Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Γκίκας Α. Χαρδούβελης Καθηγητής, Τμήμα Χρηματοοικονομικής & Τραπεζικής Διοικητικής Πανεπιστημίου Πειραιώς Chief Economist Ομίλου Eurobank Επιστημονικό Συνέδριο «Τομές, ρήξεις και αδράνειες στη μεταπολεμική Ελλάδα» Αμφιθέατρο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα, 19/4/2013 1

Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Περιεχόμενα I. Οι ανισορροπίες της οικονομίας και οι προσπάθειες διόρθωσης A. Δημοσιονομική ανισορροπία B. Έλλειμμα ανταγωνιστικότητας C. Διαρθρωτικές ανισορροπίες II. III. Πώς θα έρθει η ανάπτυξη; Και αν διαλυθεί η Ευρωζώνη πριν την ολική μας επαναφορά; 2

Ι. ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Στο τέλος του 2009 η Ευρωζώνη βρέθηκε προ ελληνικής εκπλήξεως: Δαπάνες Γενικής Κυβέρνησης που ξεπερνούσαν υπερβολικά τα έσοδα Οι αξιολογικοί οίκοι ξεκίνησαν τη σταδιακή υποβάθμιση της Ελλάδας, προβλέποντας ανεξέλεγκτη αύξηση του χρέους Οι αναλυτές αφυπνίστηκαν και οι παραδοσιακοί αγοραστές των ελληνικών ομολόγων αρνήθηκαν να αναλάβουν τον κίνδυνο, αφού το χρέος θεωρήθηκε ως μη βιώσιμο για πολλούς Οι εταίροι στην Ευρωζώνη έσπευσαν να διασώσουν την Ελλάδα και με τη συνδρομή του ΔΝΤ Η Ελλάδα μπήκε στο Μνημόνιο με στόχο τη διόρθωση των ανισορροπιών της οικονομίας και τη βιωσιμότητα του χρέους της Η κρίση, όμως, σταδιακά επεκτάθηκε και στην υπόλοιπη Ευρωζώνη 3

Σεπ-92 Οκτ-96 Νοε-00 Δεκ-04 Ιαν-09 Φεβ-13 Ι. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΛΕΣ ΟΙ ΧΩΡΕΣ ΙΔΙΕΣ ΠΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ μ.β. (GR, CY) 2800 2400 2000 Ελληνικά & Κυπριακά Περιθώρια στον αριστερό άξονα Περιθώρια Αποδόσεων 10-ετών ομολόγων (Σεπτέμβριος 1992 Φεβρουάριος 2013) Σχηματισμός Ευρωζώνης Ελληνική Κρίση μ.β. 1400 1200 1000 1600 1200 800 400 0 Παγκόσμια Κρίση Σημείωση: Μηνιαίοι Μέσοι Πηγή: Eurostat 800 600 400 200 0 Ελλάδα Κύπρος Ιταλία Ισπανία Ιρλανδία Πορτογαλία 4

Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών % ΑΕΠ, μ.ο. 1999-2009 I. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΠΑΖΕΙ ΤΑ ΡΕΚΟΡ ΣΕ ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ Η Ελλάδα δεν έχει δημοσιονομική πειθαρχεία και δεν είναι ανταγωνιστική Η τραπεζική κρίση στην Ελλάδα προκλήθηκε από το PSI και τη συνεχιζόμενη ύφεση η οποία αυξάνει τα NPL. Μετά τη δημιουργία της ΟΝΕ, αναδύθηκαν ένας ανταγωνιστικός Βοράς και ένας μη ανταγωνιστικός Νότος Δημοσιονομικό Ισοζύγιο & Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών, μ.ο. ετών 1999-2009 στην ΕΖ-12 πριν το ξέσπασμα της ελληνικής / ευρωπαϊκής κρίση χρέους στις αρχές του 2010 15 10 5 0-5 -10-15 GR PT FR IT DE EA-12 AT IE ES NL BE Δίδυμα Ελλείμματα Δίδυμα Πλεονάσματα CY LU y = 1,96x + 3,22 R 2 = 0,64-8 -6-4 -2 0 Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης 2 4 % ΑΕΠ, μ.ο. 1999-2009 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Η Ελλάδα βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο, πρέπει να βελτιώσει την ανταγωνιστικότητα και τα δημοσιονομικά της FI 5

