ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΕΝΔΟΓΕΝΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2020 1

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΕΝΔΟΓΕΝΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ 2020 1 Δρ Λάμπρος Απ. Πυργιώτης Χημικός Μηχανικός, Δρ Περιφερειολόγος Οικονομολόγος Πρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων sepgov@gmail.com Εισαγωγή Η οικονομία υπόκειται παγκόσμια σ ένα ριζοσπαστικό μετασχηματισμό, που την ωθεί πιο κοντά στη γνώση, πιο κοντά στο χρήστη και στον καταναλωτή, αποδίδει μεγαλύτερη έμφαση στις υπηρεσίες που προσφέρουν τα προϊόντα της, αποσυνδέεται από τη χρήση περισσότερων υλικών πόρων και ενέργειας, με πρόκληση τη βιώσιμη ανάπτυξη. Οι ισχυροί του κόσμου έχουν θέσει το μεγαλεπήβολο στόχο να βρεθούν από μια δυναμική βιομηχανική βάση σε ηγετική θέση, από την οποία θα κατευθύνουν το μετασχηματισμό αυτό, μετατρέποντας γι αυτούς σ ευκαιρία πιο «έξυπνης» οικονομίας (οικονομίας της γνώσης) την πρόκληση της βιώσιμης ανάπτυξης. Θα μείνει απέξω η χώρα μας παρότι γνωρίζουμε ότι μπορεί αλλά και πρέπει να συμμετέχει στη νέα αυτή αναπτυξιακή πορεία; Διαφαίνεται ότι η θεμιτή αυτή εξέλιξη δύναται να υποστηριχθεί καταλυτικά από ενδογενείς αναπτυξιακές συνιστώσες, οι οποίες μπορεί ν αποδειχθούν ως η πιο αξιόπιστη πηγή ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος του μέλλοντος, ακόμη και για την Ελλάδα στην περιφέρεια της Ευρώπης. Ως πόσο ισχυρή όμως αξιολογείται η προοπτική αυτή; Μήπως, στο βαθμό που δεν συνδέεται με «πρωτοπόρους αγορές» 2 (lead markets), η περιφέρεια μπορεί να είναι αναγκαία μόνο ως μια νησίδα (island) αντίδρασης στον παγκόσμιο ανταγωνισμό, χρήσιμη μόνο για λόγους πολιτικής; Η εμπειρία δείχνει ότι η προσδοκούμενη ευκαιρία είναι σημαντική μόνο για τις μεγάλες επιχειρήσεις στο περιβάλλον των περιφερειών πυρήνων (core regions). Από πολλούς αναμένεται ότι η μετάβαση στη βασισμένη στη γνώση πιο «έξυπνη» οικονομία και η εξάρτηση της ανταγωνιστικότητας αυτής από την εγγύτητά της προς τοπικές πηγές γνώσης θα μεγεθύνει τις περιφερειακές ανισότητες, βαθαίνοντας το χάσμα μεταξύ του πυρήνα και της περιφέρειας της Ευρώπης και διάφορα σενάρια την αντιμετωπίζουν σχεδόν αποκλειστικά ως ευκαιρία για τον Ευρωπαϊκό πυρήνα και απειλή για την περιφερειακή Ευρώπη. 1 Το παράδειγμα αυτό διαμορφώθηκε στο πλαίσιο των πανεπιστημιακών μεταπτυχιακών παραδόσεών μας στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Βιώσιμη Ανάπτυξη» του Τμήματος Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκό έτος 2010-2011. 2 Η πρωτοπόρος αγορά, όπως προσεγγίζεται σε σχετική Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής [COM (2007) 860 τελικό], είναι αγορά ευρέος φάσματος προϊόντων ή/ και υπηρεσιών, η οποία χαρακτηρίζεται από την ισχυρή ζήτηση καινοτομιών που πρωτοεμφανίστηκαν στην Ευρώπη, σε συνδυασμό με την ύπαρξη ισχυρής τεχνολογικής και βιομηχανικής βάσης στην Ευρώπη, καθώς και από υψηλές δυνατότητες για οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά οφέλη. Εισέρχεται πρώτη σ ελπιδοφόρες αναδυόμενες παγκόσμιες αγορές, με σημαντικές