Περιεχόμενα. Μέρος Ι Θεωρία, Λυμένα Προβλήματα και Ερωτήσεις Πολλαπλών Επιλογών... 13

Περιεχόμενα Μέρος Ι Θεωρία, Λυμένα Προβλήματα και Ερωτήσεις Πολλαπλών Επιλογών... 13 1 Eισαγωγή στο Δίκαιο...15 Θεωρία... 15 Βασικές έννοιες... 15 Η Κοινωνία... 15 Η εξουσία... 15 Κανόνες ρύθμισης συμπεριφοράς... 16 Κοινωνία με πολιτική οργάνωση πολιτεία ή κράτος... 16 Η κρατική εξουσία - η βασικότερη μορφή εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες... 17 Κανόνες δικαίου... 17 Μορφή των κανόνων δικαίου... 19 Λυμένα προβλήματα... 21 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 23 5

6 Περιεχόμενα 2 H Οργάνωση της Κρατικής Εξουσίας...27 Θεωρία... 27 Το κράτος... 27 Ορισμός... 27 Μορφές κρατών... 28 Το πολίτευμα... 29 Μορφές πολιτευμάτων... 29 Η δημοκρατία ως βασική μορφή των σύγχρονων πολιτευμάτων... 30 Μορφές δημοκρατίας... 31 Το Σύνταγμα αντικείμενο του συνταγματικού δικαίου... 32 Δημιουργία και τροποποίηση Συντάγματος... 32 Βασικές διακρίσεις Συνταγμάτων... 33 Λυμένα προβλήματα... 36 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 38 3 Eλληνική Συνταγματική Ιστορία...43 Θεωρία... 43 Πριν από την ελληνική επανάσταση... 43 1821-1828: Η περίοδος της επανάστασης... 44 Τοπικοί Οργανισμοί... 44 Το Προσωρινό Πολίτευμα της Επιδαύρου (1 η Ιανουαρίου 1822)... 45 Νόμος της Επιδαύρου (Το Σύνταγμα του Άστρους, 13 Απριλίου 1823)... 45 Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδος (Το Σύνταγμα της Τροιζήνας, 1 η Μαΐου 1827)... 46 1828-1832: Μεταβατική περίοδος... 47 1833-1843: Απόλυτη μοναρχία... 47 1843-1862: Συνταγματική μοναρχία... 47 1862-1924: Βασιλευόμενη Δημοκρατία... 48 1915-1924: Περίοδος εθνικού διχασμού, Β Παγκόσμιος Πόλεμος και μικρασιατική καταστροφή... 49 1924-1935: Αβασίλευτη Δημοκρατία... 49 1935-1946: Περίοδος αυταρχικών καθεστώτων... 50 1946-1967: Βασιλευόμενη αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική Δημοκρατία... 50 1967-1974: Δικτατορία... 50 1974-σήμερα: Προεδρευόμενη κοινοβουλευτική Δημοκρατία... 51 Λυμένα προβλήματα... 52 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 54

Περιεχόμενα 7 4 Οργανωτικές Βάσεις του Πολιτεύματος...61 Θεωρία... 61 Δημοκρατική αρχή - Αρχή της λαϊκής κυριαρχίας... 62 Η προεδρευόμενη μορφή του πολιτεύματος... 63 Η αντιπροσωπευτική μορφή του πολιτεύματος... 63 Η κοινοβουλευτική μορφή του πολιτεύματος... 64 Η αρχή του κράτους δικαίου... 64 Η αρχή της διάκρισης των λειτουργιών... 65 Η κοινωνική μορφή του πολιτεύματος... 66 Χρήσιμοι πίνακες... 67 Λυμένα προβλήματα... 68 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 70 5 Το Εκλογικό Σώμα...75 Θεωρία... 75 Προϋποθέσεις συμμετοχής στο εκλογικό σώμα... 75 Αρμοδιότητες του εκλογικού σώματος... 76 Σχέση εκλογικού σώματος και Βουλής... 78 Τα πολιτικά κόμματα... 78 Διαδικασία διεξαγωγής εκλογών... 79 Εκλογικές αρχές... 83 Λυμένα προβλήματα... 84 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 86 6 Βουλή...93 Θεωρία... 93 Οι βουλευτές... 93 Εκλογή βουλευτών... 93 Σύγκληση της Βουλής... 96 Λήξη της βουλευτικής περιόδου... 97 Εσωτερική οργάνωση της Βουλής... 98 Λήψη αποφάσεων από τη Βουλή... 100 Αρμοδιότητες της Βουλής... 101 Λυμένα προβλήματα... 102 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 104

8 Περιεχόμενα 7 Πρόεδρος της Δημοκρατίας...113 Θεωρία... 113 Η ανάδειξη του Προέδρου της Δημοκρατίας... 113 Τα προσόντα του ΠτΔ... 113 Οι πράξεις του Προέδρου της Δημοκρατίας... 116 Η νομική θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας... 116 Υποχρέωση προσυπογραφής... 117 Ευθύνη του ΠτΔ... 117 Αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας... 119 Λυμένα προβλήματα... 120 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 122 8 Κυβέρνηση...129 Θεωρία... 129 Η συγκρότηση της Κυβέρνησης... 129 Προσόντα των μελών της Κυβέρνησης και των Υφυπουργών... 131 Ασυμβίβαστα των μελών της Κυβέρνησης ή των Υφυπουργών... 131 Διορισμός και παύση της Κυβέρνησης... 131 Διορισμός της Κυβέρνησης... 131 Διορισμός των μελών της Κυβέρνησης... 132 Αναπλήρωση του Πρωθυπουργού... 132 Εκούσια αναπλήρωση... 132 Ακούσια αναπλήρωση... 133 Η ευθύνη των μελών της Κυβέρνησης... 133 Η πρόταση εμπιστοσύνης και η πρόταση δυσπιστίας... 134 Αρμοδιότητες της Κυβέρνησης... 135 Λυμένα προβλήματα... 138 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 140 9 Δικαστήρια Ποινικός Κολασμός...145 Θεωρία... 145 Η δικαστική εξουσία... 145 Η ανεξαρτησία των δικαστών... 146 Βασικές αρχές για τη λειτουργία της δικαιοσύνης... 147 Κατηγορίες δικαστηρίων... 148 Τα τακτικά δικαστήρια... 148 Ιδιωτικές διαφορές και πολιτικά δικαστήρια... 149 Τιμωρία εγκλημάτων και ποινικά δικαστήρια... 150 Τα ποινικά δικαστήρια... 151 Τα διοικητικά δικαστήρια... 153