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 προβλέψεις Ε.Ε. I.A ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΟΣ ΕΚΤΡΟΧΙΑΣΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 2006 55 50 45 40 35 30 25 % ΑΕΠ 51,3 50,5 51,7 50,7 49,6 48,8 48,1 46,8 45,2 44,5 45,0 46,2 47,1 44,5 45,3 45,8 45,4 44,7 45,1 46,0 47,2 44,4 45,0 45,5 44,9 45,5 45,3 44,6 44,1 42,7 42,1 43,5 40,9 41,0 40,1 39,9 40,6 39,6 43,4 41,3 43,9 44,1 39,3 40,6 41,8 42,3 42,0 40,9 36,2 37,0 37,8 39,7 39,9 40,7 40,7 40,6 35,5 39,4 34,1 34,2 39,3 38,4 33,0 33,4 36,5 37,4 39,0 39,2 36,6 38,3 35,9 34,8 33,9 32,1 31,0 29,2 28,6 33,5 34,8 32,4 Ελλάδα 54,0 Η Ελλάδα αύξησε τα έσοδα πριν την ένταξη στην ΟΝΕ, δεν μείωσε τις πρωτογενείς δαπάνες Πρωτογενείς Δαπάνες Δαπάνες Έσοδα Διαρκή δημοσιονομικά προβλήματα, αλλά ο εκτροχιασμός άρχισε να παίρνει διαστάσεις πολύ πριν την έλευση της ύφεσης στο τέλος 2008 Η περίοδος πρωτογενών πλεονασμάτων ήταν το 1993-2003 και ελπίζουμε από το 2013 και πέρα. Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή 6

I.Α ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ Η ΕΠΑΝΟΡΘΩΣΗ ΜΕΤΑ ΤΟ 2009 Δραστικές μειώσεις δαπανών το 2009-12 Τα έσοδα παρέμειναν υψηλά παρά το μέγεθος της ύφεσης (~20% σωρευτικά) Το πρωτογενές ισοζύγιο βελτιώθηκε κατά 9.3 π.μ. του ΑΕΠ Οι φόροι επιβάρυναν μόνο τους συνήθεις υπόπτους, τους νομοταγείς πολίτες. 40.0 35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 δισ. % ΑΕΠ Προβλέψεις 15.8% Πηγή: AMECO, Έλλειμμα ( δισ.) ΜΠΔΣ2013-16 36.5 11.1% Έλλειμμα (%ΑΕΠ) 9.9% 9.8% 24.7 6.8% 23.1 20.5 6.0% 6.0% 15.1 12.6 4.3% 3.7% 11.6 2.8% 2.3% 7.9 7.0 5.2 4.6 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 18.0% 16.0% 14.0% 12.0% 10.0% 8.0% 6.0% 4.0% 2.0% 0.0% Στόχοι πρωτογενούς ισοζυγίου (%ΑΕΠ) 2013 0,3 2014 2,4 2015 2,0 2016 3,2 Ελλάδα: Δημοσιονομική Σύγκλιση Γενικής Κυβέρνησης Έσοδα ( δισ) Πρωτογενείς δαπάνες ( δις) Μισθοί, Συντάξεις, Επιδόματα ( δισ, %Πρωτ. Δαπ.) Πρωτ. Έλλειμμα (% ΑΕΠ) Συν. Έλλειμμα (%ΑΕΠ) 2009 88.6 112.7 80.0 (71.0%) -10.5-15.8 2010 90.2 100.9 75.0 (74.3%) -4.9-11.1 2011 88.1 92.9 73.1 (78.7%) -2.4-9.8 2012 86.7 87.3 69.0 (79.0%) -1.2-6.0 7

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Προβλέψεις ΔΝΤ I.Β ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 16 14 12 10 8 6 4 2 0-2 % 15,9 14,4 3,6 3,3 2,7 10,9 8,8 7,9 5,4 2,4 1,6 1,7 1,2 Πληθωρισμός 4,5 2,1 4,2 3,7 3,9 3,4 3,5 2,9 3,0 3,3 3,0 2,2 2,4 2,3 2,1 2,2 1,2 4,7 3,1 1,3 3,3 2,5 2,7 2,2 2,2 2,1 1,7 1,5 1,6 1,0 0,3-0,8-0,4 5,0 2,5 0,0-2,5-5,0-7,5-10,0-12,5-15,0-17,5 % Ισοζ. Εμπορικό & Υπηρεσιών (χωρίς καύσιμα & πλοία) Ισοζ. Τρεχουσών Συναλλαγών Έλλειμμα Τρεχουσών Συναλλαγών Πηγή: ΔΝΤ Ελλάδα Ευρωζώνη Πηγή: ΤτΕ 2012 εκ. % ΑΕΠ ΙΤΣ -6.527,9-3,4 Αγαθά -19.619,0-10,1 Υπηρεσίες 14.721,4 7,6 Εισοδήματα -3.061,7-1,6 Τρεχ. Μεταβ. 1.431,5 0,7 Πηγή: ΤτΕ 8

