Τα Εκτρεφόμενα Ψάρια θα Πρέπει να Συνοδεύονται στις Αγορές από Έγκυρη Ετικέτα με την Ποιότητα και Προέλευση των Τροφών που Κατανάλωσαν. Δ. Λένας 1, Ε. Καραβαγγέλης 2, Σ. Χατζηαντωνίου 3 1 Τμήμα Ιχθυοκομίας Αλιείας Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου, Ηγουμενίτσα, Ελλάδα. 2,3 Τμήματος Τυποποίησης και Διακίνησης Προϊόντων (Logistics), Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης, Παράρτημα Κατερίνης, Ελλάδα. 1 lenasds@teiep.gr, 2 karavagelis@logistics.teithe.gr Περίληψη Αναλύσεις με αέρια χρωματογραφία, σε τυχαίο δείγμα εκτρεφόμενων ψαριών του είδους λαβράκι (Dicentrarchus labrax L) και τσιπούρα (Sparus aurata L) έδειξαν, ότι τα κορεσμένα λιπαρά οξέα της εδώδιμης σάρκας ήταν 20,87% για το λαβράκι και 20,12% για την τσιπούρα (Ρ=NS), τα μονοακόρεστα αντίστοιχα ήταν 33,97% και 39,06% (Ρ<0,001) και τα πολυακόρεστα 33,96% και 32,06% (Ρ=NS), με κυρίαρχο το λινελαϊκό οξύ (C18:2n-6), η σχέση ω-3/ω-6 ήταν αντίστοιχα 0,81 και 1,64. Ανάλογα ευρήματα έχουν προκύψει και από άλλες έρευνες. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι τα εκτρεφόμενα ψάρια καταναλώνουν λίπη πλούσια σε λινελαϊκό οξύ (ω-6). Με αποτέλεσμα ένα διατροφικό προϊόν που χαρακτηρίζεται από υψηλή περιεκτικότητα σε ω-3 λιπαρά οξέα, απαραίτητα και ευεργετικά για την υγεία του ανθρώπου, να χάνει τα ποιοτικά και λειτουργικά του χαρακτηριστικά και με υποβαθμισμένη την διατροφική αξία να διατίθεται στις αγορές σε δεκάδες εκατομμύρια τόνους την τελευταία τουλάχιστο δεκαετία. Η διάθεση στην κατανάλωση τέτοιας ποιότητας ψαριών, εν αγνοία των καταναλωτών, είναι ανεύθυνη και επικίνδυνη τόσο για την υγεία των, όσο και την κοινωνία γενικότερα. Προκειμένου ο καταναλωτής να είναι ενήμερος για την ποιότητα των ψαριών που καταναλώνει, θα πρέπει τα εκτρεφόμενα ψάρια να συνοδεύονται από ετικέτα αναλυτικής ένδειξης της ποιότητας των ιχθυοτροφών που κατανάλωσαν, καθώς και την προέλευση της πρώτης ύλης. Λέξεις Κλειδιά: Ποιότητα ψαριών, έλεγχος ψαριών, εκτρεφόμενα ψάρια. 1. Εισαγωγή Τα τελευταία τριάντα χρόνια ο τομέας των ιχθυοκαλλιεργειών έχει αναπτυχθεί με ρυθμούς της τάξης του 8,8% ετήσια. Η παγκόσμια κατανάλωση αλιευμάτων το 2006 άγγιξε τα 45 εκατομμύρια τόνους, εκ των οποίων το 45% προέρχεται από ιχθυοτροφεία. Η κατά κεφαλή PROCEEDINGS 1 1
κατανάλωση αλιευμάτων έχει αυξηθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια σε όλες τις χώρες του πλανήτη μας (FAOSTAT, 2006), και αυτό αποδίδεται στην βελτίωση του οικονομικού επιπέδου των λαών, την χαμηλή τιμή διάθεσης των εκτρεφόμενων ψαριών και την ευρύτερη πεποίθηση των καταναλωτών για την υψηλή τους διατροφική αξία. Ο FAO (2007) προβλέπει αύξηση των ιχθυοκαλλιεργειών στο άμεσο μέλλον σε όλες τις χώρες και ιδιαίτερα στην Αφρική, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες της αγοράς σε αλιεύματα, που εκτιμώνται για το 2030 να είναι 85 