εμπορικές προοπτικές μέσα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Με βάση τα χαρακτηριστικά αυτά ορίστηκαν έξι αγορές για το αρχικό στάδιο της πρωτοβουλίας η ηλεκτρονική υγεία (ehealth), τα προστατευτικά υφάσματα, η βιώσιμη δόμηση, η ανακύκλωση, τα βιοπροϊόντα και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Σε πρόσφατη Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής [COM (2014) 14 τελικό] αποφασίστηκε να προσδιοριστούν επίσης έξι τομείς προτεραιότητας για μια ευρωπαϊκή βιομηχανική αναγέννηση η προηγμένη μεταποίηση, οι βασικές τεχνολογίες γενικής εφαρμογής [Key Enabling Technologies (KETs), γνωστές επίσης ως General Purpose Technologies and Tools (GPTs)], τα βιοπροϊόντα, τα καθαρά οχήματα και σκάφη, η βιώσιμη δόμηση, και τα ευφυή δίκτυα και οι ψηφιακές υποδομές. 1

Εντούτοις, η «Νέα Θεωρία της Ανάπτυξης» (New Growth Theory) μας υποδεικνύει ότι η οικονομία της γνώσης και βιώσιμης ανάπτυξης εξελίσσεται στοχαστικά και όχι αιτιοκρατικά. Ουσιαστικά μας υποδεικνύει ότι οι διαφορετικές, οι ανταγωνιστικές, ακόμη και οι συγκρουόμενες μεταξύ τους, εκδοχές και αντιλήψεις δε διαδραματίζονται ανεξάρτητα η μια από την άλλη αλλά με γνώμονα μια δημιουργική προσαρμογή στις εξελικτικές αλλαγές, που αντικατοπτρίζει την τεράστια ποικιλομορφία του μέσου όρου, έναντι μιας μάταιης συνεχούς ποσοτικής βελτιστοποίησης. Η περιφέρεια μπορεί ν αποφύγει την απειλή - γι αυτή - της πιο «έξυπνης» οικονομίας και να μετατρέψει - κι αυτή - τη μεγάλη πρόκληση της βιώσιμης ανάπτυξης σ ευκαιρία ενδογενούς 3 ανάπτυξης, όπως υπαγορεύουν οι ευρείες στρατηγικές των «μοναδικών χαρακτηριστικών ιδιοτήτων», των «απεριόριστων γνώσεων και ιδεών» αλλά και των «πολιτικών ευκαιριών» για ανάπτυξη, με την εδαφική διάσταση και την κατά τόπους προσέγγιση ν αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο υλοποίησής τους. Η περιφέρεια μπορεί να συνδυάσει τη δυνατότητα που έχει, για παράδειγμα, να προσφέρει τη γεωοικονομικά πολύτιμη θέση της για τη δημιουργία διεθνών εμπορευματικών σταθμών της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και τους σπάνιους ανανεώσιμους πόρους της για την ενίσχυση του περιβαλλοντικού πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης. Υπόδειγμα και κύρια χαρακτηριστικά των τεσσάρων σεναρίων Η υπόθεση της βιώσιμης ενδογενούς ανάπτυξης σ αυτό το πλαίσιο μετασχηματισμού της παγκόσμιας οικονομίας εξετάζεται για την Ελλάδα το 2020 μέσα από τέσσερα σενάρια, που είναι δομημένα κατά μήκος δύο διαστάσεων της αλλαγής με την κρισιμότερη αβεβαιότητα. Η πρώτη διάσταση σχετίζεται με τη χάραξη της πολιτικής. Περιλαμβάνει ζητήματα όπως οι χωροταξικές εξελίξεις, η ισορροπία μεταξύ κεντρικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων και επικουρικότητας προς το περιφερειακό και τοπικό επίπεδο και ο βαθμός συντονισμού μεταξύ διαφόρων τομέων πολιτικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη και επιπέδων διακυβέρνησης. Η δεύτερη διάσταση αναφέρεται στις επικρατούσες δημόσιες αξίες, στο επιχειρηματικό πνεύμα, στην καταναλωτική συμπεριφορά και τα πρότυπα ζήτησης, όπου περιλαμβάνονται και τα