Περιεχόμενα 9 Το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο... 155 Τα τρία ανώτατα δικαστήρια... 157 Λυμένα προβλήματα... 158 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 160 10 Πράξεις των Οργάνων του Κράτους...169 Θεωρία... 169 Νομοθετικές πράξεις και διαδικασία έκδοσής τους... 169 Διαδικασία έκδοσης τυπικών νόμων... 170 Νομοθετική πρωτοβουλία... 171 Ισχύς των νόμων... 174 Διαδικασία έκδοσης Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου... 175 Διαδικασία έκδοσης ουσιαστικών νόμων (κανονιστικές πράξεις της διοίκησης)... 176 Αναθεώρηση του Συντάγματος... 177 Έλεγχος συνταγματικότητας των νόμων... 180 Ιεραρχία κανόνων δικαίου στην ελληνική έννομη τάξη... 181 Λυμένα προβλήματα... 182 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 184 11 Συνταγματικές Ελευθερίες...189 Θεωρία... 190 Γενική θεωρία για τις συνταγματικές ελευθερίες... 190 Τα ατομικά δικαιώματα... 190 Φορείς των ατομικών δικαιωμάτων... 191 Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τις Θεμελιώδεις ελευθερίες... 193 Τα πολιτικά δικαιώματα... 194 Τα κοινωνικά δικαιώματα... 194 Υποχρεώσεις Ελλήνων πολιτών... 195 Επιμέρους διατάξεις για τα ατομικά δικαιώματα... 196 Αξία του ανθρώπου ανθρώπινη αξιοπρέπεια... 196 Αρχή της ισότητας... 197 Ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας... 198 Ελευθερία οικονομικής δραστηριότητας... 198 Η υπό στενή έννοια προσωπική ελευθερία... 199 Εγγυήσεις για την ποινική δίωξη του ατόμου... 199 Αρχή νομιμότητας των ποινών... 200 Απαγόρευση βασανιστηρίων και απαγόρευση επιβολής θανατικής ποινής... 200 Αρχή φυσικού / νόμιμου δικαστή... 200

10 Περιεχόμενα Ιδιωτική και οικογενιακή ζωή... 201 Δικαίωμα αναφοράς... 201 Ελευθερία συνάθροισης... 202 Ελευθερία συνεταιρισμού... 202 Θρησκευτική ελευθερία... 203 Ελευθερία γνώμης... 203 Ελευθερία του τύπου... 204 Διατάξεις για τα υπόλοιπα μέσα μετάδοσης λόγου ή παράστασης... 205 Ελευθερία της εκπαίδευσης... 205 Δικαίωμα ιδιοκτησίας... 206 Προστασία του απόρρητου της επικοινωνίας... 207 Δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας και δικαίωμα προηγούμενης ακρόασης του ενδιαφερομένου... 208 Συνδικαλιστική ελευθερία και δικαίωμα απεργίας... 208 Δικαίωμα στο περιβάλλον... 209 Λυμένα προβλήματα... 209 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 211 12 Διοικητική Οργάνωση του Κράτους...219 Θεωρία... 219 Το Διοικητικό Δίκαιο... 219 Συστήματα οργάνωσης δημόσιας διοίκησης... 220 Οριζόντια κάθετη οργάνωση διοίκησης... 220 Συγκεντρωτικό αποκεντρωτικό σύστημα... 221 Διοικητική διάρθρωση του κράτους: εξαρτημένες και ανεξάρτητες ή αυτοτελείς υπηρεσίες... 222 Διοικητική αυτοδιοίκηση... 222 Σχέσεις μεταξύ οργάνων της δημόσιας διοίκησης: Ιεραρχικός έλεγχος και διοικητική εποπτεία... 223 Τα κεντρικά όργανα του Κράτους... 223 Ο Συνήγορος του Πολίτη... 227 Τα περιφερειακά όργανα του Κράτους... 229 Η τοπική αυτοδιοίκηση... 229 Εισαγωγή... 229 Ο πρώτος βαθμός της τοπικής αυτοδιοίκησης: Δήμοι και Κοινότητες... 231 Ο δεύτερος βαθμός της τοπικής αυτοδιοίκησης: Νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις... 231 Όργανα των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων... 232