1995Q1 1995Q3 1996Q1 1996Q3 1997Q1 1997Q3 1998Q1 1998Q3 1999Q1 1999Q3 2000Q1 2000Q3 2001Q1 2001Q3 2002Q1 2002Q3 2003Q1 2003Q3 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 I.Β ΠΡΟΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΟΣΤΟΥΣ Ονομαστικό Κόστος Εργασίας ανά μονάδα προϊόντος % Δ GR CY DE FR IT ES IE PT US EA17 EU27 2000-2009 33,2 31,0 5,6 22,4 31,4 33,8 34.6 26.8 18,2 21,0 23,2 2009-2012 -10,0 4,4 3,1 4,2 2,4-6,4-10.4-5.5 2,7 1,5 2,4 Το μοναδιαίο κόστος εργασίας προσαρμόζεται πιο γρήγορα στην Ελλάδα από ό,τι στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Κύπρο Η βελτίωση είναι παρόμοια με της Ιρλανδίας Βελτίωση άνω των 25π.μ. στην ανταγωνιστικότητα από τα υψηλά του 2009 120 115 110 105 100 95 90 85 80 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Πραγματικός εναρμονισμένος δείκτης ανταγωνιστικότητας βάσει του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος στο σύνολο της οικονομίας Είσοδος Ελλάδας στο Πηγή: ΕΚΤ vs EA-17 vs EER-20 + EA-17 9

I.Β ΕΠΙΤΥΧΕΙΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Μείωση κατώτατου μισθού (-22% & -32% για εργαζόμενους κάτω των 25) Διαρθρωτικά μέτρα για την εξομάλυνση της διαδικασίας συλλογικών διαπραγματεύσεων Μείωση του χρόνου διάρκειας των συλλογικών συμβάσεων και της μετενέργειας. Απάλειψη συμβάσεων ορισμένου χρόνου που έληγαν με τη συνταξιοδότηση. Πάγωμα μισθολογικών ωριμάνσεων μέχρι η ανεργία να μειωθεί κάτω του 10% Απάλειψη της μονομερούς προσφυγής στη διαιτησία ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Αύξηση μελλοντικών δαπανών για συντάξεις < 2.5 % ΑΕΠ, ή μέχρι το μέσο όρο της ΕΕ (14%) Όριο συνταξιοδότησης συνάρτηση του προσδόκιμου ζωής, τα επιδόματα συνδέονται με τις εισφορές, αντικίνητρα για πρόωρη συνταξιοδότηση Δαπάνες υγείας 6% ΑΕΠ Συγχώνευση ασφαλιστικών ταμείων σε ένα (ΕΟΠΥΥ), εξίσωση εισφορών και παροχών για τους συνταξιούχους Αναθεώρηση των βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων, Αναθεώρηση καθεστώτος για συντάξεις αναπηρίας Μείωση της φαρμακευτικής δαπάνης, αναθεώρηση της λίστας φαρμάκων, αύξηση χρήσης γενόσημων φαρμάκων ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΤΟΜΕΑΣ Λειτουργία της Ενιαίας Αρχής Πληρωμών Εφαρμογή Ενιαίου Μισθολογίου με κοινούς κανόνες για τους φορείς της Γενικής Κυβέρνησης Απογραφή δημοσίων υπαλλήλων (717,792 δ.υ.), Οργανογράμματα, Πρόγραμμα κινητικότητας και απολύσεις δ.υ. που κρίθηκαν ως ακατάλληλοι (15.000 μέχρι το τέλος του 2014 από τους οποίους οι 4.000 μέσα στο 2013). Ενίσχυση του ελέγχου δαπανών της Γενικής Κυβέρνησης (Μητρώα δεσμεύσεων, εισαγωγή συμπληρωματικών προϋπολογισμών σε περίπτωση υπέρβασης δαπανών, Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δημοσιονομικής Στρατηγικής και τριμηνιαία αναθεώρηση) ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ De jure κατάργηση των περιορισμών των κλειστών επαγγελμάτων, (Απελευθέρωση χερσαίων μεταφορών, ταξί, κρουαζιερόπλοιων (cabotage)). Απλοποίηση διαδικασίας αδειοδότησης επιχειρήσεων, υπηρεσία μιας στάσης για νέες επενδύσεις, μείωση γραφειοκρατίας για εξαγωγές Μέτρα για την αύξηση της απορροφητικότητας των κονδυλίων από τα ευρωπαϊκά Ταμεία Συνοχής (ΕΣΠΑ, κτλ.) 10

