε Ρώσση με την οποία ζητά να ακυρωθεί το τύπωμα των νεανικών αυτών ποιημάτων, καθώς θεωρεί ότι χρειάζονται μεγαλύτερη επεξεργασία ώστε να αναδειχθεί η αξία της ελληνικής γλώσσας. Πέρα, όμως, απ αυτό ο ίδιος ο ποιητής φαίνεται να αποδέχεται και να αρέσκεται στο ρόλο του «εθνικού ποιητή», που του είχαν αποδώσει, καθώς στην ίδια επιστολή κλείνει λέγοντας: «Κι έξω απ αυτό, δε θέλω, να περάσει από το μυαλό κανενός, πως την ώρα που νικούν οι δικοί μας στο Μαραθώνα, εγώ 25 Τρικούπης 1857, 191. 26 Βελουδής 2004, 73 76. 27 Βελουδής 2004, 76. 23

κάθομαι και τραγουδώ για ένα βοσκόπουλο ξαπλωμένο στο νεκροκρέβατο» 28. Πλέον, από το 1823 και μετά τη συνάντηση του με τον Τρικούπη διακρίνουμε στα ποιήματά του έναν «στρατευμένο» ποιητή αφού επιστρατεύει την τέχνη του στην υπηρεσία της Ελληνικής Επανάστασης. Η «στράτευσή» του, όμως, δεν αφορά μόνο τη θεματική και ιδεολογική πλευρά της ποίησής του αλλά και τη γλωσσική. Ο ίδιος ο Τρικούπης τον παρότρυνε να γράψει στην ελληνική τη στιγμή που ο ίδιος είχε αμφιβολίες για τις ικανότητές του, με τα εξής λόγια: «Η γλώσσα την οποία ερροφήσατε με το γάλα της μητρός σας, είναι η ελληνική δεν θα έχετε παρά να την επαναφέρετε εις την μνήμην σας, και, εάν συγκατατίθεσθε, είμαι πρόθυμος να σας βοηθήσω το κατά δύναμιν όσον θα είμαι εις την Ζάκυνθον.Δεν εννοώ ούτε τη γλώσσαν τη φιλολογικήν, η οποία είναι τόσον δύσκολος, ούτε την μακαρονικήν, η οποία είναι τόσον γελοία, αλλά την μητρικήν σας γλώσσαν την ζωντανήν» 29. Η γλωσσική αυτή «στράτευση» του ποιητή πήρε αμέσως μορφή στον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» και λίγο μετά στο θεωρητικό του έργο «Διάλογος», όπου συνομιλούν ο ποιητής, ο Σοφολογιώτατος και ο Τρικούπης. Το έργο αυτό γραμμένο περίπου την άνοιξη του 1824 αποτυπώνει τις γλωσσικές αντιλήψεις του ποιητή. Ο Σολωμός φαίνεται να αποδέχεται πια τον όρο «εθνικός» ποιητής και γι αυτό αγωνίζεται για να βοηθήσει στη δημιουργία μιας «εθνικής γλώσσας», που θα εκφράζει το νέο «εθνικό» κράτος. Με το «Διάλογο» ο ποιητής αποδεικνύει την αξία της λαϊκής γλώσσας καθώς με αυτή μπορεί κάποιος πλέον να δημιουργήσει όχι μόνο λογοτεχνικά κείμενα αλλά και θεωρητικά έργα. Από δω και πέρα ο ποιητής «δεσμεύεται να 28 Πολίτης Άπ. 3, 87. 29 Τρικούπης 1857, 191. 24

ζωογονήσει, να αναπτύξει και να διευρύνει τις εκφραστικές δυνατότητες της λαϊκής γλώσσας, να βαθύνει και να ενισχύσει τη συνθετική της ικανότητα, να απελευθερώσει την ιδεοτυπική της δύναμη και να άρει έτσι με τη μορφοποιητική του μεσολάβηση την εθνική του γλώσσα σε οργανικό μέσον ενσωμάτωσης μιας καθολικότερης, διατοπικής και υπερεθνικής, όχι πατριδοκεντρικής και εσωστρεφούς αυτοσυνειδησίας» 