Περιεχόμενα 11 Καθ ύλη αυτοδιοίκηση... 232 Ίδρυση κατάργηση Νομικών Προσώπων... 232 Οι υπάλληλοι... 234 Τρόπος διορισμού/μέθοδος επιλογής δημοσίων υπαλλήλων... 235 Προϋποθέσεις κατοχής δημοσιοϋπαλληλικής σχέσης... 235 Δικαστική προστασία των δημοσίων υπαλλήλων... 235 Λυμένα προβλήματα... 235 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 237 13 Διεθνές Δίκαιο...247 Θεωρία... 247 Ιστορική αναδρομή... 247 Κανόνες Διεθνούς Δικαίου... 248 Υποκείμενα του διεθνούς δικαίου... 249 Οι διεθνείς συνθήκες... 250 Σύναψη Διεθνών Συνθηκών... 250 Λύση Διεθνών Συνθηκών... 251 Βασικές αρχές του διεθνούς δικαίου... 252 Οι διεθνείς συνθήκες που καθορίζουν τα εδαφικά όρια και τα χωρικά ύδατα της Ελλάδας... 252 Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο... 253 Διεθνής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων... 254 Οι διεθνείς οργανισμοί... 254 Οι σημαντικότεροι διεθνείς οργανισμοί... 255 Όργανα του Συμβουλίου της Ευρώπης... 260 Το ΝΑΤΟ και το σύμφωνο της Βαρσοβίας... 261 Όργανα του ΝΑΤΟ... 261 Λυμένα προβλήματα... 262 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 265 14 H Eυρωπαϊκή Ένωση - Ι...269 Θεωρία... 269 Ιστορική εξέλιξη και ίδρυση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 269 Αποστολή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 270 Εξέλιξη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 270 Κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 272 Ειδικότερα η προσχώρηση της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες... 272

12 Περιεχόμενα Η Ευρωπαϊκή Ένωση... 272 Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ως όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 274 Οι βασικές αρχές του Ευρωπαϊκού Δικαίου... 274 Η αρχή της ειδικής εξουσιοδότησης... 274 Η αρχή της επικουρικότητας (άρθρο 5 παρ. 2 Συνθήκης ΕΚ)... 274 Η αρχή της άμεσης ισχύος του κοινοτικού δικαίου... 275 Η αρχή της υπεροχής του κοινοτικού δικαίου... 275 Πρωτογενές και παράγωγο (δευτερογενές) κοινοτικό δίκαιο... 275 Αναθεώρηση συνθήκης... 277 Προσχώρηση νέου κράτους στην ΕΕ... 277 Η ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 279 Η θεμελιώδης πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η κοινή αγορά... 280 Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ)... 280 Η πολιτική Ένωση... 281 Λυμένα προβλήματα... 281 Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής... 283 15 Η Ευρωπαϊκή Ένωση - ΙΙ...289 Τα όργανα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 289 Το Συμβούλιο των Υπουργών... 290 Η Επιτροπή... 291 Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο... 292 Το Δικαστήριο... 293 Αρμοδιότητες του Πρωτοδικείου... 294 Αρμοδιότητες του Δικαστηρίου Δημόσιας Διοίκησης... 294 Το Ελεγκτικό Συνέδριο... 294 Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και η Επιτροπή των Περιφερειών.. 295 Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕ)... 296 Ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής... 296 Η νομοθετική διαδικασία... 296 Λυμένα προβλήματα... 299 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 301

Περιεχόμενα 13 Παραρτήματα... 309 16 Θέματα απο Προηγούμενους Διαγωνισμούς...311 Διαγωνισμός 10 ης - 11 ης Ιουλίου 2004... 311 Διαγωνισμός για την Πλήρωση Θέσεων της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος, 7 Απριλίου 2002... 311 Διαγωνισμός 10ης 11 ης Ιουλίου 2004... 311 Διαγωνισμός για την Πλήρωση Θέσεων της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος Κυριακή 7 Απριλίου 2002... 327 17 Επαναληπτικά Τεστ...345 Επαναληπτικό Τεστ Ι... 345 Επαναληπτικό Τεστ ΙΙ... 351 Λύσεις... 356 Επαναληπτικό Τεστ Ι... 356 Επαναληπτικό Τεστ ΙΙ... 360 18 Απαντήσεις Ερωτήσεων Πολλαπλής Επιλογής...365 Ι. Εισαγωγή στο Δίκαιο... 365 ΙΙ. Οργάνωση της Κρατικής Εξουσίας... 366 ΙΙΙ. Ελληνικηή Συνταγματική Ιστορία... 366 ΙV. Οργανωτικές Βάσεις του Πολιτεύματος... 367 V. Εκλογικό Σώμα... 367 VI. Βουλή... 368 VII. Πρόεδρος της Δημοκρατίας... 368 VIII. Κυβέρνηση... 369 IΧ. Δικαστήρια Ποινικός Κολασμός... 369 Χ. Πράξεις των Οργάνων του Κράτους... 370 XΙ. Συνταγματικές Ελευθερίες... 370 ΧΙI. Διοικητική Οργάνωση του Κράτους... 371 ΧΙIΙ. Διεθνές Δίκαιο... 371 ΧΙV. Ευρωπαϊκή Ένωση Ι... 372 ΧV. Ευρωπαϊκή Ένωση ΙΙ... 372

1 Eισαγωγή στο Δίκαιο Θεωρία ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Κοινωνία Εξουσία Κανόνες ρύθμισης συμπεριφοράς Κράτος ή πολιτεία Κρατική εξουσία Κανόνες Δικαίου Η Κοινωνία Οι άνθρωποι ζουν σε οργανωμένες κοινωνίες. Η συμπεριφορά ενός ανθρώπου δεν προσδιορίζεται αποκλειστικά από αυτόν τον ίδιο. Από τη στιγμή που ζει μαζί με άλλους ανθρώπους πρέπει να ενεργεί λαμβάνοντας υπόψη τις συμπεριφορές τους και τις ανάγκες τους. Γι αυτό το λόγο, σε μία οργανωμένη κοινωνία είναι απαραίτητοι οι κανόνες, δηλαδή προτάσεις που περιέχουν ή προσδιορίζουν την κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά των μελών της κοινωνίας. Η εξουσία Σχέσεις εξουσίας υπάρχουν όταν ένα άτομο ή ένα σύνολο ατόμων επιβάλλει τη θέλησή του στους άλλους. 15