I.Β 5.0 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 Η ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΟΥ 2012 ΑΝΑ ΤΟΜΕΑ Δεκέμβριος 2012 ΥΓΕΙΑ 45 ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΡ. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΔΕΙΚΤΗΣ Εφαρμογής Μεταρρυθμίσεων: 0 Μη Εφαρμογή 5 Πλήρης Εφαρμογή ΧΡΗΜ/ΟΣ ΤΟΜΕΑΣ 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 Μάρτιος 2012 11

I.Β Εκσυγχρονισμός Δημόσιου Τομέα Επιτάχυνση δημιουργίας Κεντρικής Αρχής για τις Προμήθειες του Δημοσίου (πιλοτική εφαρμογή μόνο για τα νοσοκομεία μέχρι τώρα) Δημοσιονομικές Διαρθρωτικές Μεταρρυθμίσεις Κατάθεση νομοσχεδίου που να απλοποιεί την φορολογία δημοσίου και τους διάφορους κώδικες (ΚΒΣ κτλ) Αναδιάρθρωση φοροεισπρακτικού μηχανισμού (αύξηση του αριθμού των ελεγκτών σε 1000 από 235, διαδικασία ελέγχου μεγάλων οφειλετών μη λειτουργική ακόμη) Μηχανισμός κατά της διαφθοράς (ποινές για φοροδιαφυγή, προστασία μαρτύρων για φορολογικές υποθέσεις, ενίσχυση εσωτερικού ελέγχου στις εφορίες) Αναβάθμιση του ηλεκτρονικού συστήματος που συνδέει τις εφορίες (εξελίσσεται κανονικά η εφαρμογή του) Επίλυση δικαστικών διαφορών σχετιζόμενων με την ακίνητη περιουσία του δημοσίου ώστε να είναι έτοιμη για αξιοποίηση (βλέπε Τ.Α.Ι.Π.Ε.Δ). Δικαστική μεταρρύθμιση ΕΠΟΜΕΝΑ ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ Αναθεώρηση σχεδίου για επιτάχυνση εκδίκασης εκκρεμών φορολογικών υποθέσεων (οι στόχοι που είχαν τεθεί στο παρελθόν δεν επιτεύχθηκαν) Εκκρεμείς μη-φορολογικές υποθέσεις: Ο στόχος για την εφαρμογή σχεδίου επιτάχυνσης της εκδίκασης τους τον Ιούνιο του 2013 μάλλον δεν θα επιτευχθεί αφού ακόμη δεν έχει παραδοθεί η σχετική μελέτη (αρχική ημερομηνία παράδοσης της μελέτης: τέλος του 2012). Άνοιγμα της διαδικασίας της διαμεσολάβησης και σε μη-δικηγόρους Νέος Αστικός Κώδικας μέχρι το τέλος του 2013. Μεταρρύθμιση του Τομέα Υγείας Μείωση της φαρμακευτικής δαπάνης (γενόσημα στο 40% από ~ 18%) Διπλογραφικό σύστημα για το 100% των νοσοκομείων από το 70% που είναι σήμερα Επέκταση της Αρχής Κεντρικών Προμηθειών για το σύνολο του τομέα 12

ΙΙ. I. Οι ανισορροπίες της οικονομίας και οι προσπάθειες διόρθωσης II. Πώς θα έρθει η ανάπτυξη; A. Μακροχρόνιοι ρυθμοί ισορροπίας B. Πότε θα σταματήσει η σημερινή διολίσθηση; III. Και αν διαλυθεί η Ευρωζώνη πριν την ολική μας επαναφορά; 13

ΙΙ.Α ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Στο βασικό σενάριο η Ελλάδα θα ξεκινήσει τη νέα αναπτυξιακή της πορεία από πολύ χαμηλότερο σημείο, από το 64,9% της παλιάς ΕΕ-15 στο τέλος του 2014 Ποιος θα είναι ο νέος μέσος ρυθμός ανάπτυξης από το 2015 και μετά; Σύμφωνα με το παραδοσιακό μοντέλο, στην Ελλάδα, μεταξύ των ετών 1990-2008, ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης ήταν 3%, επιμερισμένο ανά συντελεστή παραγωγής: Κεφάλαιο Εργασία Συνολική Παραγωγικότητα Συντελεστών (TFP) Μια επανάληψη στο μέλλον θα είναι εξαιρετικά δύσκολη. (1,10 π.μ.) (0,90 π.μ.) (1,00 π.μ.) Ελλάδα: Σχετικό Βιοτικό Επίπεδο ΕΕ-15=100 (PPS) 1991 75,5 1995 71,7 1999 71,0 2003 80,7 2007 80,9 2009 85,3 2014 64,9 14