30. Επιπλέον, ας σημειωθεί το γεγονός ότι στην πρώτη συνάντηση Σολωμού Τρικούπη ο ποιητής του απήγγειλε ένα ιταλικό ποίημα, το «Ode per prima messa». Αυτό μπορεί να συνέβη για δύο πολύ σημαντικούς λόγους, που ο ένας κατ ανάγκη δεν αναιρεί τον άλλο. Ο πρώτος λόγος είναι ότι ο ίδιος ο ποιητής πιθανότατα ένιωθε ότι τα ιταλικά του ποιήματα είναι πολύ καλύτερα από τα ελληνικά και επειδή η πρόθεσή του ήταν να εντυπωσιάσει τον Τρικούπη του διάβασε ένα ιταλικό ποίημα. Ίσως, όμως, μέχρι την εποχή εκείνη ο Σολωμός να μην είχε σκεφτεί την πιθανότητα να γίνει Έλληνας ποιητής αλλά ενδιαφερόταν μόνο για την ιταλική ποίηση. Εξάλλου, συναναστρέφονταν ανθρώπους από έναν κύκλο, που σχεδόν δεν μιλούσαν καθόλου ελληνικά. Η επαφή του με τον Τρικούπη τον έκανε να αναθεωρήσει. Τα λόγια του Τρικούπη αποτέλεσαν την κινητήριο δύναμη για να ξεκινήσει να γράφει μια «πατριωτική», «εθνική» ποίηση, της οποίας πρώτος καρπός ήταν ο «Ύμνος εις την Ελευθερία». Εκτός όμως, από τη γνωριμία με τον Τρικούπη, που άσκησε μεγάλη επίδραση στο έργο του ποιητή, συνέβη και ένα άλλο γεγονός, που επηρέασε το νεαρό Σολωμό. Όπως έχει ήδη αναφερθεί ο Σολωμός εξέδωσε το 1822 μια συλλογή ιταλικών ποιημάτων. 30 Καλταμπάνος 2004, 261. 25

Πρόσφατα ο Mario Vitti 31 έφερε στη δημοσιότητα δύο βιβλιοκριτικές, που δέχτηκε η συλλογή αυτή, η μία από τον Giuseppe Montani στα 1824 και η άλλη στα 1827 από κάποιον που υπογράφει με τα αρχικά «B. J.». Ο Montani ισχυρίζεται πως αυτή η συλλογή δεν του θυμίζει το Σολωμό, που είχε γνωρίσει. Ο Ιταλός στην αποχαιρετιστήρια επιστολή προς τον Σολωμό, όταν αυτός εγκατέλειπε την Ιταλία, είχε διατυπώσει με σαφήνεια την άποψη του πως «ο σωστός ποιητής είναι και ο σωστός πολίτης». Προσδοκούσε, λοιπόν, από το νεαρό τότε Σολωμό να τηρήσει την υπόσχεσή του, να γράψει στην ελληνική γλώσσα, που ήταν αδιαμόρφωτη, και να καταπιαστεί με τα ζωντανά θέματα της επαναστατημένης Ελλάδος. Οπότε, μπορούμε να φανταστούμε την έκπληξη του Montani όταν στα χέρια του ήρθε η συλλογή του Σολωμού «Rime Improvissate». Ο Vitti θεωρεί πως ο Σολωμός πληροφορήθηκε αυτή την «αυστηρή επίπληξη» του φίλου του, με αποτέλεσμα να ενισχυθεί και να ενδυναμώσει και άλλο η στροφή, που ήδη είχε αποφασίσει να κάνει, μια στροφή προς μια ποίηση «ελληνική» και γι αυτό «εθνική». Για όλους τους παραπάνω λόγους θεωρώ πως το 1823 ήταν τομή, σταθμός στην ποίηση του Σολωμού και γι αυτό τα ποιήματα που επιλέχθηκαν για την παρούσα έκδοση είναι όλα τα ελληνικά νεανικά ποιήματα μέχρι και το 1823. Σε όλες σχεδόν τις συγκεντρωτικές εκδόσεις, που έχουν προηγηθεί μέσα σ αυτά τα ποιήματα εντάσσονται και ο «Πόθος» και το ποίημα «Προς τον κύριον Γεώργιον Δε Ρώσση». Αυτά τα συγκεκριμένα ποιήματα δεν θα περιληφθούν στη δική μας έκδοση για δύο βασικούς λόγους, το πρώτο 31 Βλ. Vitti 2000, 98 104. 26