16 ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΙΑ, ΛΥΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ Παράδειγμα: Οι γονείς δεν επιτρέπουν στο γιό τους να βγαίνει έξω κάθε βράδυ. Ο εργοδότης απαγορεύει στον εργαζόμενο να καπνίζει στο χώρο εργασίας. Ο σύζυγος δεν επιτρέπει στη γυναίκα του να μιλάει με φίλες της στο τηλέφωνο. Οξύθυμος αδελφός απαιτεί από τα αδέλφια του να του δίνουν λεφτά από το χαρτζιλίκι τους. Η αστυνομία συλλαμβάνει ύποπτο κλοπής. Το στρατολογικό γραφείο στέλνει κλήση σε 18χρονο για κατάταξη στο στρατό. Η πολεοδομία προβαίνει σε κατεδάφιση αυθαιρέτου σπιτιού. Κανόνες ρύθμισης συμπεριφοράς Οι κανόνες που ισχύουν σε ορισμένη κοινωνία προσδιορίζουν τις σχέσεις του ατόμου με άτομα του στενού του περιβάλλοντος (οικογένεια, συγγενείς), με το φιλικό και επαγγελματικό του περιβάλλον (φίλοι, συνάδελφοι) ή τις σχέσεις του με δομές οι οποίες ρυθμίζουν γενικότερα την κοινωνική ζωή (κράτος, δήμος, κοινότητα). Οι κανόνες επιβάλλονται συνήθως από αυτούς που έχουν κάποιου είδους εξουσία, δηλαδή τη δυνατότητα να επιβάλλουν τη θέλησή τους σε άλλους. Σε άλλες περιπτώσεις οι κανόνες αυτοί δεν ορίζονται από συγκεκριμένο άτομο αλλά είναι γενικά αποδεκτοί από τα μέλη της κοινωνίας. Παραδείγματα: Όταν κάποιος έχει την ονομαστική του εορτή, «επιβάλλεται» η επίσκεψη στο σπίτι του και η προσφορά δώρου. Κατά τη διάρκεια του μεσημεριού όλοι αποφεύγουν να κάνουν θόρυβο για να μην ενοχλήσουν τους γείτονες. Όταν δύο άτομα δίνουν ραντεβού «επιβάλλεται» να έρθουν στην ώρα τους. Οι οδηγοί αυτοκινήτων «επιβάλλεται» να φορούν ζώνη και να τηρούν τον Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας. Όσοι έχουν κατάστημα πώλησης ειδών διατροφής «επιβάλλεται» να πωλούν μόνο τα προϊόντα που δεν έχουν αλλοιωθεί. Κοινωνία με πολιτική οργάνωση πολιτεία ή κράτος Η ανώτατη εξουσία η οποία επιβάλλει κανόνες ρύθμισης της συμπεριφοράς των μελών μίας κοινωνίας ονομάζεται πολιτική εξουσία. Η κοινωνία η οποία είναι οργανωμένη πολιτικά ο- νομάζεται πολιτεία. Ο όρος πολιτεία εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα. Επανεμφανίζεται στην Ευρώπη με την Γαλλική Επανάσταση όπου οι Γάλλοι διεκδίκησαν την αντικατάσταση της απόλυτης εξουσίας του μονάρχη από την εξουσία των πολιτών. Στη σύγχρονη εποχή πλέον όλες οι κοινωνίες είναι οργανωμένες πολιτικά. Η κοινωνία στην οποία υπάρχει πολιτική οργάνωση ονομάζεται κράτος και τα όργανα που ασκούν την εξουσία ονομάζονται κρατικά όργανα. Τα κράτη ως μορφή πολιτικής οργάνωσης συνδέονται ιστορικά με την ύπαρξη του έθνους (βλ. παρακάτω).