ΙΙ.Α ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία γίνονται διακρατικές συγκρίσεις οικονομιών ανά δεκαετή χρονικά διαστήματα. Οι μεταβλητές που είναι σημαντικές: I. (+) Επενδύσεις ως % του ΑΕΠ (επιδρούν στο μέγεθος του φυσικού κεφαλαίου) II. III. IV. (+) Ρυθμός αύξησης ανθρώπινου κεφαλαίου, ~ το % πληθυσμού στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση (-) Αρχικό εισόδημα, ως εκτίμηση του επιπέδου εκκίνησης (-) Δημόσια Κατανάλωση, θεωρούμενη ως μη παραγωγική (π.χ. στρατιωτικές δαπάνες) V. (-) Πληθωρισμός, ο οποίος καταστρέφει το μηχανισμό τιμών VI. VII. (-) Πραγματική σταθμισμένη συναλλαγματική ισοτιμία, ως μέτρο της ανταγωνιστικότητας (+) Ανοιχτή οικονομία (άθροισμα εξαγωγών &εισαγωγών ως %ΑΕΠ) VIII. (+) Ποιότητα των θεσμών IX. (-) Ασφάλιστρο έναντι συναλλαγματικού κινδύνου σε χώρες με κυμαινόμενες ισοτιμίες 15

II.Α ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΠΡΟΟΔΕΥΟΥΜΕ 1. Η ανταγωνιστικότητα κόστους βελτιώνεται, όπως είδαμε προηγουμένως. 2. Περισσότερο ανοιχτή οικονομία: (Εξαγωγές + Εισαγωγές)/ΑΕΠ από 57,7% κατά μ.ο. το 2001-2009 στο 59,2% το 2012. 3. Ο πληθωρισμός βελτιώνεται: Από 3,3% το 2001-2009 στο 1.0% το 2012 4. Το μέγεθος της δημόσιας κατανάλωσης μειώνεται, από 18,4% το 2001-2009 στο 17,2% το 2012. 5. Η αρχική θέση της οικονομίας θα είναι χαμηλότερη στο τέλος του 2014, κάτι που κάνει τη σύγκλιση ευκολότερη 16

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 II.Α ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΥΣΤΕΡΟΥΜΕ 1. Επενδύσεις (% ΑΕΠ) Ελλάδα EΖ-12 2001-2009 22,8 20,6 2012 13,8 18,3 2. Δείκτης Αντίληψης της Διαφθοράς 2012 (0-100) 36,0 70,6 3. Κράτος Δικαίου 2011 (κλίμαξ βαθμολογίας -2,5 έως 2,5) 0,57 1,41 4. Κυβερνητική Αποτελεσματικότη τα 2011 (κλίμακα βαθμ. -2,5 έως 2,5) 0,48 1,36 Πηγές: EUROSTAT, Transparency International, World Bank 5. Απασχόληση και ποιότητα της εκπαίδευσης είναι παράγοντες όπου επίσης υστερούμε 1991=100 480 430 380 330 280 230 180 130 80 % ΑΕΠ 10 9 8 7 6 5 4 Επενδύσεις Μηχανήματα & Εξοπλισμός Πραγματικές τιμές, 1991=100 % ΑΕΠ Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή ΕΖ-12 ΕΖ-12 Ελλάδα Ελλάδα 17

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Προβλέψεις Η τωρινή ύφεση είναι μία από τις μεγαλύτερες στην παγκόσμια ιστορία τα τελευταία 80 χρόνια Μέχρι το τέλος του 2013, μόνο η Μεγάλη Ύφεση στις ΗΠΑ θα την ξεπερνάει Ο κίνδυνος κοινωνικών αναταραχών αυξάνεται όσο τα εισοδήματα καταρρέουν και η ανεργία αυξάνεται 30 25 20 15 10 5 0 II.Β ΒΡΑΧΥΠΡΟΘΕΣΜΑ, Η ΥΦΕΣΗ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ Ιστορικές Τραπεζικές Κρίσεις: % Σωρευτική απώλεια ΑΕΠ & Διάρκεια ο πιο σημαντικός στόχος είναι το τέλος της ύφεσης Η ρευστότητα σημαντική Παλιές Προβλέψεις Ανεργία Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ελλάδα Ευρωζώνη Ιαπωνία, 1992 Νορβηγία, 1987 Φιλιππίνες, 1997 Σουηδία, 1991 Χονγκ Κονγκ, 1997 Κολομβία, 1998 Κορέα, 1997 Μαλαισία, 1997 μ.ο. χωρίς την Ελλάδα Φινλανδία, 1991 Ταϊλάνδη, 1997 Ελλάδα, 2009 Λεττονία, 2008 Αργεντινή, 2001 ΗΠΑ, 1929-30 -25-20 -15-10 -5 0 5 % Έτη Πηγή: ΔΝΤ (2010), Reinhart & Rogoff (2009), Ευρωπαϊκή Επιτροπή 18