γιατί αποτελεί μετάφραση ιταλικού ποιήματος ενώ το δεύτερο χρονολογείται μετά το 1823. Συγκεκριμένα, για το ποίημα «Πόθος» από πολύ παλιά υπήρχαν υποψίες ότι δεν ήταν γνήσιο σολωμικό, αλλά το 1990 ο Louis Coutelle επιβεβαίωσε αυτή την άποψη. Στις σχετικές παρατηρήσεις με το ποίημα ο Πολίτης μας πληροφορεί ότι ο Πολυλάς το δημοσίευσε καθ υπαγόρευση του Δημητρίου Δε Ρώσση, που θυμόταν από μνήμης μόνο αυτά τα τετράστιχα. Το ποίημα του το είχε απαγγείλει ο ίδιος ο Σολωμός. Επιπλέον, ο Πολίτης προσθέτει την πληροφορία ότι ο Δε Βιάζης αν και διστακτικός, δεν θεωρούσε το ποίημα αντάξιο του ποιητή, άρα δεν το θεωρούσε γνήσιο 32. Πιο πρόσφατα, όμως, ο Louis Coutelle πάνω στη προσπάθειά του να μελετήσει την ιταλική επίδραση, που δέχτηκε ο Σολωμός βρήκε μεταξύ άλλων στην Κρεμόνα το πρωτότυπο ενός ιταλικού ποιήματος του Σολωμού. Πρόκειται για το ποίημα «Desiderio» του Felice Romani, που αποτελεί το πρωτότυπο του ποιήματος «Πόθος» του Σολωμού 33. Μόνο και μόνο η ανάγνωση των δύο ποιημάτων σε αντιστοιχία είναι ικανή να μας πείσει ότι το ποίημα αυτό είναι μετάφραση του ιταλικού πρωτότυπου. Όπως σημειώνεται στην έκδοση που έκανε η γυναίκα του Romani στα 1883, ο ποιητής το έγραψε το ποίημα στα 1824 στη Βενετία και κυκλοφόρησαν πολλά χειρόγραφα αυτού. Κάποιο απ αυτά πιθανολογείται από τον Coutelle ότι θα έφτασε στα χέρια του Monti, με τον οποίο και ο Σολωμός, όπως γνωρίζουμε, είχε διατηρήσει επαφές 34. Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι ο Σολωμός δεν το δημοσίευσε ποτέ και η μόνη πηγή του ποιήματος είναι η από μνήμης παράδοσή του από έναν φίλο του. 32 Πολίτης, Άπ. 1, 327. 33 Coutelle 1990, 13 14. 34 Coutelle 1990, 16. 27

Όσο για το ποίημα «Προς τον κύριον Γεώργιον Δε Ρώσση» έχουν γραφτεί διαφορετικές πιθανές χρονολογίες για την εποχή που γράφτηκε. Στο χρονολόγιο του τρίτου τόμου των Απάντων του Πολίτη ο θάνατος του πατέρα του Γεωργίου Δε Ρώσση, του Alessandro Salamon de Rossi, τοποθετείται την πρώτη του Μάη του 1824 35. Άρα και το ποίημα γράφτηκε λίγο μετά. Ο ίδιος ο Πολίτης προτού γίνει η παραπάνω διαπίστωση στη Νέα Εστία του 1944 έγραφε τα εξής: «Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ανήκει στη ζακυθινή περίοδο του Σολωμού.το ποίημα πρέπει να γράφτηκε το 1828, και μάλιστα ακριβώς την 1 η του Μαϊού. Αλλά την οριστική λύση θα τη δώσει η έρευνα στο Αρχειοφυλάκιο της Ζακύνθου» 36. Πιθανώς η έρευνα αυτή έγινε από τον ίδιο τον Πολίτη, γι αυτό και το ποίημα αργότερα τοποθετείται την περίοδο μετά το Μάη του 1824. 35 Πολίτης, Άπ. 3, 616. 36 Πολίτης 1944, 687. 28