1 Eισαγωγή στο Δίκαιο 17 Η κρατική εξουσία - η βασικότερη μορφή εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες Τα κρατικά όργανα είναι εξ ορισμού εξοπλισμένα με την εξουσία να επιβάλλουν τη θέλησή τους στα μέλη της κοινωνίας. Η επιβολή της εξουσίας τους γίνεται με τη θέσπιση κανόνων οι οποίοι είναι υποχρεωτικοί για τα μέλη της κοινωνίας. Επιπλέον τα κρατικά όργανα έχουν και τη δυνατότητα να εξαναγκάσουν τα άτομα να συμμορφωθούν με αυτούς τους κανόνες. Παράδειγμα: Η Βουλή ψηφίζει νόμο που απαγορεύει την ανθρωποκτονία, την κλοπή, την απάτη. Αν κάποιος δεν συμμορφωθεί με τις απαγορεύσεις αυτές, π.χ. αν σκοτώσει κάποιον, τότε τα αστυνομικά όργανα μπορούν να τον συλλάβουν και να τον οδηγήσουν στη φυλακή. Κανόνες δικαίου Οι σημαντικότεροι κανόνες ρύθμισης της συμπεριφοράς των μελών μίας κοινωνίας είναι οι κανόνες δικαίου: κανόνες δικαίου είναι οι γενικοί και αφηρημένοι κανόνες που ρυθμίζουν κατά τρόπο υποχρεωτικό και ετερόνομο την εξωτερική συμπεριφορά των ανθρώπων που συμβιούν σε μία κοινωνία οργανωμένη σε κράτος. Στοιχεία λοιπόν των κανόνων δικαίου είναι τα εξής: Ρύθμιση εξωτερικής συμπεριφοράς: Οι κανόνες δικαίου ρυθμίζουν τη συμπεριφορά των ατόμων που φαίνεται στον εξωτερικό κόσμο και όχι την εσωτερική του συμπεριφορά, δηλαδή τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Παράδειγμα: Ο σύζυγος επιθυμεί να σκοτώσει τη σύζυγό του για να ζήσει με την ερωμένη του αλλά δεν προβαίνει ποτέ σε οποιαδήποτε πράξη. Η επιθυμία αυτή του συζύγου δεν τιμωρείται από το δίκαιο, αφού το τελευταίο ενδιαφέρεται μόνο για την εξωτερική συμπεριφορά. Ρύθμιση υποχρεωτική: Οι κανόνες δικαίου περιέχουν ρύθμιση η οποία είναι υποχρεωτική για τα μέλη της κοινωνίας, δεν εξαρτάται δηλαδή από το αν τα άτομα την επιθυμούν ή όχι. Η συμμόρφωση των ατόμων με τη ρύθμιση γίνεται μέσω του κρατικού καταναγκασμού, μέσω δηλαδή της χρήσης των μέσων που διαθέτει η Πολιτεία. Παράδειγμα: Αν κάποιος κατά παράβαση διατάξεων του Πολεοδομικού Δικαίου αναγείρει οικοδομή, η Πολεοδομία μπορεί να διατάξει την κατεδάφισή της από τον ιδιοκτήτη. Αν αυτός δεν συμμορφωθεί, η Πολεοδομία μπορεί να προβεί η ίδια στην κατεδάφιση. Φορολογούμενος χρωστά χρηματικό ποσό στην εφορία. Αν δεν το καταβάλει οικειοθελώς, η εφορία μπορεί να προβεί σε κατάσχεση περιουσιακών του στοιχείων.

18 ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΙΑ, ΛΥΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ Ρύθμιση ετερόνομη: Οι κανόνες δικαίου επιβάλλουν μία ρύθμιση η οποία δεν προέρχεται από τα ίδια τα μέλη της κοινωνίας αλλά από μία ανώτερη ξένη θέληση, την θέληση του Κράτους. Παράδειγμα: Οι κανόνες δικαίου προέρχονται στο σύνολό τους από τα κρατικά όργανα, τα οποία υπό τις προϋποθέσεις που ορίζει το Σύνταγμα εκδίδουν κείμενα που περιέχουν κανόνες δικαίου. Ρύθμιση γενική και αφηρημένη: Οι κανόνες δεν απευθύνονται σε συγκεκριμένο πρόσωπο αλλά έχουν εφαρμογή σε απεριόριστο αριθμό προσώπων και περιπτώσεων, κάθε φορά που πληρούνται οι προϋποθέσεις που αναφέρονται στο κείμενό τους. Παράδειγμα: Άρθρο 299 Ποινικού Κώδικα: «Όποιος με πρόθεση σκοτώσει άλλον τιμωρείται με ισόβια κάθειρξη». Θα τιμωρηθεί βάσει του άρθρου αυτού τόσο ο γιος που σκοτώνει τον πατέρα του γιατί ο τελευταίος κακοποιούσε τη σύζυγο και μητέρα, αλλά και ο σεσημασμένος κακοποιός που κατά τη διάρκεια ένοπλης ληστείας πυροβολεί και σκοτώνει τον ταμία. Άρθρο 914 Αστικού Κώδικα: «Όποιος προκαλέσει υπαίτια (από δόλο ή αμέλεια) ζημία σε άλλον είναι υποχρεωμένος να τον αποζημιώσει». Υποχρέωση προς αποζημίωση έχει ο μεθυσμένος οδηγός που παρέσυρε και τραυμάτισε σοβαρά πεζό, ο κτηνοτρόφος που δηλητηρίασε το κοπάδι «συναδέλφου» του κλπ. Οι κανόνες δικαίου πρέπει να διακρίνονται από τους κανόνες ηθικής συμπεριφοράς και τους κανόνες εθιμοτυπίας: Κανόνες ηθικής συμπεριφοράς: Ηθική είναι οι αντιλήψεις που υπάρχουν σε μία κοινωνία για το τι είναι καλό και κακό. Οι κανόνες ηθικής έχουν ως περιεχόμενο μία επιταγή ή μία απαγόρευση. Σκοπός τους όμως είναι η ρύθμιση της εσωτερικής και όχι της εξωτερικής συμπεριφοράς του ατόμου Κανόνες εθιμοτυπίας: Είναι οι κανόνες που επιβάλλουν μία ορισμένη συμπεριφορά στις σχέσεις του ανθρώπου με άλλους. Όπως και οι κανόνες δικαίου οι κανόνες εθιμοτυπίας ρυθμίζουν την εξωτερική συμπεριφορά του ατόμου, αλλά σε αντίθεση με τους κανόνες δικαίου οι κανόνες εθιμοτυπίας δεν είναι υποχρεωτικοί. Παραδείγματα: «Ου μοιχεύσεις»: Κανόνας ηθικής «Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν»: Κανόνας ηθικής «Μη λες ψέματα στους γονείς σου και στους φίλους σου»: Κανόνας ηθικής