II.Β 2007 ΟΣΟ Η ΥΦΕΣΗ ΔΙΑΡΚΕΙ, ΤΟΣΟ ΕΠΙΔΕΙΝΩΝΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Το δυνητικό ΑΕΠ μειώνεται Η πτώση της ζήτησης επιδρά 0-5 -10-15 -20-25 -30 Ετήσιο Δυνητικό ΑΕΠ σε σχέση με την τάση του πριν από το Shortfall of Potential Output relative to pre-2008 trend (ppts) 2008 Πηγή: GGDC, AMECO, Eurobank Research Μέχρι το 2014 το δυνητικό ΑΕΠ θα είναι μειωμένο κατά 26% σε σχέση με την προηγούμενη τάση αρνητικά στην προσφορά ΥΣΤΕΡΗΣΗ: Η παρούσα ύφεση καταστρέφει ανθρώπινο κεφάλαιο, αυξάνει την μακροχρόνια ανεργία και μειώνει το εργατικό δυναμικό Απόθεμα φυσικού κεφαλαίου Σύμφωνα με Hardouvelis Malliaropulos (2013), παράμετρος υστέρησης η =0.4, δηλαδή για κάθε μείωση του ΑΕΠ κατά 1%, το δυνητικό ΑΕΠ μειώνεται κατά 0.4% 19

II. ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΛΠΙΔΑ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ; Αν ο κίνδυνος GREXIT μειωθεί και σταματήσει η πτώση των ιδιωτικών επενδύσεων Οικονομικό κλίμα αρνητικό αλλά βελτιώνεται Τραπεζικές καταθέσεις αυξάνονται μετά τον Ιούνιο 2012 Η Κύπρος αποτελεί μεγάλη εστία μελλοντικού κινδύνου, αλλά προς το παρόν ο κίνδυνος έχει εξουδετερωθεί Αν οι δημόσιες επενδύσεις ανακάμψουν, π.χ. μεγάλοι οδικοί άξονες Αν οι ιδιωτικοποιήσεις ξεκινήσουν Αν οι εξαγωγές ανακάμψουν από την πτώση του 2012 Αν ο κουμπαράς της μεσαίας τάξης συνεχίζει να αντέχει τη φορολογική επιδρομή του αδηφάγου κράτους Αν εισρεύσει ρευστότητα από το εξωτερικό και σταθεροποιηθούν οι υγιείς επιχειρήσεις μέσω Τουριστικών εσόδων πόρων ΕΣΠΑ, Δανείων από την ΕΙΒ πόρων ιδιωτικοποιήσεων είσπραξης ληξιπροθέσμων οφειλών του κράτους ( 8,8 δις) στοχευόμενου τραπεζικού δανεισμού 20

ΙΙΙ. I. Οι ανισορροπίες της οικονομίας και οι προσπάθειες διόρθωσης II. III. Πώς θα έρθει η ανάπτυξη; Και αν διαλυθεί η Ευρωζώνη πριν την ολική μας επαναφορά; 21

IΙΙ. ΣΕΝΑΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ Τα τρία μελλοντικά σενάρια για την Ευρωζώνη: 1. Περίπου η ίδια είτε με περισσότερα ή λιγότερα (αν αποχωρήσει η Κύπρος ή η Ελλάδα) μέλη 2. Η Ευρωζώνη θα αποτελείται από τη Γερμανία και τους δορυφόρους της, χωρίς τον Ευρωπαϊκό Νότο. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί αν μια μεγάλη σε πληθυσμό χώρα αποχωρούσε, π.χ. Ιταλία, Ισπανία 3. Ευρωζώνη χωρίς και τη Γαλλία ίσως σημαίνει και ΔΙΑΛΥΣΗ, ενώ θα έχει επιπτώσεις και στην Ευρωπαϊκή Ένωση Δύο ζώνες του Ευρώ (Βορρά και Νότου) δεν αποτελεί σενάριο με θετική πιθανότητα, αφού δεν λύνει το πρόβλημα της Βέλτιστης Νομισματικής Περιοχής και οι χώρες του Νότου δεν έχουν κίνητρο να το κάνουν Η Ελλάδα πρέπει να ολοκληρώσει τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, ακόμα και στην περίπτωση που βρεθεί εκτός Ευρωζώνης Μια αποχώρηση από την Ευρωζώνη θα έχει σοβαρές αρνητικές οικονομικές συνέπειες ακόμα και μετά τη ολοκλήρωση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων: Οι εξωστρεφείς τομείς της οικονομίας (τουρισμός, ναυτιλία, μέταλλα, κλπ) θα χάσουν το ευρώ, ενώ οι συντεχνίες θα ανακάμψουν με την αδιαφάνεια και τα ολιγοπώλια να κυριαρχούν εκ νέου 22