Δ. Η παράδοση των υπό έκδοση έργων του ποιητή Η παρούσα, λοιπόν, έκδοση περιλαμβάνει όλα τα ελληνόγλωσσα ποιήματα του Σολωμού, που συντέθηκαν από τον ποιητή μέχρι και το 1823, τη χρονιά δηλαδή που γράφει τον «Ύμνο». Επομένως, δεν περιέχονται τα ιταλόγλωσσα ποιήματα του, τριάντα από τα οποία είχαν δημοσιευτεί στη συλλογή «Rime Improvissate» το 1822, και οι πολύγλωσσες σάτιρες της νεανικής περιόδου 1818 1823, στις οποίες βέβαια συνυπάρχουν το ιταλικό, το γαλλικό το λατινικό αλλά και το ελληνικό ιδιωματικό γλωσσικό στοιχείο 37. Η έκδοση ολόκληρου του σολωμικού έργου παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες στο σύνολό της. Ξεχωριστό πρόβλημα και δυσεπίλυτο αποτελεί το ανολοκλήρωτο έργο του ποιητή 38. Στην περίπτωση όμως των νεανικών ελληνικών ποιημάτων του Σολωμού η έκδοση αντιμετωπίζει σε γενικές γραμμές τα ίδια προβλήματα που έχει και το έργο άλλων λογοτεχνών, όπου σε ελάχιστες περιπτώσεις τα ποιήματά τους εκδόθηκαν κάτω από την επίβλεψη και την επιμέλειά τους όσο οι ίδιοι ήταν στη ζωή. Συγκεκριμένα, όσον αφορά την παράδοση των νεανικών ελληνικών ποιημάτων του Σολωμού, υπάρχουν ποιήματα παραδομένα σε αυτόγραφα, σε αντίγραφα και άλλα, προφορικά. Κάποια απ αυτά δημοσιεύτηκαν όσο ζούσε ο ποιητής ενώ κάποια γνώρισαν την πρώτη τους δημοσίευση μετά το θάνατό του. Όμως, ακόμη και για όσα ποιήματα δημοσιεύτηκαν όσο ο ποιητής ζούσε δεν είμαστε απολύτως σίγουροι για το αν ο ίδιος είχε λάβει γνώση αυτών των δημοσιεύσεων. Τέλος, υπάρχει και η 37 Mackridge 1989, 400. 38 Για το εκδοτικό πρόβλημα του ανολοκλήρωτου έργου του ποιητή βλέπε εκτενέστερα Κριαράς 1948, 1414 1418 Τσαντσάνογλου 1982, 165 177 Βελουδής 2000, 58 135 Πολίτης 1938, 19 28. 29

περίπτωση του «Κοιμητηρίου», που ανήκει στην πρώιμη φάση της παραγωγής του Σολωμού αλλά φαίνεται πως ο ποιητής αργότερα, τα έτη 1824 1826, αποφάσισε να εντάξει το ποίημα αυτό στο εκτενέστερο σύνθεμα τού «Λάμπρου» και γι αυτό προχωρά σε μια νέα επεξεργασία του ποιήματος, την οποία όμως δεν ολοκληρώνει 39. Μια νέα έκδοση των νεανικών ελληνικών ποιημάτων του Σολωμού απαιτεί, ασφαλώς, τον έλεγχο της χειρόγραφης και έντυπης παράδοσης αυτών των ποιημάτων, πράγμα το οποίο έκανα όπου στάθηκε δυνατόν. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσω αναλυτικά τα χειρόγραφα αλλά και τις σημαντικότερες και ταυτόχρονα πρωτότυπες έντυπες δημοσιεύσεις. Επιπλέον, θα προσπαθήσω να αξιολογήσω την εγκυρότητα, την πληρότητα αλλά και τη σχέση όλων αυτών των δημοσιεύσεων με τη βούληση του ποιητή. α) Η χειρόγραφη παράδοση των νεανικών ποιημάτων του Σολωμού Τα χειρόγραφα του Σολωμού φυλάσσονται σήμερα στα εξής τρία