εκατομμύρια τόνοι ψαριών (με διπλάσιο πληθυσμό στον πλανήτη από αυτόν του 2006). Η διατροφική αξία και ωφελιμότητα των αλιευμάτων για τον άνθρωπο έχει αναγνωριστεί και καταγραφεί από πολλούς ερευνητές (Keli et al, 1994; Sargent et al, 1999; Kris Etherton et al, 2000; Kris-Etherton et al, 2003). Οι τελευταίες έρευνες για την ποιότητα και την διατροφική αξία των εκτρεφόμενων ψαριών προβληματίζει τους επιστήμονες (Pichova et al, 2007; Wassef et al, 2007; Maranghi et al, 2007; Dubois et al, 2007). Ο προβληματισμός εστιάζεται στην προέλευση των λιπιδίων και την ποιοτική σύσταση σε λιπαρά οξέα (ΛΟ) των ιχθυοτροφών, που περνούν με την διατροφή και απεικονίζονται στην σάρκα των ψαριών. Η αντικατάσταση σε μεγάλο ποσοστό των ιχθυάλευρων και ιχθυελαίων στις ιχθυοτροφές με εναλλακτικής μορφής ύλες, όπως σιτάλευρα, σογιάλευρα, αραβοσιτέλαια, ηλιέλαια κλπ, η περιεκτικότητα των οποίων είναι υψηλή σε 18:2ω-6 (άνω του 50% του συνόλου των ΛΟ τους και μειωμένη σε 18:3ω-3 (δεν ξεπερνά το 7,8%) (Pichova et al, 2007, Dubois et al, 2007), διαφοροποιεί σημαντικά την ποιοτική σύσταση των λιπιδίων στους ιστούς των ψαριών, αλλά και τις σχέσεις των ω-3 και ω-6 (Martinez 2007). Οι σχέσεις ω-6/ω-3 είναι γνωστό ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στην φυσιολογία και την υγεία του ανθρώπου. Οι υψηλές αναλογίες ω-6/ω-3 (όταν ξεπεράσουν την αναλογία 5/1) οδηγούν σε θρόμβωση του αίματος και φλεγμονώδεις αντιδράσεις σε διάφορους ιστούς (Sargent et al, (1999), ενώ αντίθετα η υψηλή αναλογία ω-3/ω-6 έχουν αντιθρομβωτική και αντιφλεγμονώδη δράση μεταξύ των άλλων ευεργετικών επιδράσεων για την πρόληψη των καρδιαγγειακών παθήσεων (Din et al, 2004; Keli et al, 1994; Kris-Etherton et al, 2003). Η ισορροπία μεταξύ των ω-3 και ω-6 είναι επίσης σημαντική για την ομοιόσταση, τον μεταβολισμό και φυσιολογική ανάπτυξη του οργανισμού (Jumpsen et al, 1995; Sargent, 1997; Kris Etherton et al, 2000; Pickova and Morkore, 2007). Σκοπός της εργασίας μας αυτής ήταν να εξετάσουμε και συγκρίνουμε τα λιπαρά οξέα (ΛΟ) της εδώδιμης σάρκας εκτρεφόμενων ψαριών με ευρεία κατανάλωση, των ειδών λαβράκι (Dicentrarchus labrax L) και τσιπούρας (Sparus aurata L), προκειμένου να διαπιστώσουμε την διατροφική τους αξία. PROCEEDINGS 2 2
2. Υλικά και μέθοδοι 2.1. Βιολογικό υλικό Στην έρευνά μας εξετάστηκαν τυχαία συνολικά σαράντα (40) ψάρια ιχθυοτροφείου του είδους Dicentrarchus labrax (20 άτομα) και Sparus aurata (20 άτομα), με εμπορεύσιμο ατομικό βάρος τους κυμαίνονταν αντίστοιχα 466,87± 32,19 και 419,36±30,20 γραμμάρια. Η σύνθεση της τροφής που εχορηγείτο στα εκτρεφόμενα ψάρια με βάση τις ενδείξεις του εργοστασίου παραγωγής των ήταν: πρωτεΐνη 45%, λίπη 20%, υδατάνθρακες 14,5%, τέφρα 9%, ίνες 1,5%, υγρασία 10%, συνθετικές βιταμίνες και ιχνοστοιχεία Η προέλευση των πρώτων υλών ήταν ιχθυάλευρα, ιχθυέλαια, σιτάλευρα, γλουτένη αραβοσίτου (fish