IΙΙ. ΤΑ ΤΡΙΑ ΣΚΕΛΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ Κρίση Δημοσίου Χρέους Η συνεπαγόμενη λιτότητα αδυνατίζει την οικονομία Η ασθενής ανάπτυξη οδηγεί υπερχρεωμένες χώρες στην αφερεγγυότητα Πραγματική Οικονομία σε ανισορροπία και υπό πίεση Προσπάθεια διάσωσης χρεοκοπημένων τραπεζών μπορεί να οδηγήσει σε χρεοκοπία της χώρας Κρατικά ομόλογα χρεοκοπημένης χώρας Οδηγούν και τις τράπεζες που τα κατέχουν σε χρεοκοπία Αδύναμες τράπεζες επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη εξαιτίας μειωμένων πιστώσεων Αδύναμη οικονομία & τιμές σε πτώση επηρεάζουν αρνητικά ισολογισμούς τραπεζών Το Βαθύτερο Πρόβλημα: ΟΝΕ δεν μεταβλήθηκε ποτέ σε μια Βέλτιστη Νομισματική Περιοχή, όπως αναμενόταν την δεκαετία του 1990 Τραπεζική κρίση Πηγή: BPEA (2012) 23

IΙΙ. ΓΙΑΤΙ Η ΕΥΡΩΖΩΝΗ ΚΑΙ ΟΧΙ ΟΙ Η.Π.Α. ΣΕ ΚΡΙΣΗ; Η Ευρωζώνη σε κρίση και όχι οι ΗΠΑ παρά το γεγονός ότι Το δημόσιο και ιδιωτικό χρέος είναι μεγαλύτερο στις ΗΠΑ Το Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών είναι ελλειμματικό στις ΗΠΑ και μηδενικό ή πλεονασματικό στην Ευρωζώνη Ο (σκιώδης) τραπεζικός τομέας στις ΗΠΑ ήταν αυτός που έφερε τη διεθνή κρίση Γιατί; Διότι η κρίση στην Ευρωζώνη είναι κρίση συνοχής Η Ευρωζώνη δεν είναι αναγκαστικά μια Βέλτιστη Νομισματική Περιοχή (ΝΒΠ), ξεκίνησε ως πολιτικό project με την ελπίδα ότι η πίεση της αγοράς θα την κάνει μια ΒΝΠ. Όμως απέτυχε διότι ακόμα και οι αγορές παρέβλεψαν τις ατέλειες και έτσι δημιουργήθηκαν φούσκες ευημερίας στον Νότο. Οι πολιτικοί δεν είχαν κίνητρο να επέμβουν διορθωτικά όσο το βιοτικό επίπεδο αυξάνονταν Οι χώρες που την αποτελούν έχουν μεν ανοικτά σύνορα στις κινήσεις κεφαλαίου, αγαθών& υπηρεσιών και ανθρώπινου δυναμικού, και μια Ενιαία Αγορά που έχει φέρει σχετικό ανταγωνισμό, αλλά.παραμένουν διαφορετικές οικονομίες ως προς τη διόρθωση τους. Δεν έχουν τραπεζική ένωση ούτε κοινό προϋπολογισμό ούτε πολιτική δημοσιονομικών μεταβιβάσεων. 24