Ιδρύματα, στο Μουσείο Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων στη Ζάκυνθο, στην Ακαδημία Αθηνών, και στην Εθνική Βιβλιοθήκη 40. Τα χειρόγραφα αυτά, ύστερα από μια μεγάλη φιλολογική συζήτηση, είναι πλέον ευρύτερα προσιτά. Συνοψίζω τη λίγο πολύ γνωστή συζήτηση: το 1938 με αφορμή το γεγονός ότι η Ακαδημία Αθηνών αναθέτει στον Νικόλαο Τωμαδάκη να συντάξει μια κριτική έκδοση του σολωμικού έργου ξεκινά μια συζήτηση για την αναγκαιότητα ενός τέτοιου εγχειρήματος. Ο Λίνος Πολίτης έπειτα από μια συστηματική δουλειά στο Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης σχετικά με τα σολωμικά χειρόγραφα υποστηρίζει πως το 39 Δημοπούλου (υπό δημοσίευση). 40 A. E. 1, Πρόλογος Λ. Πολίτη. 30

έργο του Σολωμού δεν πρέπει να εκδοθεί «κριτικά» αφού δεν ανήκει στην αρχαία φιλολογία. Τα αρχαία κείμενα μας έχουν παραδοθεί σε χειρόγραφα πολύ μεταγενέστερα από την εποχή που γράφτηκαν. Το έργο του Σολωμού, όμως, το βρίσκουμε στα ίδια του τα αυτόγραφα, σε αντίγραφα αλλά και σε δημοσιεύσεις όσο ο ίδιος ήταν στη ζωή. Γι αυτό το λόγο και προτείνει μια καινούργια έκδοση, που να μας δώσει «τ αυτόγραφα του Σολωμού όπως είναι και βρίσκονται, δίχως καμιά αλλοίωση, δίχως καμιά προσπάθεια για κατάταξη» 41. Η έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα, το 1964, από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επιμέλεια του Λίνου Πολίτη. Πρόκειται για μία πανομοιότυπη έκδοση των αυτόγραφων έργων του Σολωμού, όπως αυτά βρίσκονται, χωρίς καμία μεταγενέστερη επέμβαση. Ο Λίνος Πολίτης κατάφερε να μας δώσει «τα τετράδια, όπως βγήκαν από το χέρι του ποιητή, με όλες τις διαγραφές, τις προσθήκες, τα σημειώματα. Η έκδοση αυτή δεν προσφέρει μόνο αθησαύριστους στίχους και παραλλαγές, από σημειώσεις αλλά τοποθετεί τον κάθε στίχο, το κάθε απόσπασμα στη σωστή του θέση, και επιτρέπει έτσι συσχετίσεις, χρονολογήσεις, σχολιασμούς» 42. «Η έκδοση των Αυτόγραφων έργων συνέβαλε αποφασιστικά στην ουσιαστικότερη και εγκυρότερη γραμματολογική σπουδή του έργου του και συγχρόνως έθεσε υπό αίρεση την έκδοση του Πολυλά» 43. Η ανατύπωση της έκδοσης αυτής σχεδιάστηκε από τις Ελένη Τσαντσάνογλου και Κατερίνα Τικτοπούλου το 1988 και πραγματοποιήθηκε το 1998 από την Κατερίνα Τικτοπούλου. Αν και ουσιαστικά ανατυπώνει το περιεχόμενο της πρώτης έκδοσης, 41 Πολίτης 1938, 19 28. 42 A. E. 1, Πρόλογος Λ. Πολίτη. 43 Τικτοπούλου 1998, 10 11. 31