θέματα αποδοχής νέων τεχνολογιών και υποστήριξης ιδεών για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Συγκεκριμένα, η πολιτική διάσταση εκτυλίσσεται με κατευθυντήριο άξονα (οριζόντιο) το Πρόγραμμα «Καλλικράτης» για τη «νέα αρχιτεκτονική της αυτοδιοίκησης και της αποκεντρωμένης διοίκησης» και τη σύγχρονή του νέα Ευρωπαϊκή στρατηγική «Ευρώπη (ΕΕ) 2020» (COM 2020 τελικό, 2010). Στον άξονα αυτό, το Πρόγραμμα «Καλλικράτης» κατευθύνεται προς μια «νέα» αποκέντρωση παραφράζοντας τον όρο «νέος τοπικισμός» (new regionalism) με τη συγκρότηση της περιφερειακής αυτοδιοίκησης ως δεύτερου βαθμού αυτοδιοίκησης, ενώ σ αντίθετη κατεύθυνση, «νέου» συγκεντρωτισμού, οδηγεί η νέα στρατηγική «Ευρώπη 2020», για την αποτελεσματικότητα της οποίας επιδιώκεται η καθιέρωση σαφούς ενισχυμένης Κοινοτικής διακυβέρνησης μ επίκεντρο το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και τα επιμέρους Ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα οικονομικής, ιδιαίτερα, πολιτικής. Προς ένα «νέο συγκεντρωτισμό» κατευθύνεται όμως και το Πρόγραμμα «Καλλικράτης» με τη συγκρότηση νέων κρατικών 4 Περιφερειών («αποκεντρωμένων» κρατικών 3 Η ενδογενής ανάπτυξη συνδέεται με την πιο «έξυπνη» οικονομία της βιώσιμης ανάπτυξης εγγενώς γι αυτό η «Νέα Θεωρία της Ανάπτυξης» συχνά αναφέρεται και ως θεωρία της «ενδογενούς ανάπτυξης». 4 Ωστόσο στην πράξη η Αποκεντρωμένη Διοίκηση λειτουργεί απο-συγκεντρωτικά και σε καμία περίπτωση ανταγωνιστικά προς την περιφερειακή αυτοδιοίκηση. Όταν διενεργούνταν η διερεύνηση αυτή (2010-1011), η έκβαση του Προγράμματος «Καλλικράτης» ήταν αβέβαιη ως προς τη συγκεκριμένη εκδοχή, η οποία προδήλως σήμερα δεν εκτιμάται ως στοιχείο αβεβαιότητας. 2

διοικήσεων) σε επίπεδο μείζονος χωρικής ενότητας αλλά και με τη μεγέθυνση και αστική συγκέντρωση των δήμων. Η δεύτερη διάσταση των «αξιών» έχει ως κατευθυντήριο άξονα (κάθετο) τη μετάβαση από το τοπικό συμφέρον στις παγκόσμιες διακηρύξεις δεσμεύσεις (ιδιαίτερα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, την «πράσινη» ανάπτυξη, κοκ.). Τα τέσσερα σενάρια προκύπτουν με βάση τους τέσσερεις δυνατούς συνδυασμούς μεταξύ της εξέλιξης των δημόσιων αξιών, της επιχειρηματικότητας και της καταναλωτικής συμπεριφοράς (προστασία τοπικού συμφέροντος έναντι επικράτησης και προσαρμογής στις παγκόσμιες και έντονα ευρωπαϊκές επιλογές για βιώσιμη ανάπτυξη), και του βαθμού συντονισμού των πολιτικών και των επιπέδων διακυβέρνησης (χαλαρού έναντι ισχυρού σ ένα συγκεντρωτικό σύστημα Ευρωπαϊκής διακυβέρνησης). Κάθε σενάριο απεικονίζεται με τη μορφή ενός δημιουργικού για να προκαλέσει και να βοηθήσει τον αναγνώστη και ερευνητή να το κατανοήσει να το «φανταστεί» βαθύτερα (Σχήμα 1). πολωμένη ανάπτυξη «νέος» συγκεντρωτισμός πολιτικό...δεν είναι ουτοπία αξίες, συμπεριφορά, πρότυπα ζήτησης παγκόσμιες διακηρύξεις τοπικό συμφέρον σύστημα...