1 Eισαγωγή στο Δίκαιο 19 Όταν κάποιος έχει την ονομαστική του εορτή, «επιβάλλεται» η επίσκεψη στο σπίτι του και η προσφορά δώρου: Κανόνας εθιμοτυπίας Κατά τη διάρκεια του μεσημεριού όλοι αποφεύγουν να κάνουν θόρυβο για να μην ενοχλήσουν τους γείτονες: Κανόνας εθιμοτυπίας Όταν δύο άτομα δίνουν ραντεβού «επιβάλλεται» να έρθουν στην ώρα τους: Κανόνας εθιμοτυπίας Οι οδηγοί αυτοκινήτων «επιβάλλεται» να φορούν ζώνη και να τηρούν τον Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας: Κανόνας δικαίου Όσοι έχουν κατάστημα πώλησης ειδών διατροφής «επιβάλλεται» να πωλούν μόνο τα προϊόντα που δεν έχουν αλλοιωθεί: Κανόνας δικαίου. ΜΟΡΦΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ Οι κανόνες δικαίου μπορεί να υπάρχουν είτε στο άγραφο, είτε στο γραπτό δίκαιο: Υπάρχουν κανόνες δικαίου που δεν είναι γραπτοί. Αυτοί ανήκουν στο λεγόμενο άγραφο δίκαιο και είναι οι κανόνες που περιέχονται στο έθιμο. Τα παλαιότερα χρόνια ίσχυαν πολλοί κανόνες δικαίου που είχαν τη μορφή εθίμου. Η μορφή αυτή κανόνων δικαίου έχει ατονήσει τα τελευταία χρόνια, αφού το γραπτό δίκαιο (βλ. αμέσως παρακάτω) ρυθμίζει λεπτομερώς σχεδόν όλες τις μορφές της κοινωνικής συμβίωσης. Έθιμο δημιουργείται όταν υπάρχουν δύο προϋποθέσεις: Μακρά και ομοιόμορφη συμπεριφορά από τα μέλη της κοινωνίας και πεποίθησή τους ότι η συμπεριφορά αυτή είναι υποχρεωτική. Χρειάζεται δηλαδή ένα αντικειμενικό στοιχείο (η συμπεριφορά) και ένα υποκειμενικό (η πεποίθηση υποχρεωτικότητας της συμπεριφοράς). Παράδειγμα: Στη Θάσο ίσχυε παλαιότερα έθιμο σύμφωνα με το οποίο ο πρωτότοκος γιός κληρονομεί το πατρικό σπίτι. Με το θάνατο του πατέρα ο πρωτότοκος γιος κληρονομούσε το σπίτι χωρίς να εκφράζουν οποιαδήποτε αντίρρηση τα υπόλοιπα παιδιά αφού δέχονταν ότι δεσμεύονταν από αυτή την άγραφη ρύθμιση. Γραπτό δίκαιο είναι οι κανόνες που θεσπίζονται από τα όργανα ενός κράτους που είναι επιφορτισμένα με την ρύθμιση κατά γενικό και αφηρημένο τρόπο της κοινωνικής συμπεριφοράς. Τα γραπτά κείμενα που περιέχουν κανόνες δικαίου ονομάζονται συνήθως νόμοι. Στα σύγχρονα κράτη το ποιο όργανο έχει εξουσία να εκδώσει γραπτούς κανόνες δικαίου προσδιορίζεται από το Σύνταγμα του Κράτους.

20 ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΙΑ, ΛΥΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ Έτσι λοιπόν στην Ελλάδα το ισχύον Σύνταγμα προσδιορίζει ότι ισχύουν οι κανόνες δικαίου που περιέχονται στα ακόλουθα κείμενα: Στο Σύνταγμα Στις διεθνείς συνθήκες και τα διεθνή έθιμα (διεθνές δίκαιο) Στους νόμους που ψηφίζονται από τη Βουλή Στις Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου Στις Κανονιστικές Πράξεις της Διοίκησης Οι κανόνες αυτοί προσδιορίζουν τις σχέσεις των ατόμων μεταξύ τους καθώς και τις σχέσεις των ατόμων με τα όργανα που ασκούν την κρατική εξουσία. Αντιστοίχως το δίκαιο διαιρείται στο ιδιωτικό και στο δημόσιο δίκαιο. Στο ιδιωτικό δίκαιο υπάγονται το Αστικό Δίκαιο, το Εμπορικό Δίκαιο, το Εργατικό Δίκαιο κ.α. Το Αστικό Δίκαιο προσδιορίζει την προσωπική κατάσταση των ατόμων και τις σχέσεις τους με άλλα άτομα και διακρίνεται με τη σειρά του Στις Γενικές Αρχές του Αστικού Δικαίου: Οι Γενικές Αρχές προσδιορίζουν τα υ- ποκείμενα δικαίου, δηλαδή τα πρόσωπα που μπορούν να έχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις. Υποκείμενα δικαίου είναι τα φυσικά πρόσωπα, δηλαδή όλοι οι άνθρωποι, καθώς και τα νομικά πρόσωπα, δηλαδή ενώσεις προσώπων (ή σύνολα περιουσίας) που συνίστανται για να εξυπηρετήσουν ορισμένο, κερδοσκοπικό ή μη, σκοπό, π.χ. σωματεία ή εμπορικές εταιρίες. Στο Ενοχικό Δίκαιο: Το Ενοχικό Δίκαιο προσδιορίζει τις ενοχικές σχέσεις, δηλαδή την υποχρέωση κάποιου προς παροχή σε άλλο πρόσωπο. Το Ενοχικό Δίκαιο ασχολείται κυρίως με τις γνωστές μας συμβάσεις, π.χ. πώληση, μίσθωση, δωρεά κλπ. Στο Εμπράγματο Δίκαιο: Το Εμπράγματο Δίκαιο καθορίζει τις σχέσεις των ατόμων με τα πράγματα. Έχει ως αντικείμενο την ρύθμιση του δικαιώματος κυριότητας σε κινητό ή ακίνητο πράγμα (την ιδιοκτησία). Στο Οικογενειακό Δίκαιο: Το Οικογενειακό Δίκαιο ρυθμίζει τις σχέσεις συγγένειας μεταξύ προσώπων, τις υποχρεώσεις τους, το γάμο, το διαζύγιο και την υιοθεσία. Στο Κληρονομικό Δίκαιο: Το Κληρονομικό Δίκαιο ορίζει τους κανόνες της κληρονομικής διαδοχής, δηλαδή τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες η περιουσία ενός ατόμου περιέρχεται στους κληρονόμους του με το θάνατό του.