εντούτοις διαφέρει σε δύο καίρια σημεία. Πλέον η κάθε μία από τις δεκαπέντε ενότητες εκδίδεται χωριστά και αυτό συμβαίνει τόσο στις φωτοτυπίες των χειρογράφων όσο και στην τυπογραφική μεταγραφή τους. Επιπλέον, εμπλουτίστηκαν και αξιοποιήθηκαν οι βελτιώσεις στις οποίες οδήγησε η έρευνα και η καλύτερη ανάγνωση των χειρογράφων 44. 1. Πρώτο νεανικό τετράδιο Πρόκειται για ένα μεγάλο τετράδιο, που φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο Σολωμού στη Ζάκυνθο με αριθμό ταξινόμησης 12. Το τελευταίο τετρασέλιδο του τετραδίου βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Περιέχει 100φφ και 28 x 21 διαστάσεις. Το 1 ο νεανικό τετράδιο περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο σχεδιάσματα και στίχους, που φαίνονται πολύ πρώιμοι, της ζακυνθινής εποχής και πιθανόν ανήκουν στα χρόνια αμέσως μετά την επιστροφή του ποιητή από την Ιταλία, δηλαδή τα χρόνια 1818 1821. Ακόμη, περιλαμβάνει οχτάστιχα και ιταλικά σχεδιάσματα του «Λάμπρου», που χρονολογούνται την τετραετία 1824 1828. Σύμφωνα με τον Coutelle ο Σολωμός χρησιμοποίησε το τετράδιο αυτό ήδη στα χρόνια της Ιταλίας και μάλιστα όσο βρισκόταν ακόμη στην Κρεμόνα 45. Το τετράδιο περιέχει και στίχους από κάποια νεανικά ποιήματα του Σολωμού, που μας ενδιαφέρουν για την παρούσα έκδοση. Για να ελέγξουμε τη σχέση αυτών των στίχων, που διασώζουν τα χειρόγραφα, με τα εκδομένα ποιήματα θα τους αντιπαραβάλλουμε με τη μορφή των ποιημάτων όπως αυτή έχει δοθεί στην έκδοση του Πολίτη, καθώς είναι η πιο έγκυρη και συνάμα γνωστή έκδοση στο ευρύ 44 Βλ. Α. Ε. 1, Πρόλογος Κ. Τικτοπούλου. 45 Coutelle 1977, 231 232. 32

κοινό, η πιο σημαντική μέχρι στιγμής. Ουσιαστικά, οι περισσότερες από τις μεταγενέστερες εκδόσεις του σολωμικού έργου στηρίζονται στο κείμενο, όπως αυτό δόθηκε σ αυτή την έκδοση. Όσον αφορά τα ποιήματα «Ωδή εις τη σελήνη» (ΑΕ 1999: 1, 63. 1 15, 64. 21 23), «Η σκιά του Ομήρου» (ΑΕ 1999: 1, 62 1 8, 63. 16 23), «Δύο μνήματα» (ΑΕ 1999: 1, 54. 1 8), «Ελλάδα» (ΑΕ 1999: 1, 54. 17 24), «Κοπάδι» (ΑΕ 1999: 1, 54. 9 16) και «Δύο αδέλφια» (ΑΕ 1999: 1, 56 59), βρίσκονται ανάμεσα στα χειρόγραφα του ποιητή στην πλήρη μορφή τους, γραμμένα από κάποιον αντιγραφέα, από τον οποίο ο ίδιος ο Σολωμός ζήτησε να τα καθαρογράψει. Οι μοναδικές προσθήκες με το χέρι του Σολωμού αφορούν το ποίημα «Δύο αδέλφια» και είναι μόνο έξι στίχοι (ΑΕ 1999: 1, 56.Β 16 22). Για τα παραπάνω ποιήματα θεωρώ πως, αυτή η μορφή τους είναι έγκυρη και πλήρης αφού το πιθανότερο είναι να αποτελούν την τελική επεξεργασία των ποιημάτων από τον Σολωμού, που καθαρογράφτηκαν από κάποιον φίλο του. Αυτό ενισχύεται ίσως και από το γεγονός ότι όλοι οι στίχοι των ποιημάτων υπάρχουν σε μία ή σε δύο συνεχόμενες σελίδες και δεν είναι διάσπαρτοι στα χειρόγραφά του. Επιπλέον, για τα ποιήματα «Ο θάνατος του βοσκού» και «Ο θάνατος της ορφανής» η αυτόγραφη παράδοση είναι ελλιπής σε σχέση με την έκδοση του Πολίτη, αφού για το πρώτο βρίσκουμε μόνο τέσσερις