έχουμε πρότυπο «νέα» αποκέντρωση «καιροσκόποι» χρόνοι Σχήμα 1: Απεικόνιση των τεσσάρων σεναρίων ενδογενούς ανάπτυξης για την Ελλάδα το 2020. Η παρακάτω συνοπτική αφήγηση των τεσσάρων σεναρίων σχετικά με το μέλλον της ενδογενούς ανάπτυξης στην Ελλάδα το 2020, υπό το πρίσμα του «έξυπνου» μετασχηματισμού της παγκόσμιας οικονομίας απέναντι στην πρόκληση της βιώσιμης ανάπτυξης, προσφέρει παραστατικές εικόνες με τις δυνητικές κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις που είναι πιθανό να διαμορφώσουν την προοπτική μιας περιοχής της ελληνικής περιφέρειας κατά τα επόμενα χρόνια. Τα σενάρια σηματοδοτούν σημαντικές τάσεις, πιθανές ανακοπές κυρίαρχων σήμερα τάσεων, κρίσιμες προκλήσεις και ευκαιρίες και παρουσιάζουν τέσσερεις πιθανές εκδοχές ενδογενούς 3

ανάπτυξης για το 2020. Τα τέσσερα σενάρια που περιγράφονται και αναλύονται εδώ, αντικατοπτρίζουν τις προσωπικές θεωρήσεις μας για το συνολικό εύρος των εξελίξεων κατά τα προσεχή έτη, όπως αυτό οριοθετείται από το υπόδειγμα του σχεδιασμού μας. Τοπικό μέτρο (...έχουμε πρότυπο): Σ αυτό το σενάριο, οι τοπικές αρχές έχουν κερδίσει νέα πολιτική ισχύ. Το πολιτικό δυναμικό επενδύεται στη δημιουργία της νέας περιφερειακής αυτοδιοίκησης, η οποία όμως δεν είναι έτοιμη να εξασφαλίσει, σε μια περίοδο πολύ υψηλής ανάγκης, αυξημένη εισροή Κοινοτικών πόρων, που μάλλον έχουν μειωθεί χωρίς ν αντισταθμίζονται από αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων και με σχετικά αναποτελεσματική αξιοποίησή τους σε αποκλίνουσες προτεραιότητες. Το πολιτικό σύστημα αναπαράγεται μ όλες τις αδυναμίες του. Οι δημόσιες πολιτικές διατηρούν προστατευτικό χαρακτήρα και επικεντρώνονται στην προσπάθεια να εξομαλυνθούν οι ενδοπεριφερειακές κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Οι διαπεριφερειακές ανισότητες όμως διευρύνονται χωρίς η νέα αποκεντρωμένη κρατική ή η κεντρική διοίκηση ή η ΕΕ να είναι σε θέση να συντονίσουν τ αποκλίνοντα συμφέροντα των περιφερειακών αυτοδιοικήσεων. Παρόλα αυτά, σε τοπικό επίπεδο διατηρούνται πολλαπλές αγορές και αναδύονται και νέα, μικρής κλίμακας, συστήματα παραγωγής και μάλιστα ευρέως διαφοροποιημένα, ανάλογα προς τις τοπικές συνθήκες. Η ενεργειακή αποδοτικότητα και γενικότερα η αποδοτικότητα διαχείρισης των υλικών πόρων βελτιώνονται στοιχειωδώς με την εφαρμογή της στρατηγικής της μείωσης του κόστους για τη διατήρηση μιας βραχύβιας ανταγωνιστικότητας, χωρίς κατά συνέπεια να εμπεριέχουν μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία και προοπτική. Η καινοτομία, ευρύτερα, δεν προσφέρει σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα καθώς, στο πλαίσιο της ίδιας στρατηγικής κόστους, εμφανίζεται αποσπασματικά, αποτελώντας προϋπόθεση επιβίωσης ή έστω βραχυπρόθεσμης (ευκαιριακής) μεγέθυνσης. Οι συνθήκες αυτές περιορίζουν μεν την επιχειρηματική ικανότητα αλλά η ανάγκη διεξόδων οδηγεί στην αυτοαπασχόληση και στην κάθε μορφής «αναπαραγωγική» έναντι της καινοτόμου επιχειρηματικότητα. Πολωμένη ανάπτυξη: Τροποποιημένη εκδοχή του προηγούμενου σεναρίου, δίχως επιτάχυνση της κοινωνικής δυναμικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη αλλά με τους πολίτες να καθιστούν τους πολιτικούς θεσμούς και ιδιαίτερα την Ευρωπαϊκή διακυβέρνηση, υπεύθυνους για την επίτευξή της. Το πολιτικό σύστημα παράγει μια ισχυρή αποκεντρωμένη κρατική διοίκηση, που ανταγωνίζεται την αυτοδιοίκηση. Στο πεδίο