meal, fish oil, wheat flour, corn gluten), χωρίς να προσδιορίζονται τα ποσοστά συμμετοχής των. Τα ψάρια συλλέχθηκαν όλα ζωντανά τον Μάϊο του 2008 και θανατώθηκαν με θερμικό σοκ σε νερό θερμοκρασίας 0 ο C, μεταφέρθηκαν άμεσα στο εργαστήριο μέσα σε πάγο, προκειμένου να γίνουν χημικές αναλύσεις της εδώδιμης σάρκας των. 2.2. Προσδιορισμός των λιπαρών οξέων. Τα προς ανάλυση δείγματα ψαριών ομογενοποιήθηκαν για ένα λεπτό σε μηχανικό ομογενοποιητή με μεταλλικές λεπίδες σε χαμηλή θερμοκρασία (παγόλουτρο). Από το ομογενοποίημα χρησιμοποιήθηκε τελικά ποσότητα 5 γραμμαρίων από κάθε ψάρι. Η εκχύλιση του λίπους έγινε με την μέθοδο των (Bligh and Dyer, 1959), όπως τροποποιήθηκε από τους (Kinsella et al, 1977), χρησιμοποιώντας χλωροφόρμιο και μεθανόλη (2:1). Στην συνέχεια το ομογενοποίημα φυγοκεντρήθηκε (3.000 στροφές) για τον διαχωρισμό των λιπιδίων και ακολούθησε την διαδικασία της περιστροφικής εξάτμισης σε 60 0 C. Από το ίζημα που δημιουργήθηκε εκτιμήσαμε το ολικό βάρος των λιπιδίων του εξετασθέντος δείγματος εφαρμόζοντας τον τύπο (Total lipid= weight of lipid aliquot X volume of chloroform layer/volume of aliquot). Στη συνέχεια ακολούθησε μεθυλεστεροποίηση των λιπαρών οξέων με μεθανολικό διάλυμα (12%) τριφθοριούχου βορίου (BF 3 -MeOH) (Folch et al, 1957). Οι μεθυλεστέρες ανακτήθηκαν με κανονικό εξάνιο (Metcalfe et al, 1966). Η ανάλυση έγινε σε αέριο χρωματογράφο (GL SHIMADZU 17A) με τριχοειδή στήλη και ανιχνευτή ιονισμένης φλόγας (TR-FAME GC COLUMN) της εταιρείας TERMOSCIENTIFIC και αυτόματο δειγματολήπτη (HT 310A) της εταιρείας hta. Για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν καθαρό ήλιον (He) με ροή 82 KPa, αέρας (Air) με ροή 50 KPa και υδρογόνο (H 2 ) με ροή 60 KPa με τις πιο κάτω συνθήκες: αρχική θερμοκρασία 150 0 C για 5 λεπτά, βήμα 5 0 C/λεπτό έως τους 170 0, όπου μένει για 10 λεπτά, στην συνέχεια βήμα 5 0 C/λεπτό έως τους 220 0 όπου μένει για 20 λεπτά. Η ταυτοποίηση των λιπαρών οξέων (μεθυλεστέρες) έγινε με σύγκριση των PROCEEDINGS 3 3
κορυφών που αποτυπώθηκαν σε ειδικό πρόγραμμα PC με εκείνες των πρότυπων λιπαρών οξέων Qalmix Fish (89-5550) και Methyl Dodecanoate (20-1200) της Larodan Lipids 2007. 2.3. Στατιστική ανάλυση Η στατιστική ανάλυση των στοιχείων (μέση τιμή, σταθερή απόκλιση, αναλογίες) έγινε χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα Microsoft Excel 2003 σε PC. Για τις συγκρίσεις εφαρμόστηκε κατά περίπτωση το t-test μετά την σύγκριση της μεταβλητότητας (F test). 