Προσχολική & Σχολική Εκπαίδευση Τομ. 1, 2013 Aντιλήψεις νηπίων για την οικονομική κρίση: Μια μελέτη περίπτωσης στην Ελλάδα Doliopoulou Elsie 10.12681/ppej.22 Professor, Aristotle University of Thessaloniki, Greece Copyright 2013 To cite this article: Doliopoulou (2013). Aντιλήψεις νηπίων για την οικονομική κρίση: Μια μελέτη περίπτωσης στην Ελλάδα. Προσχολική & Σχολική Εκπαίδευση, 1, 108-129.
Προσχολική & Σχολική Εκ αίδευση, 2013, Τόµος 1, Tεύχος 1, σσ. 108-129 e-issn: 2241-7206 Εργαστήριο Παιδαγωγικών Ερευνών & Εφαρµογών Π.Τ.Π.Ε., Πανε ιστήµιο Κρήτης doi: dx.doi.org/10.12681/ppej.22 Aντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση: Μια µελέτη ερί τωσης στην Ελλάδα Έλση Ντολιο ούλου Αριστοτέλειο Πανε ιστήµιο Θεσσαλονίκης Περίληψη. Όλο και ερισσότερα αιδιά ανά τον κόσµο βιώνουν τις αλλαγές ου ε ηρεάζουν την καθηµερινή τους ζωή ως α οτέλεσµα της οικονοµικής κρίσης. Όσο καλύτερα κατανοήσουµε το ώς τα αιδιά αντιλαµβάνονται αυτά ου συµβαίνουν γύρω τους και ώς ε ηρεάζουν τις συµ εριφορές τους, τόσο ερισσότερο θα µ ορέσουµε να τα βοηθήσουµε να τα αντιµετω ίσουν.στην αρούσα µελέτη διερευνήθηκε α ό νη ιαγωγούς σε µία εριοχή της Βόρειας Ελλάδας, το ώς νή ια ηλικίας 4-6 ετών αντιλαµβάνονται την κρίση. Πιο συγκεκριµένα τα αιδιά ρωτήθηκαν το τι σκέφτονται όταν ακούν τον όρο «οικονοµική κρίση», ώς αισθάνονται γι αυτή και τι νοµίζουν ότι µ ορούν να κάνουν σχετικά µε αυτή. Συνολικά συλλέξαµε 276 α αντήσεις αιδιών α ό τις συζητήσεις ου έκαναν µαζί τους 29 νη ιαγωγοί, ενώ ορισµένα αιδιά έδωσαν αρα άνω α ό µία α αντήσεις. Μερικά αιδιά, µάλιστα, ζωγράφισαν τις αντιλήψεις τους σχετικά µε το θέµα.τα α οτελέσµατα της έρευνας αναλύονται στην εργασία αυτή και διατυ ώνονται ροτάσεις για εκ αιδευτικούς και γονείς σχετικά µε το ώς µ ορούν να βοηθήσουν τα αιδιά να αντε εξέλθουν στις δύσκολες καταστάσεις ου βιώνουν. Λέξεις κλειδιά: Nή ια, οικονοµική κρίση, αντιλήψεις αιδιών, µελέτη ερί τωσης Summary. Μore and more children around the world are experiencing the changes and stressors that impact their everyday lives as a result of the economic crisis. The better teachers and parents understand how young children make sense of what is happening and how this affects their ideas and behaviours, the better equipped we will be to help them cope, as well as create policies that will support optimal development and learning. This paper reports on data collected by teachers in one region of Greece about how young children (ages 4-to-6 years) perceive the economic crisis. The children were asked to report on what they think when they hear the term economic crisis, how they feel about it, and what they think they can do about it. A total of 29 teachers reported on their conversations with children resulting in 276 responses from children; some children gave more than one response within the 276 total. There were also responses that included drawings about the economic situation made by the children. In this article the results were analyzed and we made recommendations for teachers and parents to guide efforts to help young children cope and grow in these economically troubling times. Our recommendations were based on what we learned from the young Greek children in our survey, as well as on the efforts of others to help children around the world deal with economic and other societal crises. Keywords: Young children, economic crisis, children s conceptions, case study Υ εύθυνος ε ικοινωνίας: Ελση Ντολιο ούλου, Στησιχόρου 11, 10674 Αθήνα. e-mail: elsiedol@hol.gr Hλεκτρονικός εκδότης: Εθνικό Κέντρο Τεκµηρίωσης, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών URL: http://childeducation-journal.org
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 109 Εισαγωγή Ό ως είναι ευρέως γνωστό, η Ελλάδα υφίσταται σήµερα µια α ό τις βαθύτερες υφέσεις στον εκβιοµηχανισµένο κόσµο. Οι ε ι τώσεις της κρίσης, ό ως η γονεϊκή ανεργία, η µείωση των οικογενειακών εισοδηµάτων και ο αυξανόµενος αριθµός των αστέγων έχουν σηµαντικό αντίκτυ ο στη σωµατική και στη ψυχική κατάσταση των αιδιών της ελληνικής κοινωνίας. Το οικογενειακό εριβάλλον δεν αρέχει λέον ασφάλεια στα αιδιά, τα ο οία, σε µια ηλικία κατά την ο οία οικοδοµούνται οι αντιλήψεις τους για τον κόσµο, νιώθουν ανασφαλή και εκτεθειµένα σε οικίλους εξωτερικούς κινδύνους. Βρίσκονται αντιµέτω α µε το φάσµα του υ οσιτισµού, λαµβάνουν ανε αρκή ιατρική και ψυχική φροντίδα, δυσκολεύονται ολοένα και ερισσότερο στις σχολικές τους ε ιδόσεις, καθώς τους λεί ουν όχι µόνο ολλά σχολικά είδη αλλά και είδη καθηµερινής ένδυσης, ενώ συχνά καταλήγουν και θύµατα της αιδικής εργασίας (Carlsson- Paige & Levin, 2009 Duffield & Lovell, 2008 Patel, 2009). Υ ολογίζεται ότι άνω α ό ένα δισεκατοµµύριο αιδιά αγκοσµίως ζουν σε συνθήκες φτώχειας (UNICEF, 2010). εκατρία εκατοµµύρια αιδιά στην Ευρω αϊκή Ένωση στερούνται των α αραίτητων για την ανά τυξή τους βασικών αγαθών, µε την Ελλάδα να κατέχει την 21 η θέση µεταξύ 29 χωρών, και ε ι λέον να σηµειώνει ολύ χαµηλά α οτελέσµατα στο συνολικό δείκτη της αιδικής ευηµερίας.περισσότερο λήττονται τα αιδιά µονογονεϊκών οικογενειών, µεταναστών και γονέων µε χαµηλό µορφωτικό ε ί εδο, καθώς και τα αιδιά µε ειδικές ανάγκες (Britto, Ulkuer & Meyers, 2009 ΟΛ, 2012 Κογκίδου, 2012). Η φτώχεια, ου ε εκτείνεται σε όλο και µεγαλύτερα τµήµατα του ληθυσµού λόγω της τρέχουσας κρίσης, έχει τόσο άµεσες ε ι τώσεις στα µικρά αιδιά (κλείνονται στον εαυτό τους, εµφανίζουν συµ τώµατα νευρικότητας και άγχους, ό ως µειωµένη όρεξη και ταραγµένο ύ νο, γίνονται ε ιθετικά, βίαια και α είθαρχα) όσο και έµµεσες. Για αράδειγµα, αυξάνονται στα σχολεία τα φαινόµενα εκφοβισµού α ό συµµαθητές τους ου ε ιδρούν ολύ αρνητικά στην ψυχολογία τους. Ε ι ρόσθετα βιώνουν την αγωνία των γονέων τους, και λόγω του στρες ανα τύσσουν ψυχοσωµατικά συµ τώµατα και καθίστανται ιο ευάλωτα σε ασθένειες. Λόγω της έλλειψης χρηµάτων, οι γονείς τους κάνουν ερικο ές α ό τις εξωσχολικές δραστηριότητες και αθλήµατα ου αρέσουν στα αιδιά (µ αλέτο, ξένες γλώσσες, οδόσφαιρο) (Κα άτου, 2010 Πα αδο ούλου, 2010). Ο δηµιουργούµενος ελεύθερος χρόνος καλύ τεται σε µεγάλο βαθµό α ό την τηλεόραση, η ο οία έχει γίνει το ε ίκεντρο της ζωής ολλών αιδιών και των οικογενειών τους, συµβάλλοντας στην αύξηση της αιδικής αχυσαρκίας και ολλών συνε ακόλουθων ροβληµάτων. Ε ι ροσθέτως, οι γονείς ξεσ ούν τα νεύρα τους στα αιδιά αυτά λόγω των δικών τους αυξανόµενων εντάσεων, µε συνέ εια ακόµη µεγαλύτερα οσοστά αιδικής κακοµεταχείρισης (άσκηση σωµατικής, σεξουαλικής ή ψυχολογικής βίας). Τέλος, ολλά αιδιά οικογενειών ου λήττονται α ό την κρίση αναγκάζονται να µετακοµίσουν σε φθηνότερα και µικρότερα σ ίτια ή, ακόµη χειρότερα, σε δηµόσια ιδρύµατα αιδικής ροστασίας (κατά το ρώτο εξάµηνο του 2012 οι κλήσεις στα χωριά SOS αυξήθηκαν κατά 44% για διάφορα θέµατα ανάµεσα στα ο οία και η φιλοξενία αιδιών στις εγκαταστάσεις τους) ή σε ιδρύµατα εκκλησιαστικών οργανώσεων ( ερί ου 2.500 αιδιά στην Ελλάδα σήµερα). Κά οια αιδιά µάλιστα έχουν καταλήξει να ζουν ως άστεγα (Κογκίδου, 2012 Κολαϊτης, 2011 Παναγιωτίδης, 2012). Μεθοδολογία της µελέτης Η ε ισκό ηση της βιβλιογραφίας έδειξε ότι αρκετοί αιδαγωγοί και ψυχολόγοι έχουν διατυ ώσει ροτάσεις σχετικά µε το ώς ενδείκνυται οι εκ αιδευτικοί και οι γονείς να α αντούν στις ερωτήσεις των αιδιών για την οικονοµική κρίση, καθώς και να