αυτό και οι νέοι μεγάλοι δήμοι του «Καλλικράτη» ανταγωνίζονται μεταξύ τους αλλά και με την αιρετή Περιφέρεια. Η αποκέντρωση ακυρώνεται στην ουσία της. Η κοινωνία δεν αλλάζει και συνεπώς το εύρος ζήτησης κοινωνικών και τεχνολογικών καινοτομιών είναι περιορισμένο. Εντούτοις, ισχυρή κεντρική πολιτική στήριξη για μεγάλης κλίμακας επενδύσεις τοπικά οδηγεί σε τεχνολογικό εκσυγχρονισμό της περιφέρειας, όχι όμως σε ριζοσπαστική καινοτομία (πιο «έξυπνης») βιώσιμης ανάπτυξης. Ευκαιρίες που προσφέρονται από βασικές τεχνολογίες γενικής καινοτόμου εφαρμογής (KETs ή GPTs) δε μπορούν ν αξιοποιηθούν για το σκοπό αυτό λόγω της βραχυπρόθεσμης στρατηγικής οικονομικής αποδοτικότητας και της κοινωνικής αδράνειας ή ακόμη και αντίστασης στην κατανάλωση νέων προϊόντων και υπηρεσιών. Το πρότυπο κατανομής των δημόσιων οικονομικών πόρων ενισχύει την επιχειρηματική elite σε τομείς έντασης συμβατικής τεχνολογίας και χρήσης υλικών πόρων και ενέργειας, όχι όμως τοπικής γνώσης, και διακριτά περιβάλλοντα που σχετίζονται με υποδομές και υπηρεσίες 4

εξυπηρέτησης της elite αυτής αναβαθμίζονται. Πίσω από τη βιτρίνα, όπως και στο προηγούμενο σενάριο, η μεγάλη μάζα των επιχειρήσεων δε συμπαρασύρεται από τον εκσυγχρονισμό, ακολουθώντας τους αργόσυρτους ρυθμούς της ιστορικής κοινωνικής δυναμικής. Δημιουργούνται συνθήκες πόλωσης. Η βιώσιμη ενδογενής ανάπτυξη δεν είναι ουτοπία: Η πραγματοποίηση της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» δημιουργεί, μ επίκεντρο την Ευρωπαϊκή Ένωση, μια πιο «έξυπνη» αλλά και ανταγωνιστική, βιώσιμη οικονομία. Η Ευρώπη παραμένει ανταγωνιστική ενώ οι τιμές ενέργειας είναι υψηλές, υφίστανται περιορισμοί στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και σημαντικά μεγαλύτερος ανταγωνισμός ως προς τους φυσικούς πόρους, υψηλοί περιβαλλοντικοί και κλιματικοί στόχοι εκπληρώνονται. Ένα ισχυρά συγκεντρωτικό σύστημα Ευρωπαϊκής διακυβέρνησης, που προωθεί τη βιώσιμη ανάπτυξη, έχει αναδυθεί. Κεντρική, αποκεντρωμένη κρατική διοίκηση, περιφερειακή και τοπική αυτοδιοίκηση συντονίζονται για την εναρμόνιση της οικονομικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής διάστασης της βιώσιμης ανάπτυξης. Ο πολιτικός συντονισμός ενεργοποιεί θετικά αντανακλαστικά και βάζει σε κίνηση μια νέα κοινωνικοοικονομική δυναμική, η οποία μπορεί αξιόπιστα, μέσα από μια πιο «έξυπνη» οικονομία, να στηρίξει κατά τόπους, σ' ένα πλήθος περιοχών, τις επιλογές για βιώσιμη ανάπτυξη. Η περιβαλλοντική και η κοινωνική συνιστώσα τόσο της παραγωγής όσο και της κατανάλωσης αναγνωρίζονται ευρέως ως καθοριστικά στοιχεία για τον προσδιορισμό και την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Με ισχυρά οικονομικά κίνητρα/ αντικίνητρα (φορολογικά, τιμολογιακά, χρηματοδοτικά) και κανονιστικές παρεμβάσεις (ρυθμίσεις της αγοράς, ελέγχους επιδόσεων αλλά και άμεσες ρυθμίσεις αυτών) προωθούνται διαρθρωτικές μεταβολές με έντονες θετικές συνέργειες. Η οικονομία εμπλουτίζεται με την αυθόρμητη ανάπτυξη ποικίλων επιχειρηματικών συσπειρώσεων (clusters) καινοτομικής δραστηριότητας, που κεφαλαιοποιούν την υψηλή προστιθέμενη αξία της περιβαλλοντικής