3. Αποτελέσματα και συζήτηση Οι αναλύσεις με την αέρια χρωματογραφία αναγνώρισαν 40-45 λιπαρά οξέα (ΛΟ) εκ των οποίων ταυτοποιήθηκαν μόνο 18 με βάση πρότυπα ΛΟ (Πίνακας 1). Πίνακας 1. Ποιοτική σύσταση λιπαρών οξέων (% στο σύνολο των λιπιδίων) a στην σάρκα των εκτρεφόμενων ψαριών λαυράκι (Dicentrarchus labrax) και τσιπούρα (Sparus aurata). Λιπαρά οξέα Λαυράκι N=20 Τσιπούρα N=20 P t-test C12:0 0.00±0.00 0.00±0.00 - C14:0 2.78±0.04 3.30±0.07 ** C15:0 0.30±0.03 0.26±0.04 NS C16:0 14.07±0.36 13.35±0.23 NS C18:0 3.72±0.13 3.20±0.07 * Total saturated 20.87±0.56 20.12±0.39 NS C16:1 n-7 (9C) 4.02±0.07 5.19±0.09 ** C18:1 n-9 (9C) 19.78±0.29 21.74±0.22 *** C18:1 n-7 (11C) 3.11±0.08 3.35±0.07 NS C20:1 n-9 (11C) 0.40±0.07 3.80±0.28 *** C22:1 n-9 (13C) 6.67±0.09 4.97±0.10 ** Total MUFAs 33.97±0.56 39.06±0.73 *** C18:2 n-6 17.97±0.10 11.15±0.92 *** C18:3 n-3 2.05±0.04 1.68±0.05 * C18:4 n-3 0.66±0.04 0.75±0.04 NS C20:4 n-6 0.70±0.02 0.69±0.05 NS C20:5 n-3 2.11±0.05 4.45±0.20 *** C22:4 n-6 0.10±0.02 0.36±0.05 NS C22:5 n-3 1.77±0.05 3.75±0.12 *** C22:6 n-3 8.59±0.07 9.23±0.07 NS Total PUFAs 33.96±0.39 32.06±1.48 NS Others 11.20 8.76 Total n-3 fatty acids 15.18±0.24 19.86±0.47 *** Total n-6 fatty acids 18.77±0.14 12.20±1.02 *** n-3/n-6 ratio 0.81±0.01 1.64±0.10 *** EPA/DHA ratio 0.25±0.00 0.48±0.02 *** a Μέση τιμή ± Σταθερά απόκλιση, N= Αριθμός δειγμάτων, NS= Μη σημαντική, *P< 0.05; **P<0.01; ***P<0.001 PROCEEDINGS 4 4
Τα ολικά λιπίδια στα εκατό γραμμάρια σάρκας βρέθηκαν 7,31±1,59 γραμμάρια για τα λαβράκια και 8,85g±2,1 για τις τσιπούρες. Τα κορεσμένα ΛΟ βρέθηκαν 20,87% των ολικών λιπιδίων στα λαβράκια και 20,12% στις τσιπούρες (Ρ<0,01), με κυρίαρχο ΛΟ και στις δυο περιπτώσεις το C16:0, ακολουθούμενο από τα C14:0 και C18:0. Τα μονοακόρεστα ΛΟ βρέθηκαν 33,47% στα λαβράκια και 39,06% στις τσιπούρες (Ρ<0,001) με κυρίαρχο ΛΟ και στις δυο περιπτώσεις το C18:1, ακολουθούμενο στα λαβράκια από το C22:1 και C16:1 και στις τσιπούρες από το C16:1 και C22:1. Τα πολυακόρεστα βρέθηκαν 33,96% στα λαβράκια και 32,06% στις τσιπούρες (Ρ<0,01), με κυρίαρχο ΛΟ και στις δυο περιπτώσεις το C18:2ω-6 (LA), ακολουθούμενο από το C22:6ω-3 (DHA) με μεγάλη διαφορά και ακολουθούσε ποσοτικά στην συνέχεια τα C20:5ω-3 (EPA). Τα ω-3 υπερείχαν στις τσιπούρες, ενώ τα ω-6 στα λαβράκια (Εικόνα 1). Η σχέση ΕΡΑ/DHA ήταν 0,25 για τα λαβράκια και 0,48 για τις τσιπούρες. Η σχέση ω-3/ω-6 ήταν αντίστοιχα 0,81 για τα λαβράκια και 1,64 για τις τσιπούρες. Η αντίστοιχη σχέση ω-3/ω-6 στα άγρια ψάρια κυμαίνεται από 2,0 έως 6,0% (Hibbeln et al, 2006). Η κυριαρχία του C18:2ω-6 και η σχέση ω-6/ω-3 στις εκτρεφόμενες σάρκες και στις δυο κατηγορίες ψαριών που αναλύσαμε, δείχνει ότι οι τροφές των ψαριών εμπεριείχαν σε υψηλά ποσοστά φυτικά έλαια (εναλλακτικές πρώτες ύλες) (Dubois et al, 2007), με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η σύσταση των λιπιδίων και οι σχέσεις των ΛΟ εις βάρος των ω-3, των οποίων η ωφελιμότητα για την υγεία του ανθρώπου είναι σημαντική και απαραίτητη. Το υψηλό κόστος των ιχθυάλευρων και ιχθυελαίων (αποτελούν την κύρια φυσική διατροφική συνήθεια των ψαριών) στις παγκόσμιες αγορές από την αυξημένη ζήτηση και την περιορισμένη παραγωγή των φυσικών πεδίων αποτελεί την κύρια αιτία για την παραγωγή