110 Ντολιο ούλου αντιµετω ίζουν τους αράγοντες άγχους και τα άλλα ροβλήµατα ου µ ορεί να ροκύψουν (Ανώνυµος, 2010 Ανώνυµος, 2011α Ανώνυµος, 2011β APA, 2012 Brodkin, 2012 Carlsson- Paige & Levin, 2009 ηµητριάδη, 2011 Λακασάς, 2012 Λιµνιωτάκη, 2010 Levin, 2010 Μαυράκη, 2011 NASP, 2008 Παυλέτση, 2011 Πρεκατέ, 2011 PBS Parents, 2009 Rice & Groves, 2005 Συµεωνίδου, 2012 UNICEF, 2007 Φωκά, 2010). Ε ίσης υ άρχουν µελέτες στις ο οίες διερευνώνται οι α όψεις µικρών αιδιών σχετικά µε αράγοντες ου σχετίζονται µε την κρίση, ό ως η κοινωνικοοικονοµική τάξη (Ramsey, 1991) ή η φτώχεια (Chafel & Neitzel, 2004 2005). εν βρήκαµε, ωστόσο, καµία έρευνα ου να εξετάζει τις αντιλήψεις των αιδιών για την κρίση και το ώς αυτά ε εξεργάζονται µέσα τους τα όσα λαµβάνουν χώρα γύρω τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον ο οίο α οφασίσαµε να διεξάγάγουµε µια µελέτη ερί τωσης σε µια αγροτική εριοχή της Βόρειας Ελλάδας, ροκειµένου να µάθουµε ερισσότερα για το ώς τα µικρά αιδιά (ηλικίας τεσσάρων έως έξι ετών) αντιλαµβάνονται την οικονοµική κρίση Oι νη ιαγωγοί της συγκεκριµένης εριοχής κλήθηκαν να καταγράψουν τις σκέψεις, τις ιδέες και τις ανησυχίες ου εξέφρασαν τα αιδιά στις τάξεις τους για την οικονοµική κρίση και ταξινόµησαν τις α αντήσεις τους στις εξής τρεις κατηγορίες: α) συζητήσεις ου έκαναν τα αιδιά µεταξύ τους, β) συζητήσεις ου τα νή ια ανέφεραν ότι άκουσαν έξω α ό το σχολείο, τις ο οίες µετέφεραν στην τάξη, και γ) συγκεκριµένα ερωτήµατα ου έθεσαν τα αιδιά. Οι ερωτήσεις τέθηκαν στα νή ια κατά τη διάρκεια του «κύκλου» και οι α αντήσεις τους µαγνητοφωνήθηκαν, ενώ οι νη ιαγωγοί κρατούσαν και σηµειώσεις την ώρα των οµαδικών συζητήσεων. Η συλλογή των στοιχείων των νη ιαγωγών ραγµατο οιήθηκε µε ηχογραφήσεις των συνοµιλιών, µε σύντοµες σηµειώσεις των λεχθέντων και µε ζωγραφιές των αιδιών. Συλλέξαµε συνολικά 276 σχόλια µαθητών α ό 29 νη ιαγωγούς σε 29 αντίστοιχες τάξεις, τα ο οία κατηγοριο οιήσαµε και αναλύσαµε 1. Κατ αρχήν ραγµατο οιήσαµε µια οσοτική ανάλυση των δεδοµένων διερευνώντας τις α αντήσεις των αιδιών σε δύο βασικά ερωτήµατα: 1) «Τι σκέφτεστε όταν ακούτε τον όρο οικονοµική κρίση ;» και 2) «Τι ιστεύετε ότι µ ορεί να γίνει για να αντιµετω ιστεί η οικονοµική κρίση;» Στη συνέχεια εξετάσαµε τις α αντήσεις των αιδιών σε σχέση µε τις γνώσεις τους για το οιοι λήττονται α ό την κρίση (η άµεση οικογένεια τους, οι άνθρω οι του ευρύτερου εριβάλλοντός τους ή ο κόσµος γενικά) και τις ηγές της ληροφόρησής τους για την κρίση (οικογένεια, ροσω ική εµ ειρία, τηλεόραση). Ανάλυση και ερµηνεία οσοτικών α οτελεσµάτων ια ιστώσαµε ότι είναι ολλά τα µικρά αιδιά ου γνωρίζουν κάτι για την οικονοµική κρίση. Η συνηθέστερη α άντηση (40,8%) εριστρεφόταν γύρω α ό την έλλειψη χρηµάτων, για αράδειγµα: «Ο µ αµ άς δεν είχε λεφτά για βενζίνη κι έτσι δεν ήγαµε». Η δεύτερη ιο κοινή α άντηση σχετιζόταν µε τις κινητο οιήσεις των ανθρώ ων, µε τις εικόνες ου εντυ ώθηκαν στο µυαλό των αιδιών α ό τις διαδηλώσεις, τις υρκαγιές και τους ανθρώ ους ου καταστρέφουν αντικείµενα, για αράδειγµα: «Στην Αθήνα οι άνθρω οι καίνε σ ίτια ε ειδή είναι θυµωµένοι». Στην τρίτη θέση βρίσκονταν οι α αντήσεις ου αναφέρονταν στην α ώλεια θέσεων εργασίας, για αράδειγµα: «Ο µ αµ άς µου έχασε τη δουλειά του και αναγκάστηκε να άει στην Αθήνα». Ακολουθούσαν οι αναφορές στη Γερµανία και την τρόικα: «Μια Γερµανίδα κυρία, ου τη λένε Άνγκελα Μέρκελ, θέλει να καταστρέψει τα σχολεία, τα σ ίτια και τα καταστήµατα». Μετά ερχόταν η µείωση στον αριθµό των αιχνιδιών, των δώρων και των ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων: «Οι γονείς µας δεν µας έχουν αγοράσει αιχνίδια εδώ και ολύ καιρό». Ορισµένα αιδιά έκαναν λόγο για ελλείψεις τροφίµων: «Την Τσικνο έµ τη δεν ψήσαµε τί οτα, γιατί δεν είχαµε λεφτά ν αγοράσουµε κρέας». Κά οια άλλα ανέφεραν τα σ ίτια ου χάνονται και τους αστέγους ου χρειάζονται ρούχα: «Οι άνθρω οι ου είναι άστεγοι ζουν έξω στο κρύο και δεν έχουν τί οτα να φάνε». Οι υ όλοι ες α αντήσεις εριλάµβαναν θέµατα ό ως:
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 111 «οι άνθρω οι εθαίνουν», «υ άρχουν κλέφτες», «οι ολιτικοί κατέστρεψαν τη χώρα», «υ άρχουν ροβλήµατα στις τρά εζες» και «οι εκκλησίες βοηθούν τους ανθρώ ους». Τέλος, ένα 5,3% των αιδιών δεν α άντησαν, ισχυριζόµενα ότι δεν γνώριζαν τί οτα για την οικονοµική κρίση (βλ. Γράφηµα 1). Οι αρα άνω α αντήσεις δεν µας εξέ ληξαν. Τα ερισσότερα αιδιά ανέφεραν την έλλειψη χρηµάτων ου βιώνουν στην καθηµερινή τους ζωή και τους διάφορους τρό ους µε τους ο οίους αυτή τα ε ηρεάζει, µερικούς α ό τους ο οίους έχουµε ήδη ροαναφέρει. Αξίζει να σηµειωθεί ότι µέσα στο 2011 οι εργαζόµενοι στην Ελλάδα υ έστησαν µια ερικο ή µισθών της τάξεως του 22%, ου για τους νέους έφτανε στο 32%. Ε ι λέον 50.000 Έλληνες µετανάστευσαν στο εξωτερικό για αναζήτηση εργασίας, αριθµός ου εκτιµάται ότι το 2012 ανήλθε στις 65.000. Ε ίσης ολλοί άνθρω οι οδηγήθηκαν σε εργασία µε σχέση µερικής α ασχόλησης αρά τη θέλησή τους (Καρκαγιάννης, 2012α Το Βήµα, 2012). Οι κινητο οιήσεις των ανθρώ ων, το αντικείµενο της δεύτερης συχνότερης α άντησης, βρίσκονται σε εξέλιξη εδώ και ολύ καιρό και τα αιδιά βλέ ουν συνεχώς στην τηλεόραση τα ε εισόδια ου συµβαίνουν κυρίως στην Αθήνα. Πρέ ει να σηµειώσουµε ότι την ερίοδο ου συλλέξαµε τα δεδοµένα της έρευνάς µας, ραγµατο οιήθηκε µια µεγάλη διαδήλωση στην ρωτεύουσα, στη διάρκεια της ο οίας κάηκαν διάφορα κτίρια, έγιναν ολλές διαρρήξεις καταστηµάτων και άλλες µεγάλες καταστροφές. Η α ώλεια των θέσεων εργασίας, η τρίτη ιο κοινή α άντηση, είναι και άλι κάτι ου τα αιδιά βίωσαν ροσω ικά και το αναφέρουν µε διάφορους τρό ους, λέγοντας, για αράδειγµα: «Ο µ αµ άς µου α ολύθηκε α ό τη δουλειά του, και τώρα µόνον η µαµά µου δουλεύει». Αξίζει να σηµειωθεί ότι σύµφωνα µε τη Eurostat (την Ευρω αϊκή Στατιστική Υ ηρεσία), το 2010 στην Ελλάδα το 27,7% των ολιτών ζούσε σε συνθήκες φτώχειας (το αντίστοιχο οσοστό για την Ευρωζώνη εκείνο το έτος ήταν 8,2%), κατατάσσοντάς την στην 7 η θέση µεταξύ των 27 χωρών της Ευρω αϊκής Ένωσης (Εξ ρές, 2012 Καρκαγιάννης, 2012β). Ε ι λέον, σύµφωνα µε την Έκθεση της Ευρω αϊκής Ε ιτρο ής του 2012, η ανεργία στη χώρα έφτασε στο 21% το 2011, καταγράφοντας τη µεγαλύτερη αύξηση στην Ευρωζώνη, για το σύνολο της ο οίας το αντίστοιχο οσοστό ήταν 10,8%. Πρέ ει να αναφερθεί ότι τα αρα άνω οσοστά έχουν ήδη αυξηθεί, καθώς και ότι η ανεργία λήττει ερισσότερο τους νέους, τις γυναίκες και τους εργάτες (Chaekyu, 1999 Καρκαγιάννης, 2012α Το Βήµα, 2012).