και της κοινωνικής διάστασης της ανάπτυξης. Σχετικά φθηνά αλλά εκπληκτικών δυνατοτήτων τεχνολογικά εργαλεία γενικής καινοτόμου εφαρμογής (KETs ή GPTs), ανοικτής αρχιτεκτονικής και ελεύθερου λογισμικού, που παράγει η συλλογική νοημοσύνη, αξιοποιούνται για τη δημιουργία και έξυπνη διασύνδεση πολλών παραγωγικών μονάδων μικρής κλίμακας, αποκεντρωμένων αλλά ικανής συλλογικής ισχύος. Ακριβώς όπως τα μέσα παραγωγής της πληροφορίας, δηλαδή οι δικτυωμένοι υπολογιστές, πλέον και τα μέσα της υλικής παραγωγής, δηλαδή οι μηχανές που παράγουν φυσικά αντικείμενα, είναι κατά τόπους, σ' ένα πλήθος περιοχών, διαθέσιμα και ευρέως διασυνδεδεμένα, ενώ οι γνώσεις και οι ιδέες διαμοιράζονται ελεύθερα στο παγκόσμιο κοινό. «Οτιδήποτε είναι βαρύ είναι κοντά κι οτιδήποτε ελαφρύ μένει μακριά». Παράλληλοι μηχανισμοί εξασφαλίζουν τη συνεχή σύνδεση του εργατικού δυναμικού, των απεριόριστων νέων γνώσεων και νέων ιδεών με τις εξελίξεις αυτές. Ωστόσο, οι στρατηγικά πολύτιμοι πόροι οι μοναδικές ιδιότητες στο πλαίσιο μιας κατά τόπους προσέγγισης καθίστανται περισσότερο σημαντικοί και συνεπώς κοστολογούνται ακριβά σ αυτή την αλυσίδα αξίας. Σημαντική αξία δίδεται στους εδαφικούς πόρους, στο νερό, στη γη υψηλής παραγωγικότητας, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στη νησιωτικότητα. Η δραστική βελτίωση της εδαφικής συνοχής δίδει σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη εφοδιαστικών αλυσίδων, στις μετακινήσεις και στις ανταλλαγές με παραδοσιακούς και νέους πόλους ανάπτυξης. 5

«Καιροσκόποι» χρόνοι: Μελαγχολική εκδοχή του προηγούμενου σεναρίου. Το εγχώριο πολιτικό σύστημα δε συντονίζεται με το νέο παγκόσμιο πρότυπο πιο «έξυπνης» οικονομίας - και τις έντονα ευρωπαϊκές επιλογές για βιώσιμη ανάπτυξη - και δεν το ικανοποιεί. Ολιγωρεί μπροστά στην παγκοσμιοποίηση, που αγγίζει όμως την κοινωνία, η οποία κινείται καιροσκοπικά αναζητώντας άναρχα τις ευκαιρίες στην «έξυπνη» οικονομία. Η έλλειψη πολιτικού συντονισμού έχει ως συνέπεια την ανεπαρκή οικονομική κινητροδότηση της περιφερειακής ανάπτυξης. Η ανάγκη διεξόδων οδηγεί, όπως και στο πρώτο σενάριο, την επιχειρηματικότητα, η οποία προσανατολίζεται σε ήπιες δράσεις, δηλαδή κατεξοχήν στις υπηρεσίες παρά στη μεταποίηση. Ειδικότερα προσανατολίζεται σε τουριστικές υπηρεσίες αλλά και σε μη εμπορεύσιμες προσωπικές υπηρεσίες (υγείας, φροντίδας, καθαριότητας), σε κατασκευές και υπηρεσίες που σχετίζονται με την αναβάθμιση του περιβάλλοντος (καθαρισμοί από απόβλητα, εγκαταστάσεις αναψυχής), σε παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από τον ήλιο. Οι κλάδοι αυτοί είναι φιλικοί προς το περιβάλλον ενώ δεν έχουν ιδιαίτερες απαιτήσεις σε προσωπικό υψηλής εξειδίκευσης. Ο αγροτικός τομέας όμως και η μεταποίηση εγκαταλείπονται, «θυσιάζονται» στο όνομα της «καθαρής» παραγωγής. Ο τόπος χάνει την ταυτότητά του. Οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις είναι δραματικές. Κύρια επίπτωση είναι η πληθυσμιακή υποβάθμιση λόγω της εξόδου πολύτιμου ανθρώπινου δυναμικού από την παραγωγή με μετανάστευσή του εσωτερικά αλλά και στο εξωτερικό. Τα κύρια χαρακτηριστικά των παραπάνω σεναρίων δίδονται επιγραμματικά στο Σχήμα 2. Σχήμα 2: Κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο, εξελίξεις και τάσεις των τεσσάρων σεναρίων ενδογενούς ανάπτυξης για την Ελλάδα το 2020. 6