ιχθοτροφών με εναλλακτικές πηγές πρώτων υλών όπως τα σπορέλαια, με υψηλή περιεκτικότητα σε ω-6 λιπαρά οξέα. Η παραγωγή ιχθυοτροφών με αυτή την ποιότητα τείνει να παγιωθεί ή ακόμα και να αυξηθεί, διότι πέρα του ότι μειώνει το κόστος παραγωγής των ψαριών δεν υπάρχει άλλος τρόπος αναπλήρωσης της ζήτησης των αγορών σε ιχθυοτροφές. Αυτό επιβεβαιώνουν και άλλες έρευνες (Pichova et al, 2007; Dubois et al, 2007; Maranghi et al, 2007) και οι εκτιμήσεις του FAO. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2003 η εισαγωγή και κατανάλωση ιχθυάλευρων και ιχθυελαίων μειώθηκε κατά 18% έναντι των προηγούμενων ετών, παρά την αύξηση των ιχθυοκαλλιεργειών την ίδια περίοδο (European Union, 2005), ένδειξη ότι η αλλοίωση των ιχθυοτροφών είχε καθιερωθεί τουλάχιστον για την τελευταία δεκαετία. PROCEEDINGS 5 5
Polyunsaturated Fatty Acids of Farmed Fish Content (%) 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0-2 C18:2 C18:3 C18:4 C20:4 C20:5 C22:4 C22:5 C22:6 Fatty Acids Sea bass Sea bream Εικόνα 1. Ιστόγραμμα πολυακόρεστων λιπαρών οξέων (% στο σύνολο των λιπιδίων) της σάρκας των εκτρεφόμενων ψαριών λαβράκι (Sea bass - Dicentrarchus labrax) και τσιπούρα (Sea bream - Sparus aurata). Ανάλογα αποτελέσματα έχουν προκύψει και από άλλες έρευνες (Alasalvar et al, 2002; Grigorakis et al, 2002; Orban et al, 2003; Ozden and Erkan, 2007). Έρευνα των (Hibbeln et al, 2004) σε πληθυσμούς πέντε δυτικών χωρών (1961-2000) έδειξε ότι η αυξημένη κατανάλωση λινελαϊκού οξέος (LA) μπορεί να προκαλέσει 100 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο θνησιμότητας από ανθρωποκτονίες. Η αυξημένη κατανάλωση λινελαϊκού οξέος (LA) σε σχέση με τους περασμένους αιώνες μπορεί να συνέβαλε στα αυξημένα αρνητικά κοινωνικά φαινόμενα, όπως επιθετικότητα, κατάθλιψη και αυξημένη καρδιακή θνησιμότητα (Hibbeln et al, 2006). Προκειμένου να προληφθούν τα διαφαινόμενα προβλήματα στην υγεία των ανθρώπων από την κατανάλωση εκτρεφόμενων ψαριών με υπερβολική περιεκτικότητα σε ω-6 ΛΟ, η διεθνής κοινότητα θα πρέπει άμεσα να θεσπίσει κριτήρια αξιολόγησης και να οριοθετήσει παραμέτρους (risk benefit) στην ποιοτική σύσταση των ιχθυοτροφών και των εκτρεφόμενων ψαριών, καθώς και αποτελεσματικούς μηχανισμούς ελέγχου. 4. Συμπεράσματα PROCEEDINGS 6 6
Τα ευρήματα της έρευνάς μας δείχνουν ότι τα εκτρεφόμενα ψάρια κατανάλωσαν θρεπτικές ουσίες πλούσιες σε λινελαϊκό οξύ (LA), με αποτέλεσμα η σχέση ω-3/ω-6 να έχει μειωθεί σε μεγάλο βαθμό <2 σε σύγκριση με αυτή των άγριων ψαριών που κυμαίνεται στο 2,5 έως 6,8. Αποτέλεσμα αυτών είναι τα εκτρεφόμενα ψάρια ένα διατροφικό προϊόν που θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από υψηλή περιεκτικότητα σε ω-3 λιπαρά οξέα, απαραίτητα και ευεργετικά για την υγεία του ανθρώπου, να χάνει τα ποιοτικά και λειτουργικά του χαρακτηριστικά και με υποβαθμισμένη την διατροφική του αξία (υψηλή περιεκτικότητα