112 Ντολιο ούλου Η τέταρτη συνηθέστερη α άντηση των αιδιών εριλάµβανε αναφορές στη Γερµανία και την τρόικα και εδώ αρατηρούµε ξανά την ε ίδραση της τηλεόρασης. Τα αιδιά ε αναλαµβάνουν αυτά ου ακούνε, ακόµη και αν δεν γνωρίζουν ακριβώς για τι µιλάνε: «Νοµίζω ότι η Τρόικα είναι µια όλη στη Γερµανία. Αυτό µόνο ξέρω». Α αντώντας στη δεύτερη ερώτησή µας σχετικά µε το τι µ ορούµε να κάνουµε για να αντιµετω ίσουµε την οικονοµική κρίση, τα ερισσότερα νή ια (29,1%) δήλωσαν ότι θα ρέ ει να ζητούν λιγότερα ράγµατα, για αράδειγµα: «Πρέ ει να ξοδεύουµε λιγότερα, και να µην ζητάµε α ό τους γονείς µας καινούρια αιχνίδια και ρούχα». Η ε όµενη ιο συχνή α άντηση σχετιζόταν µε την ροσφορά βοήθειας ρος τους ανθρώ ους ου έχουν ανάγκη: «Πρέ ει να δίνουµε στους φτωχούς χρήµατα για να αίρνουν φαγητό». Ακολουθούσε η εξοικονόµηση χρηµάτων ή η α όκτηση ερισσότερων χρηµάτων µε εργασία: «Αν έχουµε κά οια χρήµατα µ ορούµε να τα δίνουµε στους γονείς µας». Κά οια αιδιά εί αν ότι µ ορούµε να αίζουµε µε τα αλιά αιχνίδια, να αγοράζουµε µόνον ό,τι χρειαζόµαστε, να ζητάµε α ό το Θεό ή τον Άγιο Βασίλη να µας φέρει χρήµατα κ.ο.κ. Τέλος, το 20% α άντησε ότι δεν γνώριζε καθόλου τι µ ορεί να γίνει για την οικονοµική κρίση (βλ. Γράφηµα 2). Οι αρα άνω α αντήσεις ήταν ε ίσης αναµενόµενες. Τα ερισσότερα νή ια ανέφεραν ότι ρέ ει να ζητούν λιγότερα ράγµατα, ε ειδή αυτό ακριβώς τους έλεγαν οι γονείς τους. Όσον αφορά την ε όµενη κατηγορία ιο συνηθισµένων α αντήσεων, σχετικά µε τη βοήθεια ρος τους ανθρώ ους ου δυσκολεύονται να καλύψουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους και άλι η τηλεόραση έ αιξε τον καθοριστικότερο ρόλο στις α αντήσεις των αιδιών, αρουσιάζοντας τα όσα συµβαίνουν τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα, µε την Εκκλησία, τους δήµους, τις το ικές κοινότητες και ολλές οργανωµένες ροσ άθειες, ό ως η εκστρατεία «Όλοι µαζί µ ορούµε», να αρέχουν στήριξη στους ανθρώ ους ου έχουν ανάγκη, ροσφέροντάς τους τρόφιµα, στέγη, ρούχα, και άλλα αγαθά και υ ηρεσίες. Ε ίσης, ό ως α οτυ ώνεται σε διάφορες ρήσεις των αιδιών, είναι αρκετοί οι γονείς ου τους διδάσκουν την συµ όνια: «Η µαµά µου µού εί ε ότι δεν ρέ ει να ετάµε τα ράγµατα ου έχουµε, αλλά να τα δίνουµε στους ανθρώ ους ου δεν έχουν τί οτα». Στο δεύτερο τµήµα της ανάλυσής µας εξετάσαµε τις γνώσεις των αιδιών για το οιους αφορά η κρίση. Η λειονότητα των α αντήσεων (65,2%) αφορούσε στο κοινωνικό σύνολο γενικά, για αράδειγµα: «Οι Έλληνες θα αρχίσουν να γίνονται φτωχοί». Στη δεύτερη θέση βρίσκονταν οι α αντήσεις ου αφορούσαν τα αιδιά και τις οικογένειές τους, για αράδειγµα: «εν µ ορούµε να τρώµε σε ταβέρνες ό ως κάναµε αλιά, ε ειδή δεν έχουµε αρκετά
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 113 χρήµατα». Η ε όµενη κατηγορία α αντήσεων σχετιζόταν µε άλλα άτοµα του άµεσου εριβάλλοντός τους: «Ο φίλος του µ αµ ά µου έχει µείνει χωρίς δουλειά», ενώ ένα 4,7% α άντησε ότι δεν γνωρίζει τί οτα για το οιους αφορά η οικονοµική κρίση (βλ. Γράφηµα 3). Είναι γνωστό ότι τα αιδιά τείνουν να ανα αράγουν αυτά ου ακούν α ό τους γονείς τους, α ό το εριβάλλον τους και α ό την τηλεόραση, και στη συγκεκριµένη ερί τωση ε αναλάµβαναν τις σχετικές ληροφορίες λέγοντας για αράδειγµα: «Σου στέλνουν ένα χαρτί (µάλλον εννοούσε το χαράτσι) και σου λένε να ας στην τρά εζα και να ληρώσεις τα χρήµατα και µετά ηγαίνουν αυτοί και τα αίρνουν». Η δεύτερη κατηγορία ιο κοινών α αντήσεων σχετιζόταν µε τα αιδιά και τις οικογένειές τους, ου, ό ως δια ιστώσαµε, έχουν ληγεί ιδιαίτερα α ό την κρίση: «Εµείς δεν άµε ια µε το αυτοκίνητο για να εράσουµε κά ου καλά, ε ειδή η βενζίνη είναι ακριβή». Ε ι λέον, µάλλον για τον ροαναφερθέντα λόγο ότι τα αιδιά τείνουν να ανα αράγουν αυτά ου ακούνε, στις ερισσότερες α ό τις α αντήσεις τους (58,3%) δεν
114 Ντολιο ούλου ροσδιορίζουν τις ηγές των ληροφοριών τους για την κρίση, για αράδειγµα: «Τώρα µε την οικονοµική κρίση δεν έχουµε χρήµατα να βάλουµε στις τρά εζες, ε ειδή οι άνθρω οι χάνουν τις δουλειές τους». Η ε όµενη κατηγορία συχνότερων α αντήσεων σχετιζόταν µε την ροσω ική εµ ειρία: «εν είχαµε λεφτά να βάλουµε ετρέλαιο, κι έτσι ανάψαµε φωτιά στο τζάκι», καθώς και µε ληροφορίες α ό την τηλεόραση: «Είδα στην τηλεόραση κά οιους ανθρώ ους να κοιµούνται στο δρόµο, ε ειδή δεν έχουν σ ίτι». Η ε όµενη κατηγορία εριλάµβανε ληροφορίες για την οικογένεια των αιδιών και τα µέλη της: «Ο µ αµ άς µου δουλεύει στην Ξάνθη, αφού εδώ δεν βρίσκει δουλειά». Τέλος ένα 4,7% των αιδιών δήλωσε ότι δεν µ ορούσε να α αντήσει σ αυτή την ερώτηση (βλ. Γράφηµα 4). Κάναµε, ε ίσης, κά οιες διασταυρώσεις ανάµεσα στις µεταβλητές ου εριέχονταν στις α αντήσεις των αιδιών. Συγκεκριµένα, διερευνήσαµε µια ιθανή σχέση µεταξύ των δύο ρώτων α αντήσεων σχετικά µε το τι σηµαίνει η οικονοµική κρίση και µε τους οιους αφορά, σύµφωνα µε το τι ανέφεραν τα αιδιά στα σχόλια τους. Βρέθηκε µια στατιστικά σηµαντική συνάφεια µεταξύ αυτών των δύο µεταβλητών (χ 2 (27)=364,809, p<0,05). Συγκεκριµένα, τα νή ια των ο οίων τα σχόλια εστιάζονταν στις οικογένειές τους (30,2%), συνέδεαν, ό ως ήταν αναµενόµενο, την οικονοµική κρίση µε την ύ αρξη λιγότερων αιχνιδιών, δώρων και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων στη ζωή τους, καθώς και µε την α ώλεια των θέσεων εργασίας (73,1%), ε ειδή είχαν ροσω ική εµ ειρία αυτών των καταστάσεων, σε αντίθεση µε τα αιδιά των ο οίων οι αρατηρήσεις αναφέρονταν στο κοινωνικό σύνολο γενικά ή σε άλλα ρόσω α του εριβάλλοντός τους. Α ό την άλλη λευρά, εκείνα τα νή ια ου δεν