στίχους και αυτούς μη ολοκληρωμένους (ΑΕ 1999: 1, 92. Α 2 6) ενώ για το άλλο ποίημα οι στίχοι είναι μόνο επτά (ΑΕ 1999: 1, 92. Α 7 13). Πρόκειται πιθανότατα για τις πρώτες επεξεργασίες των δύο αυτών ποιημάτων ενώ πιθανότατα οι μετέπειτα επεξεργασίες δεν βρίσκονται σε κανένα από τα τετράδια που σώθηκαν. Το γεγονός ότι τα ποιήματα αυτά βρίσκονται στην πρωταρχική μορφή τους σ αυτό το τετράδιο μας 33

επιτρέπει να τα χρονολογήσουμε μεταγενέστερα από τα υπόλοιπα του τετραδίου, αφού ο ποιητής προφανώς τα επεξεργάστηκε αργότερα και δεν τα είχε δώσει ολοκληρωμένη μορφή τη χρονική στιγμή, που δούλευε χρησιμοποιώντας αυτό το τετράδιο. Ίσως σε ένα άλλο τετράδιο που δεν σώθηκε να βρίσκαμε την ολοκληρωμένη μορφή αυτού του ποιήματος. Η διαπίστωση αυτή ενισχύει τη χρονολόγηση του τετραδίου στα πρώτα χρόνια μετά την επιστροφή του Σολωμού στην Ζάκυνθο από την Ιταλία, δηλαδή στα 1818 με 1821. Στα ίδιο τετράδιο εντοπίζουμε επίσης και «Το κοιμητήριο», γνωστό και με τον τίτλο «Τρελή μάνα», όχι όμως στην ολοκληρωμένη μορφή του, αφού παραδίδονται μόνο οι στροφές 1 7 και 10 (ΑΕ 1999: 1, 89 Α 1 6, 90) ενώ σε μία άλλη λευκή σελίδα (ΑΕ 1999: 1, 82. 1) υπάρχει μόνος του ο πρώτος στίχος όλου του ποιήματος. Ίσως ο ποιητής στη σελίδα 82, όπου υπάρχει μόνο ο πρώτος στίχος του ποιήματος, να είχε την πρόθεση να καθαρογράψει από την αρχή ολόκληρο το ποίημα. Όπως έχω ήδη αναφέρει, η περίπτωση του «Κοιμητηρίου» είναι ιδιαίτερη, αφού ο Σολωμός αποφασίζει αργότερα να το εντάξει στο «Λάμπρο» και γι αυτό το επεξεργάζεται πάλι γύρω στα 1826, χωρίς όμως να του δώσει ποτέ την τελική μορφή. Ξαναδουλεύει, λοιπόν, στα 1826 το νεανικό ποίημα, που στα χειρόγραφα είχε τίτλο «Κοιμητήριο», ενώ ήταν και ευρύτερα γνωστό με τον τίτλο «Τρελή μάνα». Το «Κοιμητήριο» αν και εκτενές και με σχετική νοηματική πληρότητα, εξακολουθεί να παραμένει ανολοκλήρωτο και ελλιπές 46. Γι αυτό το λόγο στην έκδοση μου επέλεξα να δώσω το κείμενο όπως αυτό θα δημοσιευτεί στη μελέτη της 46 Δημοπούλου (υπό δημοσίευση), 4. 34

Κικής Δημοπούλου, η οποία αφού καταγράφει τα πέντε στάδια επεξεργασίας του ποιήματος προχωρά σε μια αναλυτική έκδοση. 2. Δεύτερο νεανικό τετράδιο Το δεύτερο νεανικό τετράδιο του ποιητή βρίσκεται στην Ακαδημία Αθηνών με αριθμό ταξινόμησης 2, έχει 46 φφ με διαστάσεις 19,5 x 14. Το εξώφυλλό του είναι από χαρτόνι. Περιέχει σημειώσεις ιταλικές από τα μαθητικά χρόνια του ποιητή στην Ιταλία, καθώς και αντίγραφα ιταλικών ποιημάτων. Από τα ελληνικά νεανικά ποιήματα του Σολωμού περιέχει την «Ωδή εις τη σελήνη» (ΑΕ 1999: 2, 103. 