σε ω-6) να καταναλώνεται την τελευταία τουλάχιστο δεκαετία σε μεγάλες ποσότητες. Η διάθεση στην κατανάλωση προϊόντων αυτής της ποιότητας ενέχει κινδύνους για την υγεία του καταναλωτή αλλά και την κοινωνία γενικότερα. Η υπερβολική κατανάλωση ω-6 ΛΟ θεωρείται αιτιολογικός παράγοντας για αυξημένη νοσηρότητα (καρδιακά νοσήματα κλπ.) των καταναλωτών, καθώς και κοινωνικών προβλημάτων όπως επιθετικότητα και κατάθλιψη. Τα ευρήματα της έρευνάς μας σε συνδυασμό με αυτά και άλλων ερευνών, καθώς και τις πιθανές επιπτώσεις την υγεία των καταναλωτών και στην κοινωνία γενικότερα, από την υπερβολική κατανάλωση ω-6 λιπαρών οξέων, επιβάλουν την άμεση θεσμοθέτηση ετικέτας, η οποία θα συνοδεύει τα εκτρεφόμενα ψάρια που διατίθενται στην αγορά και η οποία θα γνωστοποιεί στον καταναλωτή την ποιοτική σύσταση των ιχθυοτροφών που κατανάλωσαν, καθώς και την προέλευση των πρώτων υλών, προκειμένου να είναι ενήμερος. Βιβλιογραφία 1. Alasavar, C., Taylor, K.D.A., Zubcov, E., Shahidi, F., and Alexis M., (2002), Differentiation of cultured and Wild sea bass (Dicentrarchus labrax): total lipid content, fatty acid and trace mineral composition. Food Chemistry, 79, pp. 145-150. 2. Bligh, E.G., and Dyer W.J., (1959), A rapid method of total lipid extraction and purification. Canadian Journal of Biochemistry and Physiology, 37, pp. 911-917. 3. Din, J.N., Newby, D.E., and Flapan, A.D., (2004), Omega 3 fatty acids cardiovascular disease - fishing for a natural treatment. British Medical Journal, 328, pp. 30-35. 4. Dubois, V., Breton, S., Linder, M., Fanni, J., Parmentier, M., (2007), Fatty acid profiles vegetable oils with regard to their nutritional potential. Eur. J. Lipid Sci. Technol., 109, pp. 710-732. 5. European Union, (2005), Report 25 June 2005 for fish meal in the European Parliament. 6. FAO, (2007), Conferenza biennale 17-24 Novembre 2007. 7. FAOSTAT, (2006). PROCEEDINGS 7 7
8. Folch J., Less, M., Stanley, G.H.S., (1957), A simple method for the isolation and purification of total lipids from animal tissues. J. Biol. Chem., 226, pp. 457-509. 9. Grogorakis, K., Alexis, M.N., Taylor, K.D.A. end Hole, M., (2002), Comparison of wild and cultured gilthead sea bream (Sparus aurata); composition, appearance and seasonal variations. Inter. J of Food Science and Technology, 37, pp. 477-484. 10. Hibbeln, J.R., Nieminen, L.R., Lands, W.E., (2004), Increasing homicide rates and linoleic acid consumption among five Western countries, 1961-2000. Lipids, 39, pp. 1207-1213. 11. Hibbeln, J.R., Nieminen, L.R.G., Blasbalg, T.L., Riggs, J.A. and Lands, W.E.M., (2006), Healthy intakes of n-3 and n-6 fatty acids: estimations considering worldwide diversity. American Journal of Clinical Nutrition, 83,1483S-1493S. 12. Jumpsen, J. and Clandinin, T.M., (1995), Brain Development: Relationship to Dietary Lipid and Lipid Metabolism. ADCS Press. 