αναφέρονταν άµεσα στις οικογένειές τους, αντιλαµβάνονταν την οικονοµική κρίση ερισσότερο ως γεγονός ου σχετιζόταν µε διαδηλώσεις, υρκαγιές, και ανθρώ ους ου καταστρέφουν διάφορα αντικείµενα (94%), καθώς δεν είχαν αντίστοιχες ροσω ικές εµ ειρίες και έκαναν δηλώσεις σχετικά µε τη Γερµανία και την τρόικα (91,3%) ερισσότερο α ό,τι οι συµµαθητές τους των ο οίων τα σχόλια εστιάζονταν ερισσότερο στις οικογένειές τους ή σε άλλους ανθρώ ους α ό το άµεσο εριβάλλον τους (βλ. Γράφηµα 5). Στη συνέχεια διερευνήσαµε τη σχέση ανάµεσα στις α αντήσεις για το τι είναι η οικονοµική κρίση και την ηγή ληροφόρησης των αιδιών. Βρέθηκε µια στατιστικά σηµαντική συνάφεια µεταξύ των δύο αυτών µεταβλητών (χ 2 (36)=392,145, p<0,05). Συγκεκριµένα, τα αιδιά ου ανέφεραν ότι είχαν κά οια ροσω ική εµ ειρία µε την οικονοµική κρίση, την ταύτιζαν ερισσότερο µε την α ώλεια θέσεων εργασίας (76,9%), αρά
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 115 µε ένα γεγονός ου σχετιζόταν µε αιχνίδια, δώρα και διασκέδαση (68,2%), σε σχέση µε τα νή ια των ο οίων η ηγή ληροφόρησης δεν ροσδιορίστηκε ή µε εκείνα ου δήλωσαν ως ηγή ληροφόρησής τους την τηλεόραση ή τις οικογένειές τους. Α ό την άλλη λευρά, τα νή ια των ο οίων η ηγή των ληροφοριών για την οικονοµική κρίση δεν είχε ροσδιορισθεί, τη συνέδεαν µε τις διαδηλώσεις, τις υρκαγιές και τις καταστροφές αντικειµένων (88%) ερισσότερο α ό,τι οι συµµαθητές τους ου µάθαιναν για την κρίση α ό την τηλεόραση ή α ό ροσω ικές και οικογενειακές τους εµ ειρίες (βλ. Γράφηµα 6). Όλα τα ευρήµατα και αυτού του τµήµατος της µελέτης ήταν αναµενόµενα, µε µοναδική εξαίρεση τα αιδιά ου ενηµερώνονταν α ό την τηλεόραση, τα ο οία θα ερίµενε κανείς να αρουσιάζουν αρόµοια οσοστά µε τους συµµαθητές τους ου δεν ανέφεραν συγκεκριµένη ηγή ληροφόρησης. Αναλύσαµε ε ίσης την ιθανότητα συσχέτισης των αντιλήψεων των αιδιών για τους τρό ους αντιµετώ ισης της κρίσης µε το οιους αφορούσαν τα σχόλιά τους. Εδώ ανακαλύψαµε ακόµη µια στατιστικά σηµαντική συνάφεια µεταξύ των δύο µεταβλητών (χ 2 (8)=47,766, p<0,05). Συγκεκριµένα, τα αιδιά των ο οίων τα σχόλια αφορούσαν γενικά το κοινωνικό σύνολο δήλωσαν ρόθυµα να δίνουν ότι µ ορούν σε όσους έχουν ανάγκη (86,7%) και να ζητούν λιγότερα ράγµατα για τον εαυτό τους (75%), ερισσότερο α ό,τι τα αιδιά των ο οίων τα σχόλια αφορούσαν στις οικογένειές τους ή σε άλλα άτοµα του άµεσου εριβάλλοντός τους (βλ. Γράφηµα 7). Εξίσου αναµενόµενο ήταν και αυτό το εύρηµα, αφού είναι ολύ ιο εύκολο να δηλώνει κανείς γενικά ότι είναι ρόθυµος να ροσφέρει στους άλλους εριορίζοντας τις ροσω ικές του ε ιθυµίες,.χ. «Μ ορούµε να δώσουµε φαγητό στους φτωχούς», αρά να µιλάει συγκεκριµένα, λέγοντας.χ. «Εγώ είχα ολλά ροµ ότ, και η µαµά µου µού εί ε να δώσω δύο α αυτά σε κά οια άλλα αιδιά ου δεν είχαν κανένα». Στη συνέχεια εξετάσαµε την ιθανή συσχέτιση µεταξύ της ηγής ληροφόρησης των νη ίων και του οιον αφορούσαν τα σχόλιά τους. Και σ αυτή την ερί τωση δια ιστώσαµε την ύ αρξη µιας στατιστικά σηµαντικής συνάφειας µεταξύ των δύο µεταβλητών (χ 2 (12)=520,861, p<0,05). Τα αιδιά των ο οίων η ηγή ληροφόρησης ήταν είτε η τηλεόραση (100%) ή α ροσδιόριστη (95,7%), διατύ ωναν σχόλια γενικά για το κοινωνικό σύνολο µε µεγαλύτερη συχνότητα α ό,τι οι συµµαθητές τους των ο οίων τα σχόλια εστιάζονταν ερισσότερο στις οικογένειές τους ή σε άλλους ανθρώ ους του εριβάλλοντός τους. Α ό την άλλη λευρά, οι α αντήσεις των νη ίων ου αντλούσαν ληροφορίες α ό την ροσω ική τους εµ ειρία σχετίζονταν µε τις οικογένειές τους (97,3%) ερισσότερο α ό,τι οι α αντήσεις των συµµαθητών τους ου αφορούσαν το εριβάλλον τους ή γενικά το
116 Ντολιο ούλου κοινωνικό σύνολο (βλ. Γράφηµα 8). Αµφότερα τα ευρήµατα ήταν αναµενόµενα για τους ροαναφερθέντες λόγους. Έ ειτα εξετάσαµε αν υ ήρχε συσχέτιση ανάµεσα στην ηγή ληροφόρησης των αιδιών και τα συναισθήµατά τους σχετικά µε την οικονοµική κρίση και δια ιστώσαµε την ύ αρξη µιας στατιστικά σηµαντικής συνάφειας µεταξύ των δύο µεταβλητών (χ 2 (12)=48,207, p<0,05). Όλα τα νή ια ου είχαν ως ηγή ληροφόρησης την τηλεόραση ένιωθαν θυµό και όλα εκείνα τα νή ια ου είχαν ως ηγή ληροφόρησης την οικογένεια ένιωθαν θλίψη (100%), σε σχέση µε τους συνοµηλίκους τους µε άλλες ηγές ( ροσω ική εµ ειρία, α ροσδιόριστες), ενώ εκείνα ου είχαν ροσω ική εµ ειρία α ό την κρίση ένιωθαν ερισσότερο θλίψη (50%) και θυµό (33,3%) αρά άλλα συναισθήµατα. Ό ως και άλι ήταν αναµενόµενο, τα αιδιά ου βίωναν ροσω ικά και στις οικογένειές τους την κρίση
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 117 ένιωθαν ερισσότερο στεναχωρηµένα, ενώ αυτά ου τη βίωναν α ό την τηλεόραση ιο οργισµένα (βλ. Γράφηµα 9). Ε ι λέον εξετάσαµε κατά όσον υ ήρχε συσχέτιση µεταξύ των α αντήσεων για το ώς µ ορούµε να αντιµετω ίσουµε την οικονοµική κρίση και των ηγών ληροφόρησης των αιδιών. Και σ αυτή την ερί τωση δια ιστώσαµε την ύ αρξη µιας στατιστικά σηµαντικής συνάφειας µεταξύ των δύο µεταβλητών (χ 2 (12)=48,250, p<0,05). Περισσότερα νή ια µε α ροσδιόριστες ηγές ληροφόρησης ανέφεραν ότι ρέ ει να ροσ αθήσουν να εξοικονοµήσουν ή να κερδίσουν χρήµατα (85,7%) α ό όσα δεν είχαν καµία ληροφόρηση για την κρίση. Ε ι λέον ερισσότερα αιδιά µε α ροσδιόριστες ηγές ληροφόρησης δήλωσαν ότι ρέ ει να βοηθούν τους άλλους ανθρώ ους στις δύσκολες ώρες τους (80%) και να ζητούν λιγότερα ράγµατα για τον εαυτό τους (75%) α ό,τι οι συµµαθητές τους ου είχαν τις ληροφορίες τους α ό την ροσω ική τους εµ ειρία (βλ. Γράφηµα 10). Τα ευρήµατά µας σε αµφότερες τις ερι τώσεις ήταν και άλι αναµενόµενα.
118 Ντολιο ούλου Τέλος εξετάσαµε αν υ ήρχε συσχέτιση ανάµεσα α) στο ώς κατανοούν τα αιδιά την οικονοµική κρίση, β) το οιους αφορούσε η κρίση και γ) την ηγή ληροφόρησής τους για την κρίση και στα συναισθήµατα ου βίωναν σχετικά µε αυτή. Τα α οτελέσµατά µας έδειξαν ότι και στις τρεις ερι τώσεις δεν υ ήρξαν στατιστικά σηµαντικές συνάφειες. Ανάλυση και ερµηνεία οιοτικών α οτελεσµάτων Εκτός α ό τα οσοτικά α οτελέσµατα ου µόλις συνοψίσαµε, τα στοιχεία µας είναι ιδιαίτερα α οκαλυ τικά για το ώς τα µικρά αιδιά αντιλαµβάνονται αυτά ου ακούν, βλέ ουν και βιώνουν σχετικά µε την οικονοµική κρίση 2.Τα ευρήµατά µας αντικατο τρίζουν ε ίσης τη σχέση µεταξύ των εµ ειριών των αιδιών για την κρίση και των όσων γνωρίζουµε γενικά για τον τρό ο σκέψης των µικρών αιδιών (βλ. Singer & Revenson, 1996). Παρατηρώντας ροσεκτικά ώς τα χαρακτηριστικά της αιδικής σκέψης καθορίζουν τους τρό ους µε τους ο οίους τα αιδιά ερµηνεύουν την οικονοµική κρίση, είµαστε σε θέση να κατανοήσουµε τις ανάγκες και τις ανησυχίες τους και να αντα οκριθούµε θετικά σ αυτές (Levin, 2003). Μεταξύ των ιο έντονων χαρακτηριστικών ου α οκαλύ τουν τα στοιχεία µας εριλαµβάνονται τα εξής : Τα νή ια είναι εγωκεντρικά. Συχνά ερµηνεύουν τον κόσµο α ό τη δική τους ο τική γωνία και µε βάση τις εµ ειρίες τους, χωρίς να λαµβάνουν υ όψη τους τις α όψεις των άλλων. Όταν ακούν για κάτι ου συµβαίνει στον κόσµο, συνήθως τους α ασχολεί µόνο το ώς αυτό θα ε ηρεάσει τα ίδια, όχι και τους άλλους, για αράδειγµα: «εν έχουµε ούτε ένα ευρώ για να αγοράσουµε κάτι». Έτσι ολλές φορές αγχώνονται για την ασφάλειά τους, ασχέτως µε το αν έχουν ή δεν έχουν ροσω ικές εµ ειρίες ου να σχετίζονται µε την κρίση. Η σκέψη τους τείνει να εστιάζεται σε ένα αντικείµενο κάθε φορά και η ψυχική τους διάθεση ε ηρεάζεται δραµατικά όταν αυτό αφορά τα ίδια, για αράδειγµα: «Εγώ δεν θα ντυθώ µασκαράς τις Α όκριες, διότι η µαµά µου λέει ότι δεν έχουµε χρήµατα ν αγοράσουµε στολή». Λόγω και του ροαναφερθέντος εγωκεντρισµού, τα αιδιά σ άνια µ ορούν να εστιάσουν την ροσοχή τους σε ερισσότερους α ό έναν αράγοντες σχετικούς µε την οικονοµική κρίση. Σκέ τονται συχνά µε άκαµ τους και α όλυτους όρους. εν είναι σε θέση να διακρίνουν τις ενδιάµεσες χροιές και τις λε τές διαφορο οιήσεις και τείνουν είτε να α οδέχονται ανθρώ ους και ράγµατα ολοκληρωτικά ή να τα α ορρί τουν λήρως, να διαχωρίζουν εντελώς το καλό α ό το κακό, το σωστό α ό το λάθος, το φίλο α ό τον εχθρό, για αράδειγµα: «Οι κακοί άνθρω οι αφού δεν έχουν χρήµατα βάζουν φωτιές και κλέβουν». Ε ικεντρώνονται, συνήθως, στα ιο συγκεκριµένα και εξέχοντα στοιχεία µιας κατάστασης, όχι στις αφηρηµένες έννοιες ή στα εσωτερικά, λιγότερο ορατά χαρακτηριστικά ή κίνητρα. Όσο ιο φανερό και δραµατικό είναι ένα συγκεκριµένο στοιχείο ή γεγονός, τόσο µεγαλύτερες ιθανότητες έχει να τραβήξει την ροσοχή ενός αιδιού, για αράδειγµα: «Ένας κακός άνθρω ος έκαψε έναν άντρα και µια γυναίκα µέσα στο σ ίτι». Η σκέψη τους τείνει να είναι στατική, όχι δυναµική και δυσκολεύονται να αντιληφθούν ώς γίνεται η µετάβαση α ό µια κατάσταση σε µια άλλη. Ο τρό ος σκέψης τους θυµίζει ερισσότερο µια σειρά διαφανειών ου τις βλέ ουµε ροσεκτικά τη µία µετά την άλλη, αρά µια ταινία ό ου η κίνηση µεταξύ των λαισίων φαίνεται να είναι συνεχής. Έτσι τα αιδιά δεν µ ορούν εύκολα να αναγνωρίσουν τις λογικές συνδέσεις αιτίας- α οτελέσµατος µεταξύ των δύο γεγονότων, για αράδειγµα: «Οι κακοί άνθρω οι κατέστρεψαν την Ελλάδα». Αυτά τα έντε χαρακτηριστικά είναι ευρύτατα διαδεδοµένα στα ευρήµατά µας. Όταν τα αιδιά βίωναν την κρίση άµεσα, τα ακούγαµε να λένε και τα βλέ αµε να α εικονίζουν στις ζωγραφιές τους τις ιο συγκεκριµένες και έντονες όψεις όσων τους συνέβαιναν, συχνά µε τη µορφή µιας στατικής ιδέας. Έλεγαν, για αράδειγµα, ότι δεν είχαν χρήµατα για φαγητό ή για αιχνίδια, αλλά σ άνια εξηγούσαν το γιατί. Κά οιες φορές µίλησαν για γεγονότα ου συνέβαιναν στους γονείς τους, ότι για αράδειγµα έ αιρναν
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 119 λιγότερα χρήµατα, αλλά δεν µ ορούσαν να αναφέρουν τους λόγους ου ίσως οδήγησαν σε αυτές τις καταστάσεις ή να διατυ ώσουν ο οιαδή οτε σχόλια για ανθρώ ους έξω α ό το στενό οικογενειακό εριβάλλον τους. Όταν ροσ αθούσαν να σκεφτούν ώς θα µ ορούσαν να αντιµετω ίσουν ένα συγκεκριµένο ρόβληµα, ο εγωκεντρισµός ωθούσε κά οια α αυτά να κατηγορούν τους εαυτούς τους ή να θεωρούν ότι φέρουν και τα ίδια κά οια ευθύνη για τη βελτίωση της κατάστασης, για αράδειγµα: «εν ρέ ει να ζητάω καινούρια αιχνίδια». Ε ίσης συχνά εστιάζονταν στην αλληλουχία των γεγονότων ου συνέθεταν τα δικά τους συγκεκριµένα βιώµατα, βλέ οντάς τα σαν µια σειρά α ό διαφάνειες. Ένα κορίτσι, για αράδειγµα, εί ε ότι η οικογένειά της δεν µ ορούσε να αγοράσει φαγητό, γι αυτό ήγαν στο σ ίτι της γιαγιάς της για να φάνε τα ψάρια ου είχε ψαρέψει ο α ούς της. εν µ ορούσε να σκεφτεί τα µεγαλύτερα ζητήµατα έρα α αυτή την άµεση εµ ειρία ή το τι θα γινόταν µετά α ό αυτό το ένα γεύµα. Ένα άλλο κορίτσι εί ε ότι η τρά εζα δεν θα έδινε χρήµατα στη µαµά της κι ότι γι αυτό δεν θα µ ορούσαν να έχουν θέρµανση. Ακόµη και όταν τα αιδιά όντως ροσ αθούσαν να εντο ίσουν τα αίτια ίσω α ό τα τεκταινόµενα (.