1 Eισαγωγή στο Δίκαιο 21 Το Εμπορικό Δίκαιο προσδιορίζει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες τα άτομα μπορούν να ασκούν εμπορική δραστηριότητα, ιδίως μέσω της ίδρυσης εταιρειών, ενώ το Εργατικό Δίκαιο προσδιορίζει τους όρους υπό τους οποίους τα άτομα παρέχουν εξαρτημένη εργασία σε άλλα άτομα, τους εργοδότες. Στο δημόσιο δίκαιο υπάγονται το Συνταγματικό και το Διοικητικό Δίκαιο, το Διεθνές Δίκαιο, το Ποινικό Δίκαιο καθώς και τα δικονομικά Δίκαια: Το Συνταγματικό Δίκαιο έχει ως αντικείμενο την οργάνωση της κρατικής εξουσίας και τις σχέσεις της με τα άτομα. Το Διοικητικό Δίκαιο ρυθμίζει την οργάνωση της δημόσιας διοίκησης. Αντικείμενο του Διεθνούς Δικαίου είναι οι σχέσεις μεταξύ των κρατών, το Ποινικό Δίκαιο προσδιορίζει τις κυρώσεις που επιβάλλονται σε άτομα που τελούν ηθικά μεμπτές πράξεις, ενώ η Πολιτική η Ποινική και η Διοικητική Δικονομία ορίζουν τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες τα άτομα προσφεύγουν στα δικαστήρια για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους. ΛΥΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 1) Ο κανόνας δίκαιου περιέχει α) Γενική και συγκεκριμένη ρύθμιση β) Γενική και αφηρημένη ρύθμιση γ) Ρύθμιση που αφορά ένα συγκεκριμένο άτομο δ) Δίκαιη ρύθμιση ΛΥΣΗ Η σωστή απάντηση είναι το β, διότι: Ο κανόνας δικαίου δεν προσδιορίζει τι πρέπει να κάνει ένα συγκεκριμένο άτομο σε μία ορισμένη περίπτωση αλλά περιέχει μία ρύθμιση η οποία αφορά απεριόριστο αριθμό προσώπων καθώς και απεριόριστο αριθμό περιπτώσεων. Αυτή η ρύθμιση είναι με άλλα λόγια γενική και αφηρημένη. 2) Οι κανόνες δικαίου διαφέρουν από τους κανόνες εθιμοτυπίας στο ότι οι πρώτοι (δηλαδή οι κανόνες δικαίου) α) Είναι μη υποχρεωτικοί β) Είναι υποχρεωτικοί γ) Ρυθμίζουν την εξωτερική συμπεριφορά των ατόμων δ) Περιέχουν γενική και αφηρημένη ρύθμιση

22 ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΙΑ, ΛΥΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ ΛΥΣΗ Η σωστή απάντηση είναι το β, διότι: Τόσο οι κανόνες δικαίου όσο και οι κανόνες εθιμοτυπίας ρυθμίζουν την εξωτερική συμπεριφορά των ατόμων. Ενώ όμως οι κανόνες εθιμοτυπίας δεν είναι δεσμευτικοί, δηλαδή κάποιος μπορεί να τους παραβεί χωρίς να τιμωρηθεί, οι κανόνες δικαίου είναι υποχρεωτικοί. Η παραβίασή τους συνεπάγεται την επιβολή κάποιου είδους κύρωσης. Ενώ π.χ. η μη αποστολή λουλουδιών στην ονομαστική εορτή κάποιου (κανόνας εθιμοτυπίας) δεν έχει κάποια κύρωση, η στάθμευση σε μέρη που δεν επιτρέπεται (κανόνας δικαίου) έχει ως συνέπεια την επιβολή προστίμου (κλήσης). 3) Κανόνες δικαίου περιέχονται α) Στους νόμους και στα έθιμα β) Αποκλειστικά στους νόμους γ) Στο Σύνταγμα και στους κανόνες ηθικής δ) Στο διεθνές δίκαιο ΛΥΣΗ Η σωστή απάντηση είναι το α, διότι: Κανόνες δικαίου περιέχονται στο γραπτό δίκαιο, δηλαδή αυτό που συχνά ονομάζουμε νόμους, καθώς και στο άγραφο δίκαιο, δηλαδή στα έθιμα. Οι κανόνες ηθικής δεν περιλαμβάνουν κανόνες δικαίου. Η απάντηση δ δεν είναι πλήρης αφού αναφέρεται μόνο σε ένα μέρος του γραπτού δικαίου, το διεθνές δίκαιο, και δεν αναφέρει καθόλου το άγραφο δίκαιο. 4) Το δημόσιο δίκαιο προσδιορίζει α) Τις σχέσεις του κράτους με τα υπόλοιπα κράτη β) Τις σχέσεις του κράτους με τα άτομα γ) Τα κρατικά όργανα και τις αρμοδιότητές τους δ) Όλα τα παραπάνω ΛΥΣΗ Η σωστή απάντηση είναι το δ, διότι: Το δημόσιο δίκαιο προβλέπει τα κρατικά όργανα και τις αρμοδιότητές τους (Συνταγματικό Δίκαιο), προσδιορίζει τις σχέσεις των κρατών με άλλα κράτη (Διεθνές Δίκαιο), και ρυθμίζει τις σχέσεις του κράτους με τα άτομα (Συνταγματικό, Διοικητικό, Ποινικό Δίκαιο).