Συζήτηση Κατευθύνσεις ενδογενούς ανάπτυξης για το 2020 Πιο πάνω παρουσιάστηκαν διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά σενάρια για την Ελλάδα του 2020, τα οποία εκπορεύθηκαν από ποικίλες εκδοχές και προοπτικές ενδογενούς ανάπτυξης στο πλαίσιο ενός «έξυπνου» μετασχηματισμού της παγκόσμιας οικονομίας, δηλαδή ενός μετασχηματισμού που στοχεύει μεγαλεπήβολα στο να μετατρέψει σ ευκαιρία την, τιθέμενη από την Ευρωπαϊκή Ένωση κατεξοχήν, πρόκληση για βιώσιμη ανάπτυξη. Ανάλογα με το γνωστικό χάρτη των τοπικών κοινοτήτων, τις ιδιαίτερες προτιμήσεις τους, τις βαθύτερες αξίες που ενστερνίζονται και το μέτρο τους από τοπικό έως παγκόσμιο αλλά φυσικά ανάλογα πάντοτε και με την πολιτική ισχύ τους, τις εκπορευόμενες πολιτικές και το συντονισμό τους μεταξύ των επιπέδων διακυβέρνησης, κάποιες ελληνικές περιφέρειες δύνανται να πρωτοπορήσουν και μια πιο «έξυπνη» οικονομία μπορεί ακόμη και ν ακμάσει σ αυτές. Από το βαθμό εξάρτησης αυτής της πιο «έξυπνης» οικονομίας από κατά τόπους ιδιαίτερες, μοναδικές, ιδιότητες επηρεάζονται καταλυτικά οι συνθήκες βιώσιμης ενδογενούς ανάπτυξης. Είναι φανερό ότι το σενάριο του τοπικού μέτρου συνιστά την περισσότερο συμβατική εξισορροπητική εκδοχή, η οποία απαιτεί και τη μικρότερη προσπάθεια. Σ ένα περιφραγμένο πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον δεν αναδεικνύονται οι κατά τόπους στρατηγικά πολύτιμοι πόροι οι μοναδικές ιδιότητες. Η αναπαραγωγή του περιβάλλοντος αυτού επιτυγχάνεται φθηνά αλλά και χωρίς προστιθέμενη αξία. Μόνο για λόγους πολιτικής θα ήταν χρήσιμη η υποστήριξη αυτής της προσέγγισης. Η διαχείριση όμως, από την άλλη, της ποικίλης και συμμετοχικής αλυσίδας προστιθέμενης αξίας πολιτικής, κοινωνικής, περιβαλλοντικής και οικονομικής, που σηματοδοτείται από το σενάριο του βιώσιμου μέλλοντος, είναι μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για το νέο πρότυπο ανάπτυξης. Η ελληνική περιφέρεια μπορεί να καταστήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του μέλλοντός της και καταλύτη ενδογενούς ανάπτυξης την πιο «έξυπνη» οικονομία της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως υπαγορεύουν οι ευρείες στρατηγικές των μοναδικών ιδιοτήτων, των απεριόριστων γνώσεων και ιδεών αλλά και των πολιτικών ευκαιριών για ανάπτυξη, με την εδαφική διάσταση και την κατά τόπους προσέγγιση ν αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της υλοποίησής τους. Για την εξυπηρέτηση όμως αυτών των κυρίαρχων - ιδιαίτερα για το σενάριο του βιώσιμου μέλλοντος και καθοριστικών για την ελληνική περιφέρεια στρατηγικών θα πρέπει να ξεπεραστεί μια σημαντική αστοχία, που τείνει να λάβει χαρακτηριστικά ασύμμετρης απειλής και αφορά στην αποβιομηχάνιση και κατ επέκταση αποδιάρθρωση της παραδοσιακής υλικής οικονομίας. Η αστοχία αυτή είναι σύμπτωμα μιας εγγενώς μη βιώσιμης διττής αντίληψης: α) της αντίληψης της αφθονίας σ' ένα πεπερασμένο υλικό κόσμο και εξ αυτής, της φθηνής με στρατηγικές χαμηλού κόστους ευκαιριακής εκμετάλλευσης από επιτακτικές βιομηχανικές συγκεντρώσεις των κατά τόπους σπάνιων κι ακριβών φυσικών πόρων και υλικών αποθεμάτων, και αντίθετα β) της αντίληψης της έλλειψης και σπανιότητας των πόρων στην πνευματική, άυλη παραγωγή και εξ αυτής, του ανταγωνισμού για την ιδιοκτησία και τον έλεγχό τους στην κατεύθυνση της μεγιστοποίησης της κεφαλαιοκρατικής κερδοφορίας και συσσώρευσης. Η καθιέρωση στο μέλλον του αναδυόμενου σήμερα παγκόσμιου προτύπου πιο «έξυπνης» οικονομίας - απέναντι στην πρόκληση της βιώσιμης ανάπτυξης, 7

επιφυλάσσει λοιπόν μια σοβαρή προοπτική ενδογενούς ανάπτυξης για την Ελλάδα το 2020 με εξίσου σοβαρές όμως προϋποθέσεις επιτυχούς ανταπόκρισης, σύμφωνα με τα τέσσερα σενάρια που προηγήθηκαν, όπως δίδονται εδώ: Οι κατά τόπους πολύτιμοι πόροι δε σπαταλώνται πρόσκαιρα με στρατηγικές που δίδουν έμφαση στο χαμηλό κόστος. Οι υδάτινοι πόροι, η γη υψηλής παραγωγικότητας, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας κι η νησιωτικότητα αναδεικνύονται ως οι πιο πολύτιμοι στρατηγικά φυσικοί πόροι κατά τη μετάβαση σε μια πιο «έξυπνη», αλλά ακριβή, οικονομία βιώσιμης ανάπτυξης. Η οικονομία εστιάζεται συστηματικά στις μοναδικές κατά τόπους ιδιότητες και αναπτύσσει με απεριόριστες νέες γνώσεις και ιδέες, υπηρεσίες και προϊόντα που βασίζονται στους ιδίους σπάνιους κι ακριβούς πόρους και κατά συνέπεια εμπεριέχουν υψηλή αξία. Η ισχυρή εγχώρια πολιτική δυναμική του «τοπικού μέτρου» δεν εξαντλείται σε τοπικιστικούς ανταγωνισμούς και επιδείξεις ισχύος για τον επηρεασμό της περιφερειακής κατανομής των περιορισμένων δημόσιων οικονομικών πόρων αλλά αξιοποιείται για τη δημιουργία συνθηκών προσέλκυσης νέων πόρων, γνώσεων και ιδεών. Η εκδοχή αυτή διαφαίνεται από την προηγούμενη συζήτηση ως η πλεονεκτικότερη, η πλέον ενδιαφέρουσα και καταρχήν θεμιτή για άμεσο στρατηγικό προσανατολισμό. Με τις προϋποθέσεις αυτές διασφαλίζεται μια ισχυρή θέση-αφετηρία για βιώσιμη ενδογενή ανάπτυξη το 2020. Πρόκειται για μια αναπτυξιακή ευκαιρία που πρέπει να στηριχθεί συνειδητά από εξειδικευμένες, εστιασμένες χωρικά παρεμβάσεις. Απαιτούνται παρεμβάσεις που να μην πολώνονται στ αστικά κέντρα υπηρεσιών, παρεμβάσεις που να συγκροτούν ένα διευρυνόμενο ενδο- και διαπεριφερειακά αναπτυξιακό σχηματισμό, τόσο για τις αστικές περιοχές όσο και για τις ορεινές, για τις αγροτικές και για τις νησιωτικές περιοχές αλλά και για τους πολιτιστικούς πόρους. Απαιτούνται παρεμβάσεις που ν αναδεικνύουν και να διαχέουν τα πλεονεκτήματα ενός τόπου και ταυτόχρονα ν αξιοποιούν γι αυτόν και τις επιδόσεις των όμορων περιοχών (spillover effects), ιδίως τις επιδόσεις των εθνικών πόλων ανάπτυξης. Επίλογος Στη διερεύνηση αυτή σκιαγραφήθηκαν προοπτικά σενάρια ενδογενούς ανάπτυξης για την Ελλάδα το 2020, αναγνωρίζοντας ως πιο συντηρητική τάση (σήμερα) ένα περιοριστικό τοπικό πρότυπο ανάπτυξης, οδηγούμενοι όμως στη διατύπωση οράματος για έναν ανοικτό, διευρυνόμενο ενδο- και διαπεριφερειακά, χώρο, μ εδαφικά πλεονεκτήματα και πλούσια και ακριβή προσφορά σπάνιου και πολύτιμου ενδογενούς αναπτυξιακού δυναμικού. 8