χ. «Οι λούσιοι άνθρω οι είναι κλέφτες και αρ άζουν τα λεφτά των φτωχών»), δια ιστώσαµε ότι εστίαζαν σε έναν συγκεκριµένο αράγοντα και σε µια ολύ α λή αιτιώδη σχέση. Τα αιδιά ου δεν φαινόταν να ε ηρεάζονται άµεσα α ό την κρίση, χρησιµο οιούσαν τον ίδιο τρό ο σκέψης για να καταλάβουν τι σήµαιναν αυτά ου άκουγαν και ροσ αθούσαν να τα συνδέσουν µε τον εαυτό τους και τις δικές τους εµ ειρίες, για αράδειγµα ένα κορίτσι εί ε: «Η µαµά µου έχει χρήµατα, ε ειδή ηγαίνει στην τρά εζα και τα αίρνει». Η εγωκεντρική της θεώρηση και η εστίασή της σε ένα µεµονωµένο γεγονός κάθε φορά την έκανε να νιώθει ασφαλής και δεν ανησυχούσε, ε ειδή η µαµά της µ ορεί ανά άσα στιγµή να βγάζει χρήµατα α ό την τρά εζα. Άλλα αιδιά ου ροφανώς άκουγαν για την κρίση κυρίως α ό τις ειδήσεις, συχνά την αντιµετώ ιζαν σαν κά οια ταινία ου δεν έχει σχέση µε τον ραγµατικό κόσµο. Οι φωτιές, τα ε εισόδια και οι εικόνες κά οιων κακών ανθρώ ων ου κάνουν άσχηµα ράγµατα, τους έδιναν την εντύ ωση ότι όλα αυτά δεν έχουν καµία ουσιαστική σύνδεση µε τη ζωή των ραγµατικών ανθρώ ων. Γενικά όλα τα νή ια εστίαζαν κάθε φορά σε µια συγκεκριµένη ά οψη µιας κατάστασης, µε έναν στατικό τρό ο σκέψης και χωρίς να βλέ ουν τα ευρύτερα ζητήµατα ου σχετίζονται µε την κρίση: «κακοί άνθρω οι», «ήραν όλα τα χρήµατα», «έβαλαν φωτιά και έκαψαν την τρά εζα». Τέλος για να δούµε και ένα ιο θετικό στοιχείο, αυτός ακριβώς ο τρό ος σκέψης ήταν ου κά οιες φορές φαινόταν να λειτουργεί ροστατευτικά για τα αιδιά, αφού µια συνειδητο οίηση της λήρους έκτασης της α ειλής θα έκανε τα άντα να δείχνουν ολύ ιο τροµακτικά. Ήταν χαρακτηριστικό το αίσθηµα ηρεµίας ου εξέ εµ ε ένα κορίτσι όταν έλεγε: «Ευτυχώς ου εγώ έχω στον κουµ αρά µου ολλά λεφτά». Εστιαζόταν εγωκεντρικά στη δική της µικρή εριουσία, ου την έκανε να νιώθει ασφαλής και δεν την ενδιέφερε ολύ το τι συνέβαινε γύρω της. Υ ήρχαν, ε ίσης, κά οια αιδιά ου χρησιµο οιούσαν τον ίδιο εστιασµένο τρό ο σκέψης για να ανακαλύψουν τρό ους µε τους ο οίους θα µ ορούσαν να βοηθήσουν άλλους ου υ οφέρουν α ό την κρίση, για αράδειγµα, ένα αιδί εί ε: «Πρέ ει να δώσουµε στους φτωχούς ανθρώ ους χρήµατα για φαγητό». Αναλύοντας τα σχόλια των αιδιών για την οικονοµική κρίση και ροσ αθώντας να καταλάβουµε καλύτερα ώς την κατανοούν, ολλές φορές νιώσαµε µια βαθιά λύ η και µια ανησυχία για λογαριασµό τους. Υ ήρχε όµως άντα και η θετική λευρά, η δύναµη ου αντλούσαµε α ό αυτά και η α οφασιστικότητά µας να εντο ίσουµε α ό τις α όψεις τους τις µεγαλύτερες α ειλές για την ασφάλεια και την ευηµερία τους. Χάρη σε αυτά ου εντο ίσαµε, µ ορέσαµε να διαµορφώσουµε τις αρακάτω ροτάσεις, ου µ ορούν να εφαρµοστούν µε αιδιά ου µεγαλώνουν σε οικονοµικά δύσκολους καιρούς, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες του κόσµου.
120 Ντολιο ούλου Συµ εράσµατα και ροτάσεις για τους αιδαγωγούς και τους γονείς των νη ίων Οι ροτάσεις αυτές, ό ως ροαναφέρθηκε, µ ορούν να αξιο οιηθούν ως κατευθυντήριες γραµµές α ό όσους θέλουν να βοηθήσουν τα µικρά αιδιά να χειριστούν τις δυσκολίες και να µεγαλώσουν όσο το δυνατόν ιο ισορρο ηµένα σ αυτούς τους οικονοµικά χαλε ούς καιρούς. Προέκυψαν αφενός α ό τα ευρήµατα έρευνάς µας αφετέρου α ό τις µελέτες µας για τις ροσ άθειες άλλων ε ιστηµόνων και οργανισµών ου βοηθούν αιδιά σε ολόκληρο τον κόσµο να αντιµετω ίσουν οικονοµικές και άλλες κοινωνικές κρίσεις (Ανώνυµος, 2010 Ανώνυµος, 2011α Ανώνυµος, 2011β APA, 2012 Brodkin, 2012 Carlsson- Paige & Levin, 2009 ηµητριάδη, 2011 Λακασάς, 2012 Λιµνιωτάκη, 2010 Levin, 2010 Μαυράκη, 2011 NASP, 2008 Παυλέτση, 2011 Πρεκατέ, 2011 PBS Parents, 2009 Rice & Groves, 2005 Σιδέρης, 2013 Συµεωνίδου, 2012 UNICEF, 2007 Φωκά, 2010 ) και είναι οι αρακάτω: Προστατέψτε τα µικρά αιδιά α ό τη συχνή έκθεση στην οικονοµική κρίση α οτρέψτε τα, όσο είναι εφικτό, α ό το να βλέ ουν ειδήσεις ή α οφύγετε, κατά το δυνατόν, να ακούν τους σηµαντικούς ενηλίκους της ζωής τους να συζητούν γι αυτή. Όσο και αν είναι ανέφικτο να τα ροστατεύσετε εντελώς, αν τους αρέχετε ένα όσο το δυνατόν ιο ασφαλές και ήρεµο εριβάλλον, θα τα βοηθήσετε ολύ να αντιµετω ίσουν την κατάσταση. Αν η οικογένειά σας έχει ληγεί α ό την κρίση, µην µοιράζεστε µε τα αιδιά σας όλα όσα συµβαίνουν, αρά µόνον όσα θα τα ε ηρεάσουν άµεσα και ροσ αθήστε να µην µιλάτε για τα οικονοµικά σας ροβλήµατα µ ροστά τους. Ε ίσης όσο λιγότερο τα αιδιά αρακολουθούν δελτία ειδήσεων και γενικώς ληροφορούνται για την κρίση, τόσο ιο ή ιο θα είναι το άγχος ου βιώνουν, είτε η οικογένειά τους λήττεται άµεσα είτε όχι. Βοηθήστε τα να ξεκαθαρίσουν µέσα τους τα οικίλα ερεθίσµατα ου δέχονται καθηµερινά. Όταν τα αιδιά ανα όφευκτα εκτίθενται σε κά οιες όψεις της οικονοµικής κρίσης, έχουν ανάγκη να βρίσκονται σε ε αφή µε ενηλίκους ου είναι αρόντες για να τα βοηθούν, να τα φροντίζουν και να α αντούν στις ερωτήσεις τους. Ε ίσης ρέ ει να νιώθουν σίγουρα ότι δεν θα τα κρίνουν όταν αναφέρουν αυτά ου ακούν ή τις ροσω ικές τους σκέψεις. Ο τρό ος µε τον ο οίο αντιδρούν οι ενήλικοι, αίζει τεράστιο ρόλο στο ώς θα αναλύσουν την κατάσταση, ώς θα νιώσουν και ώς µάθουν να την αντιµετω ίζουν. ηµιουργήστε ένα εριβάλλον µέσα στο ο οίο τα αιδιά θα νιώθουν ασφάλεια, ώστε να µ ορούν να ε εξεργάζονται τις δύσκολες καταστάσεις ου δηµιουργούνται α ό την οικονοµική κρίση. Η ασφάλεια είναι ό,τι καλύτερο µ ορούν να ροσφέρουν οι ενήλικοι στα αιδιά ου υφίστανται τις εντάσεις και έρχονται αντιµέτω α µε τις άµεσες ή έµµεσες ε ι τώσεις της κρίσης στις οικογένειές τους. Στηρίξτε τις ροσ άθειές τους να χρησιµο οιήσουν το αιχνίδι, τις τέχνες και τη γραφή για να ξεδιαλύνουν µέσα τους τι είναι τα τροµακτικά ράγµατα ου βλέ ουν και ακούν. Τα αιδιά είναι α ολύτως φυσιολογικό να ασχολούνται συνέχεια µε αυτές τις δραστηριότητες. Είναι ο τρό ος τους για να έρχονται σε ε αφή µε τις σκέψεις και τα συναισθήµατά τους. Ε ι λέον τα ροϊόντα αυτών των δραστηριοτήτων τους µας δείχνουν τι γνωρίζουν και τι τα ροβληµατίζει, ώστε να µ ορούµε να ανα τύξουµε τρό ους για να τα βοηθήσουµε, ου είναι ανα τυξιακά κατάλληλοι γι αυτά και καλύ τουν τις ανάγκες τους. Όταν συζητάτε µε τα νή ια για την κρίση, ρέ ει να έχετε λήρη ε ίγνωση του ότι θα ερµηνεύσουν την κατάσταση µε τους δικούς τους µοναδικούς τρό ους, µε βάση τα όσα έχουν µάθει α ό ροηγούµενες εµ ειρίες τους. Οι ενήλικοι οφείλουν να γνωρίζουν τα αιδιά ροσω ικά ως άτοµα και να λαµβάνουν υ όψη τους την ηλικία, τις ροηγούµενες εµ ειρίες, τις ατοµικές ανάγκες και τους µοναδικούς ροβληµατισµούς τους, χωρίς να ξεχνούν ότι κανένα αιδί δεν µ ορεί να αντιληφθεί όσα συµβαίνουν µε τον τρό ο ου τα αντιλαµβάνεται ένας ενήλικος.