IΙΙ. ΓΙΑΤΙ Η ΚΡΙΣΗ ΕΠΕΚΤΑΘΗΚΕ ΕΚΤΟΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ; Η ελληνική κρίση έφερε στην επιφάνεια δύο επιτακτικές ανάγκες: a) Επίλυση της κρίσης στην Ελλάδα άμεσα b) Δημιουργία Νέας Αρχιτεκτονικής στην Ευρωζώνη Οι δύο στόχοι απαιτούν διαφορετικές πολιτικές, αφού η επίλυση της κρίσης δημιουργεί ηθικό κίνδυνο και εναντιώνεται στην απαιτούμενη αυστηρότητα της νέας αρχιτεκτονικής Οι Ευρωπαίοι επέλεξαν λανθασμένα να επικεντρωθούν πρώτα στη νέα Αρχιτεκτονική,θεωρώντας ότι η κρίση στην Ελλάδα με το χρόνο θα απομακρυνθεί χωρίς επιπτώσεις στους υπόλοιπους, αφού η χώρα είναι πολύ μικρή (2,8% ΑΕΠ Ευρωζώνης). Ήταν λάθος. Το ίδιο λάθος επαναλήφθηκε τον Μάρτιο 2003 με την περίπτωση της Κύπρου, όπου αγνοήθηκε παντελώς (ιδιαίτερα στο πρώτο Eurogroup) το ζήτημα της ασφάλειας των καταθέσεων. Η αγορά ομολόγων το Μάρτιο του 2003 έδειξε να συμφωνεί με τους σκληροπυρηνικούς, αλλά. ο κίνδυνος υπάρχει εν υπνώσει 25

IΙΙ. Ο ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΡΟΥΟΜΕΝΩΝ ΤΑΣΕΩΝ Jun-07 Aug-08 Sep-09 Jun-11 May-12 15/3/13 22/3/13 26/3/13 (Before Int/nal crisis) (Before Lehman collapse) (Before Greek crisis) (Before Cyprus Mari accident) (Before Greek elections) (Before1st Eurogroup Cyprus decision) (Before2nd Eurogroup Cyprus decision) The day after GR 0.24 0.67 1.30 13.81 25.56 9.36 10.50 10.54 IT 0.21 0.61 0.83 1.93 4.44 3.14 3.13 3.21 SP 0.06 0.36 0.55 2.59 4.79 3.46 3.48 3.57 PT 0.19 0.49 0.68 7.98 10.25 4.50 4.64 4.85 FR 0.05 0.20 0.32 0.38 1.15 0.61 0.64 0.69 IE 0.06 0.39 1.65 8.54 5.78 2.54 2.77 2.79 CY 0.44 0.99 5.77 12.52 7.21 11.51 11.78 Πηγή: Eurostat, Bloomberg. Monthly averages from Eurostat, unless a date is indicated. Then Bloomberg is used. For Cyprus, individual long term bond is close to 10-yr. For all other countries, benchmark average 10-year bond. Σημείωση: Τα κυπριακά περιθώρια ξεκίνησαν μια ανοδική πορεία 2-3 μήνες πριν το ατύχημα στο Μάρι. Η πρόσβαση στις αγορές σταμάτησε το Μάιο του 2011. 26

ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Η ΚΡΙΣΗ ΦΕΡΝΕΙ ΤΟΜΕΣ & ΡΗΞΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΟ Η κρίση έφερε Τομές και Ρήξεις ενάντια στην Αδράνεια του πολιτικού συστήματος, ενώ φέρνει αλλαγές στις αντιλήψεις και τη συμπεριφορά των πολιτών Στη αρχή του Μνημονίου, το 2010, οι περισσότεροι πολιτικοί πίστευαν ότι «μπόρα είναι, θα περάσει». Δεν αντελήφθησαν την «αλλαγή εποχής» που ήρθε, ότι έπρεπε να γίνουν οι απαραίτητες διορθώσεις για τα λάθη δεκαετιών. Η επιμονή τους στις περασμένες συνήθειες - η αδράνεια - εκνεύρισε τους δανειστές και, σε αντίθεση με την Ιρλανδία, έφερε μια «βάρβαρη» δημοσιονομική προσαρμογή με μεγάλο πολλαπλασιαστή, αφού γίναμε παντελώς αναξιόπιστοι. Έχουμε δρόμο ακόμα μπροστά μας, με τις συντεχνίες να δίνουν τις μάχες οπισθοφυλακής και να ελπίζουν ότι θα φύγει η Τρόικα ώστε να κερδίσουν τη μάχη και να συνεχίσουν την προσοδοφορία τους ενάντια στην ελληνική οικονομία και κοινωνία Ορισμένοι Έλληνες οικονομολόγοι, ιδιαίτερα του εξωτερικού, αλλά και πολλοί εγχώριοι Έλληνες πολιτικοί δεν αντιλαμβάνονται (ή κάνουν πως δεν αντιλαμβάνονται) την πάλη συμφερόντων που διεξάγεται μέσα στη χώρα μας και ότι η συμμετοχή στην Ευρωζώνη αποτελεί εχέγγυο υπέρ της διαφάνειας, του νοικοκυρέματος, της οικονομικής δικαιοσύνης και τελικά υπέρ του απλού πολίτη. 27

Ευχαριστώ για την προσοχή σας www.hardouvelis.gr www.eurobank.gr/research 28