13. Izquierdo, M.S., Montero, D., Robaina, L., Caballero, M.J., Rosenlund, G., Gines, R., (2005), Alterations in fillet fatty acid profile and flesh quality in gilthead sea bream (Sparus aurata) feed vegetable oils for a long term period. Recovery of fatty acid profiles by fish oil feeding. Aquaculture, 250, pp. 431-444. 14. Keli, S.O., Feskens, E.J.M., Kromhout, D., (1994), Fish consumption and risk of stroke: The Zutphen study. Stroke, 25, pp. 328-332. 15. Kinsella, J.E., Shimp, J.L., Weihrauch, J., (1977), Fatty acid contend and composition of freshwater finfish. J Am Oil Chem Soc., 54, pp. 424-429. 16. Kris-Etherton, P.M., Taylor, D.S., Yo-Poth, S., Huth, P., Morlarty, K., Fishell, V., Hangrove, R.L., Zhao, G., Etherton, T.D., (2000), Polyunsaturated fatty acids in the food chain in the United States. Am J Clin Nutr, 71(1), 179S-88S. 17. Kris-Etherton, P.M., Harris, W.S., Appel, L.J., (2003), Fish consumption fish oil, ω-3 fatty acids, and cardiovascular disease. Arteriosclerosis, Thrombosis and Vascular Biology, 23, pp. 20-31. 18. Maranghi, F., Lorenzetti, S., La Rocca, C., Tait, S., Tassinari, R., Frazzoli, C., Calamandrei, G., Olivieri, A., Mantovani, A., (2007), La valutazione del rischiobeneficio in sicurezza alimentare. Not Ist Super Sanita, 20(11), pp. 3-7. 19. Martinez-Liorens, S., Tomas, V.A., Vicence, M.A., Pla, T.M., Jover, C.M., (2007), Effects of dietary soybean oil concentration on growth, nutrient utilization and muscle fatty acid composition of gilthead sea bream (Sparus aurata L.). Aquaculture Research, 38, pp. 76-81. PROCEEDINGS 8 8
20. Metcalfe, L.D., Schmitz, A.A., Pelka, J.R., (1966), Rapid preparation of fatty acids esters from lipids for gas chromatography analysis. Annals of Chemistry, 38, pp. 524-535. 21. Orban, E., Nevigato, T., Di Lena, G., Casini, I., Marzetti, A. (2003), Differentiation in the Lipid Quality of Wild and Farmed Sea bass (Dicentrarchus labrax) and gilthead Sea bream (Sparus aurata). Journal of Food Science, 68 (1), pp. 128-132. 22. Ozden, O.and Erkan, N., (2007), Comparison of biochemical composition of three aqua cultured fishes (Dicentrarchus labrax, Sparus aurata, Dentex dentex). International Journal of Food Sciences and Nutrition, pp. 1-13. 23. Phichova, J., Morkore, T., (2007), Alternate oils in fish feeds. Eur. J. Lipid. Technol., 109, pp. 256-263. 24. Sargent, J.R., (1997), Fish oils and human diet. British Journal of Nutrition, 78, pp. 5-13. 25. Sargent, J., Bell, G., McEvoy, L., Tocher, D., Estevez, A., (1999), Recent developments in the essential fatty acid nutrition of fish. Aquaculture, 177, pp. 191-199. 26. Wassef, E.A., Wahby, O.M., Sakr, E.M., (2007), Effect of dietary vegetable oils health and liver histology of gilthead sea bream (Sparus aurata). Aquaculture Research, 38, pp. 852-861. PROCEEDINGS 9 9