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 121 Ξεκινήστε δια ιστώνοντας τι γνωρίζουν ήδη τα αιδιά. Όταν ένα αιδί κάνει ο οιαδή οτε αναφορά στην οικονοµική κρίση, µ ορείτε να το ρωτήσετε: «Τι έχεις ακούσει γι αυτό;» Όταν µιλάτε µαζί τους για τα όσα σκέφτονται και τα ροβληµατίζουν, λαµβάνετε άντα υ όψη σας το ε ί εδο της ανά τυξής τους και της σκέψης τους. Τα βρέφη, τα νή ια και τα αιδιά της ροσχολικής ηλικίας δεν είναι έτοιµα για λε τοµερείς εξηγήσεις σχετικά µε την οικονοµική κρίση, αλλά χρειάζονται συνεχή ε ιβεβαίωση, αγκαλιές και όλη σας την ροσοχή στραµµένη άνω τους. Στην ηλικία των 5 ή 6 ετών έχουν ανάγκη α ό κά οιες εξηγήσεις για τυχόν αλλαγές ου αντιµετω ίζουν στη ζωή τους, όταν, για αράδειγµα, ο ένας γονέας χάνει τη δουλειά του. Η αλήθεια ου ακούν α ό τους ενηλίκους ρέ ει άντα να αρουσιάζεται µε έναν τρό ο ου θα τους είναι κατανοητός και θα τους αρέχει συναισθηµατική σταθερότητα. Μ ορείτε, για αράδειγµα, να είτε στο αιδί σας: «Τώρα έχουµε κά οια χρήµατα ου θα µας βοηθήσουν να εράσουµε αυτόν τον καιρό, µέχρι ο µ αµ άς να βρει καινούρια δουλειά». Αν οι ενήλικοι αραµένουν ήρεµοι, τα αιδιά θα ακολουθήσουν το αράδειγµά τους. Α αντάτε στις ερωτήσεις τους και διορθώνετε τις ιθανές εσφαλµένες εντυ ώσεις ου τους δηµιουργούν ανησυχία ή σύγχυση. εν χρειάζεται, ως ενήλικοι, να κάνετε λε τοµερή αρουσίαση όλων των αραµέτρων του ροβλήµατος, αλλά να λέτε στα αιδιά αυτά ου καταλαβαίνετε ότι θέλουν να µάθουν και µ ορούν να αφοµοιώσουν σύµφωνα µε το ε ί εδό τους. Ε ίσης µην ανησυχείτε µή ως οι α αντήσεις ου θα τους δώσετε δεν θα είναι οι «σωστές» και µη διστάζετε να διαφωνήσετε µαζί τους αν έχουν υ ερβολικά άγχη. Το σηµαντικό είναι αρχικά να τους ε ιτρέ ετε να εκφράζουν όλα τα συναισθήµατα και τους ροβληµατισµούς τους και µετά να τους αρέχετε διαβεβαιώσεις για την ασφάλειά τους. Συζητήστε για τις ενέργειες ου κάνουν οι ενήλικοι για να βελτιώσουν την κατάσταση, και γι αυτά ου µ ορούν να κάνουν εκείνα για να βοηθήσουν. Τα αιδιά αισθάνονται µεγαλύτερη ασφάλεια όταν βλέ ουν ενηλίκους να δουλεύουν συστηµατικά για να αντιµετω ίσουν τα ροβλήµατα της κρίσης. Ε ι λέον όταν ενθαρρύνετε και τα ίδια να συµ ορευτούν µαζί σας µε ουσιαστικά βήµατα δράσης ό ως: «εν ρέ ει να ζητάω καινούρια αιχνίδια» τα βοηθάτε να νιώθουν ότι έχουν και αυτά τον έλεγχο. Χρειάζεται, όµως, µεγάλη ροσοχή για να µην τα κάνετε να αισθανθούν ότι η ε ίλυση του ροβλήµατος είναι α οκλειστικά δική τους ευθύνη. Πρέ ει να τα βοηθάτε να αναγνωρίζουν ότι αυτό εµ ί τει στο ρόλο των γονέων και των υ όλοι ων ενηλίκων. Συζητήστε µαζί τους για τα µαθήµατα ου α οκοµίζουν α ό την οικονοµική κρίση. Τα ερεθίσµατα των αιδιών, όσα βλέ ουν, ακούν και ράττουν, α οτελούν τα δοµικά υλικά των κοσµοθεωριών τους, µε βάση τις ο οίες στη συνέχεια της ζωής τους θα ερµηνεύουν τις νέες τους εµ ειρίες και θα ανα τύσσουν τη συνεισφορά τους στην κοινωνία. Αν θέλετε να τα βοηθήσετε, µιλήστε τους για το ώς κά οιοι άνθρω οι συνεργάζονται για να τα ροστατεύουν και να βελτιώνουν την κάθε κατάσταση. Μ ορείτε ε ίσης να τους αρουσιάζετε τις κατάλληλες για την ηλικία τους δράσεις ου µ ορούν να αναλάβουν για να συµβάλλουν και αυτά στην αντιµετώ ιση της κατάστασης. Να είσαστε σε ε ιφυλακή για συµ τώµατα άγχους. Ο οιεσδή οτε ανησυχητικές αλλαγές στη συµ εριφορά, ό ως αυξηµένη ε ιθετικότητα, µια έντονη τάση α οτραβήγµατος ή, το αντίθετο, µια δυσκολία α οµάκρυνσης α ό τους γονείς ακόµη και για µικρά διαστήµατα, διαταραχές ύ νου ή µεγάλη α ροθυµία µετάβασης και ροσαρµογής σε νέες συνθήκες, α οτελούν ενδείξεις ότι α αιτείται ε ι λέον υ οστήριξη. Προστατεύστε τα αιδιά όσο το δυνατόν ερισσότερο, δηµιουργήστε τους σταθερά καθηµερινά ρογράµµατα, αρέχετέ τους ε ιβεβαίωση και άφθονες αγκαλιές και σίγουρα θα τα βοηθήσετε να ανακτήσουν την ισορρο ία τους. Μιλάτε τακτικά µε άλλους γονείς και ειδικούς. Να συνεργάζεστε µαζί τους και να στηρίζετε ο ένας τις ροσ άθειες του άλλου για να δηµιουργείτε ένα ασφαλές εριβάλλον
122 Ντολιο ούλου για τα αιδιά. Η ε ίτευξη αυτού του στόχου α αιτεί να ανταλλάσσετε ληροφορίες, να ανα τύσσετε α ό κοινού α οτελεσµατικές στρατηγικές αντιµετώ ισης των ροβληµάτων και να είσαστε όλοι σύµφωνοι ότι είναι χρέος σας να ροστατεύετε όσο το δυνατόν ερισσότερο τα µικρά αιδιά α ό την οικονοµική κρίση και τις ε ι τώσεις της. Ολοκληρώνοντας, θέλουµε να τονίσουµε ότι η µελέτη µας ε ιβεβαιώνει ότι η οικονοµική κρίση στη χώρα µας έχει εισβάλει για τα καλά στις ζωές και στις ψυχές ενός µεγάλου οσοστού των µικρών αιδιών, µε διάφορους τρό ους τους ο οίους ροαναφέραµε, είτε αυτά βιώνουν την κρίση άµεσα είτε µαθαίνουν γι αυτή α ό τις ειδήσεις ή α ό τις συζητήσεις των µεγάλων. ίνει ε ίσης µια εικόνα για το ώς τα µικρά αιδιά αντιλαµβάνονται και ερµηνεύουν αυτά ου βλέ ουν και ακούν, για τις ανησυχίες ου έχουν και τις ιέσεις ου υφίστανται, οι ο οίες εκφράζονται µε έναν µοναδικό τρό ο στο καθένα α αυτά, αλλά ε εκτείνεται και έρα α ό τα ζητήµατα ου τα αφορούν. Παρόλο ου οι λε τοµέρειες µ ορεί να διαφέρουν α ό χώρα σε χώρα, οι ε ι τώσεις της κρίσης βρίσκονται ακόµη σε ανοδική ορεία για τα αιδιά σε όλο τον κόσµο. Τα ευρήµατά µας α οτελούν ένα κάλεσµα να αφουγκραστούµε τα µικρά αιδιά και να ροσέξουµε το ώς αντιλαµβάνονται και ερµηνεύουν µε τους δικούς τους τρό ους την οικονοµική κρίση. Γι' αυτό ρέ ει να αναλάβουµε την σοβαρή µας ευθύνη να τα βοηθήσουµε να εκφραστούν, να µιλήσουν, να αίξουν και να ζωγραφίσουν αυτά ου βιώνουν και ακούν να συµβαίνουν γύρω τους. Αν αναλάβουµε ρόθυµα αυτόν το ρόλο, θα τα βοηθήσουµε να νιώθουν ασφαλή, α αραίτητη ροϋ όθεση για τη βέλτιστη ανά τυξή τους και για µια ετυχηµένη µαθησιακή διαδικασία. Σηµειωσεις: 1 Ο τρό ος ου συλλέχθηκαν οι α αντήσεις δεν οδηγεί σε ξεκάθαρο συµ έρασµα για τον αριθµό των αιδιών ου συµµετείχαν. Η κωδικο οίηση των α αντήσεων ωστόσο έγινε µε τέτοιο τρό ο ώστε το κάθε αιδί να α αντάει µοναδικά, ό ου αυτό µ ορούσε να διακριθεί. Ορισµένα νή ια έκαναν αρα άνω α ό ένα σχόλια, ε οµένως ο συνολικός αριθµός των σχολίων είναι µεγαλύτερος α ό τον αριθµό των αιδιών. 2 Θέλω να ευχαριστήσω τη Diane Levin, Καθηγήτρια Παιδαγωγικής στο Wheelock College της Βοστώνης, η ο οία έγραψε τόσο τα οιοτικά α οτελέσµατα της έρευνας όσο και τις ροτάσεις για αιδαγωγούς και γονείς, µε τη δική µου συνεργασία. Αναφορές Ανώνυµος (2010). Οικογένεια σε (οικονοµική) κρίση! Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.qualitynet.gr/displayitm1.asp?itmid=65621&lang=gr Ανώνυµος (2011α). Πώς να µιλήσω στο αιδί µου για την κρίση; Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.yourbaby.gr/portal/index.php?option=com_content&task=view&id=21 1&Itemid=13 Ανώνυµος (2011β). Μιλώντας στα αιδιά για τα χρήµατα - 5 σηµεία ου ρέ ει να ροσέξετε. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.mamakid.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1689:-5- &catid=50:1-3-&itemid=82 American Psychological Association (APA). (2012). Dollars and sense: Talking to your children about the economy. Retrieved June 2012 from: http://www.apa.org/helpcenter/children-economy.aspx