1 Eισαγωγή στο Δίκαιο 23 5) Το Ποινικό Δίκαιο ανήκει στο α) Αστικό Δίκαιο β) Δημόσιο δίκαιο γ) Ιδιωτικό δίκαιο δ) Συνταγματικό Δίκαιο ΛΥΣΗ Η σωστή απάντηση είναι το β, διότι: Το Ποινικό Δίκαιο έχει ως αντικείμενο τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το κράτος, ως εκπρόσωπος της κοινωνίας, τιμωρεί ορισμένα πρόσωπα επειδή αυτά τέλεσαν κάποια η- θικά μη αποδεκτή πράξη. Στην ποινική δίκη απέναντι στον κατηγορούμενο στέκεται ο Εισαγγελέας, ως εκπρόσωπος του κράτους και της κοινωνίας και ζητά τη δίκαιη τιμωρία (ή αθώωση!) του κατηγορουμένου. Γι αυτό και το ποινικό δίκαιο θεωρείται ότι ανήκει στο Δημόσιο Δίκαιο. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ 1) Η εξωτερική συμπεριφορά των ατόμων ρυθμίζεται από α) Κανόνες ηθικής β) Κανόνες δικαίου γ) Κανόνες νόμου δ) Γραπτούς κανόνες [Υπόδειξη: Αντικείμενο των κανόνων δικαίου είναι η ρύθμιση της εξωτερικής συμπεριφοράς των ατόμων] 2) Έθιμο δημιουργείται α) Με απόφαση της Βουλής μετά από σύμφωνη γνώμη του Προέδρου της Δημοκρατίας β) Εφόσον συμφωνήσουν αυτοί οι οποίοι συμμετέχουν στη δημιουργία του εθίμου γ) Όταν υπάρχει διαρκής και ομοιόμορφη άσκηση δραστηριότητας η οποία κυρώνεται εκ των υστέρων από τη Βουλή δ) Όταν υπάρχει διαρκής και ομοιόμορφη άσκηση δραστηριότητας καθώς και πεποίθηση ότι αυτή είναι υποχρεωτική [Υπόδειξη: Έθιμο δημιουργείται όταν κάποια άτομα συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο για μεγάλο χρονικό διάστημα και όταν θεωρούν ότι είναι υποχρεωμένα να ενεργήσουν με αυτό τον τρόπο]

24 ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΙΑ, ΛΥΜΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΕΠΙΛΟΓΩΝ 3) Η απονομή δικαιοσύνης με την τιμωρία των προσώπων που τέλεσαν κάποιο αδίκημα είναι το αντικείμενο του α) Αστικού Δικαίου β) Διοικητικού Δικαίου γ) Ποινικού Δικαίου δ) Εργατικού Δικαίου [Υπόδειξη: Το Ποινικό Δίκαιο έχει ως αντικείμενο την τιμωρία των προσώπων τα οποία τέλεσαν πράξη η οποία θεωρείται ηθικά μεμπτή από τα μέλη μίας κοινωνίας] 4) Οι βασικές αρχές του δικαίου που προσδιορίζουν τα υποκείμενα του δικαίου, τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες αυτά ενεργούν νομικές πράξεις κλπ. υπάγονται στο α) Αστικό Δίκαιο β) Δημόσιο Δίκαιο γ) Διεθνές Δίκαιο δ) Ποινικό Δίκαιο [Υπόδειξη: Οι βασικές αρχές του δικαίου προβλέπονται από το πρώτο βιβλίο του Αστικού Κώδικα, τις Γενικές Αρχές] 5) Το Διοικητικό Δίκαιο ανήκει στο α) Δημόσιο Δίκαιο β) Διεθνές Δίκαιο γ) Ιδιωτικό Δίκαιο δ) Συνταγματικό Δίκαιο [Υπόδειξη: Το Διοικητικό Δίκαιο περιλαμβάνει τους κανόνες τους σχετικούς με την οργάνωση και λειτουργία της Δημόσιας Διοίκησης καθώς και τις σχέσεις της με τους διοικουμένους. Γι αυτό ανήκει στο Δημόσιο Δίκαιο] 6) Το Εμπορικό Δίκαιο ανήκει στο α) Ιδιωτικό Δίκαιο β) Διεθνές Δίκαιο γ) Δημόσιο Δίκαιο δ) Εργατικό Δίκαιο [Υπόδειξη: Το Εμπορικό Δίκαιο περιλαμβάνει τους κανόνες τους σχετικούς με την δραστηριότητα των ιδιωτών που αποσκοπεί στην αποκόμιση κέρδους και ανήκει στο ιδιωτικό δίκαιο]

1 Eισαγωγή στο Δίκαιο 25 7) Το Ενοχικό Δίκαιο συνιστά μέρος του α) Ποινικού Δικαίου β) Διοικητικού Δικαίου γ) Διεθνούς Δικαίου δ) Αστικού Δικαίου [Υπόδειξη: Το Ενοχικό Δίκαιο έχει ως αντικείμενο τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες κάποιος έχει υποχρέωση («ενοχή») προς παροχή απέναντι σε κάποιον άλλο και συνιστά μέρος του Αστικού Δικαίου]