9 26) και «Το κοιμητήριο» (ΑΕ 1999: 2, 125 128), του οποίου επεξεργασίες βρίσκονται και στο πρώτο νεανικό τετράδιο, όπως είδαμε. Ίσως να πρόκειται για μεταγενέστερες εγγραφές των δύο ποιημάτων, καθώς ο ποιητής μπορεί να χρησιμοποίησε τα κενά του δεύτερου μαθητικού του τετραδίου για να καθαρογράψει αυτά τα ποιήματα. Και τα δύο ποιήματα βρίσκονται στην πλήρη μορφή τους σε σχέση με την έκδοση του Πολίτη αφού δεν λείπει καμία στροφή από κανένα. Για το ποίημα «Ωδή εις τη σελήνη» (ΑΕ 1999: 2, 103. 9 26) σημειώνουμε πως οι δύο πρώτες στροφές βρίσκονται αντίστροφα σε σχέση με την έκδοση του Πολίτη (βλ. Πολίτης, Απ.1, 57) αλλά και με το ποίημα έτσι όπως ακριβώς δίνεται στο πρώτο τετράδιο των χειρογράφων. Κατά συνέπεια, μας ενδιαφέρει να ελέγξουμε τη χρονολογική σχέση των δύο επεξεργασιών του ποιήματος, όπως αυτές βρίσκονται στα δύο τετράδια. Στο πρώτο τετράδιο τα ποιήματα που υπάρχουν στις σελίδες 54 64 είναι όλα στην ολοκληρωμένη μορφή τους, όπως ακριβώς ο ποιητής έβαλε κάποιον να τα καθαρογράψει. 35

Μέσα σ αυτές τις σελίδες βρίσκουμε και την «Ωδή εις τη σελήνη» (ΑΕ 1999: 1, 63. 1 15, 64. 21 23). Αντίθετα, στο δεύτερο τετράδιο βρίσκουμε μόνο δύο ποιήματα από τα ελληνικά νεανικά του ποιητή και μάλιστα η «Ωδή εις τη σελήνη» βρίσκεται στη μέση σχεδόν μιας σελίδας (ΑΕ 1999: 2, 103. 9 26), της οποίας το υπόλοιπο κενό περιλαμβάνει σημειώσεις φυσικής από τα μαθητικά του χρόνια στην Ιταλία. Άρα, το πιθανότερο είναι ο Σολωμός απλώς να χρησιμοποίησε το μαθητικό του τετράδιο για να γράψει αυτό το ποίημα αλλά όταν αργότερα θέλησε να το καθαρογράψει δίνοντας του μια οριστική μορφή επέλεξε να αντιστρέψει τις δύο πρώτες στροφές, όπως και έκανε στο πρώτο τετράδιο. Ίσως αυτή τη σκέψη να έκαναν και οι νεότεροι εκδότες του Σολωμού, όπως ο Πολίτης και ο Βελουδής, οι οποίοι δίνουν τις δύο πρώτες στροφές του ποιήματος, όπως αυτές βρίσκονται στο πρώτο νεανικό τετράδιο. Στηριζόμενη και εγώ σ αυτά τα δεδομένα επέλεξα να μην αντιστρέψω τη σειρά των δύο πρώτων στροφών και έτσι εξέδωσα τις δύο πρώτες στροφές, όπως έχουν στο πρώτο τετράδιο αλλά και στην έκδοση του Πολίτη. Όσο για «Το κοιμητήριο» (ΑΕ 1999: 2, 125 128) υπάρχουν πολλές διαφορές σε σχέση με το κείμενο του πρώτου τετραδίου, καθώς εδώ μας δίνονται πλέον όλες οι στροφές του ποιήματος ενώ υπάρχουν επιπλέον και αρκετές προσθήκες και σημειώσεις, όλες από το χέρι του ποιητή. Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για μεταγενέστερο στάδιο επεξεργασίας του ποιήματος απ αυτό του πρώτου τετραδίου. Οι σημειώσεις που παρατίθενται από τους επιμελητές της έκδοσης για το συγκεκριμένο ποίημα στο τέλος της έκδοσης είναι πολύ χρήσιμες, ερμηνεύουν τα σύμβολα που χρησιμοποιεί ο ποιητής αλλά και τους αριθμούς που βάζει στην αρχή κάποιων στίχων. Για την έκδοση του 36