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 123 Britto, P., Ulkuer, N., & Meyers, C. (2009). Impact of the economic crisis on early childhood development: An examination of mediating pathways with implications for national policy. London: ODI/UNICEF Conference, November 9-10. Brodkin, A. (2012). How to talk to your kids about the economy. Retrieved June 2012 from: http://www.scholastic.com/resources/article/how-to-talk-to-your-kids-about-theeconomy Carlsson- Paige, N., & Levin, D. (2009).Hard economic times may not be all bad for kids. Retrieved June 2012 from: http://dianeelevin.com/articles/ Chaekyu, P. (1999). Economic crisis and the quality of life in Korea. Development and Society 28, 229-257. Chafel, J., & Neitzel, C. (2005).Young children s ideas about the nature, causes, justification and alleviation of poverty. Early Childhood Research Quarterly, 20, 433-450. Chafel, J., & Neitzel, C. (2004). Young children ideas about poverty: gender, race, socioeconomic status and setting differences. In S. Reifel & M. Brown (Εds.), Social contexts of early education and reconceptualizing play (pp.3-37). Bingley, UK: Emerald Group Publishing Ltd. ηµητριάδη,. (2011). Μαµά ες µου αλήθεια...είµαστε φτωχοί; Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.gr8media.gr/articles/blog/250/mama-pes-moyalhtheiaeimaste-ftwxoi.html ΟΛ, (2012). Χωρίς βασικά αγαθά για την ανά τυξή τους 13 εκατοµµύρια αιδιά στην Ευρω αϊκή Ένωση. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://news.in.gr/greece/article/?aid=1231197929 Duffield, B., &Lovell, P. (2008).The economic crisis hits home. USA: NAEHCY. Eξ ρές, (2012). Στα όρια της φτώχειας το 27,7% των Ελλήνων. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.express.gr/news/finance/562762 oz_20120208562762.php3. Κα άτου, A. (2010, Μάρτιος 25). Πώς ε ηρεάζει η οικονοµική κρίση την οικογένεια. Μακεδονία, σ.23. Καρκαγιάννης, K. (2012 α, Α ρίλιος 3). Νέο ρεκόρ ανεργίας στην Ευρωζώνη. Καθηµερινή, σ.3. Καρκαγιάννης, K. (2012β, Φεβρουάριος 9). Eurostat: Στα όρια της φτώχειας ζουν 3 εκατοµµύρια Έλληνες. Καθηµερινή, σ.18. Κογκίδου,. (2012). Γονείς και αιδιά σε ερίοδο οικονοµικής κρίσης. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/goneis-kai-paidia-se-periodooikonomikis-krisis-tis-dimitras-kogkidoy Κολαΐτης, Γ. (2011, Οκτώβριος 28). Η οικονοµική κρίση και οι ε ι τώσεις στην ψυχική υγεία των νέων. Ελευθεροτυ ία, σ.9-10. Λακασάς, Α. (2012, Μάιος 13). Η κρίση µε τα µάτια των µικρών µαθητών. Καθηµερινή, σ.23. Levin, D. (2010) The impact of violence and disaster on children and how to help them heal and thrive afterwards. In A. Awotona (Ed.), Rebuilding sustainable communities for children and their families after disasters: A Global Survey, (pp. 151-158). Newcastle-Upon- Tyne, UK: Cambridge Scholars. Levin, D. (2003). Teaching young children in violent times. Cambridge, MA: Educators for Responsibility & Washington, DC: National Association for the Education of Young Children (2 nd ed.). Λιµνιωτάκη,. (2010). Εξηγώντας στα αιδιά µας για την οικονοµική κρίση. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.eimastegynaikes.gr/oikogeneia-kai-paidi/705- eksigontas-sta-paidia-mas-gia-tin-oikonomiki-krisi.html
124 Ντολιο ούλου Μαυράκη, Χρ. (2011). Πώς να µιλήσω στο αιδί για την οικονοµική κρίση; Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.tlife.gr/article//0-42-24554.html NASP (2008). Helping children cope in unsettling times. The economic crisis: Tips for parents and teachers. Bethesda, MD. Nea TV (2012). Στο έλεος του Θεού 2.500 αιδιά! Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.neatv.gr/ellada-koinwnia/40913-sto-eleos-tou-theou-2500-paidia.html Παναγιωτίδης, Β. (2012, Ιανουάριος 12). Φρένο στα αιδικά όνειρα βάζει η οικονοµική κρίση. Τύ ος Θεσσαλονίκης, σ.11. Πα αδο ούλου, Λ. (2010, Μάρτιος 3). Και τα αιδιά ληρώνουν την οικονοµική κρίση. Αγγελιοφόρος, σ.14. Παυλέτση, Χρ. (2011). Η οικονοµική κρίση στην ψυχή των αιδιών: Τι ρέ ει να κάνουν οι γονείς. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.lamiareport.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=40268 &Itemid=7 Πρεκατέ, B. (2011). Ψυχολογικός αντίκτυ ος της οικονοµικής κρίσης στα αιδιά. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://toblogsas.skai.gr/post/13878542174 Patel, M. (2009). Economic crisis and children: An overview for East Asia and the Pacific.UK: Sage. PBS Parents (2009).Making sense of cents: talking to your kids about the economy. Retrieved June 2012 from: http://www.pbs.org/parents/special/article-finance-makingsense.html Ramsey, P. (1991). Young children s awareness and understanding of social class differences. Journal of Genetic Psychology: Research and Theory on Human Development 152, 71-82. Rice, K.,& Groves, B. (2005).Hope and healing: A caregiver s guide to helping children affected by trauma. Washington, DC: Zero to Three. Σιδέρης, Ν. (2013). Μιλώ για την κρίση µε το αιδί. Αθήνα: Μεταίχµιο. Συµεωνίδου, Χρ. (2012, Μάιος 10). Οικονοµική κρίση και αιδί. Αγγελιοφόρος, σ.4. Singer, D., & Revenson, T. (1996). A Piaget primer: How a child thinks (2nd ed.). New Υork: Plume. To Βήµα, (2012, Φεβρουάριος 7). ΟΗΕ: Το σχολείο δεν ροετοιµάζει τους νέους για να βρουν δουλειά. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.tovima.gr/world/article/?aid=442291 UNICEF (2010). The children left behind: A league table of inequality in child well-being in the world s rich countries. Retrieved June 2012 from: http://www.unicefirc.org/publications/pdf/rc9_eng.pdf UNICEF (2007). Child poverty in perspective: An overview of child Well-Being in Rich Countries. Retrieved June 2012 from: http://eprints.whiterose.ac.uk/73187/1/document.pdf Φωκά, M. (2010). Οικογένεια και οικονοµική κρίση. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://www.yeskid.gr/kosmos-paidioy/anaptyksi/oikogeneiakosproypologismos/oikogeneia-oikonomiki-krisi?page=5 Χαµόγελο του Παιδιού (2012). Αυξάνονται τα εριστατικά αραµέλησης των αιδιών λόγω οικονοµικής κρίσης. Ανακτήθηκε τον Ιούνιο του 2012 α ό: http://news.in.gr/greece/article/?aid=1231203551 Παρελήφθη: 13.3.2013, Αναθεωρήθηκε: 1.5.2013, Εγκρίθηκε: 22.5.2013
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 125 Παράρτηµα : Ζωγραφιές νη ίων Ζωγραφιά 1: Του έκλεψαν τις µ άλες και είναι λυ ηµένος
126 Ντολιο ούλου Ζωγραφιά 2: Μία φτωχή οικογένεια ου έκλεψε µία κορώνα χρυσή και µετά έκαψε το µαγαζί
Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 127 Ζωγραφιά 3: Σ ίτι ου καίγεται. Το έκαψαν κάτι κακοί
128 Ντολιο ούλου Ζωγραφιά 4: Κάηκε αυτός ο άνθρω ος. Ο κακός έβαλε τις φωτιές
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) Αντιλήψεις νη ίων για την οικονοµική κρίση 129 Ζωγραφιά 5: Καταστροφή