ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ. «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο σεξισμός στην Ελληνική γλώσσα και προτάσεις αποφυγής του: Μια συγκριτική μελέτη με τον τρόπο πραγμάτωσης και αντιμετώπισης του φαινόμενου στην Αγγλική γλώσσα Φοιτήτρια: Σωτηρία Ασημακοπούλου Α.Μ.: 1057474 Επιβλέπων Καθηγητής: Γιώργος I. Ξυδόπουλος Τριμελής Επιτροπή: Αργύρης Αρχάκης Γιώργος I. Ξυδόπουλος Δημήτρης Παπαζαχαρίου ΠΑΤΡΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον κύριο Γεώργιο Ξυδόπουλο, τον επιβλέποντα καθηγητή της διπλωματικής μου εργασίας, για την ενθάρρυνση, την καθοδήγηση και τις πολύτιμες συμβουλές του καθ όλη την πορεία συγγραφής της εργασίας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω επίσης στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς μου επιτροπής, τον κύριο Αργύρη Αρχάκη και τον κύριο Δημήτρη Παπαζαχαρίου, αλλά και στους υπόλοιπους καθηγητές του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών, την κυρία Αγγελική Ράλλη, την κυρία Άννα Ρούσσου και τον κύριο Θεόδωρο Μαρκόπουλο, για τις πολύτιμες γνώσεις που μου μετέδωσαν τα τελευταία δύο χρόνια. Ένα μόνο ευχαριστώ δεν είναι αρκετό για την οικογένεια και τον σύντροφό μου, για την εμπιστοσύνη και τη στήριξη που μου δίνουν όλα αυτά τα χρόνια αλλά και για την τεράστια υπομονή τους. i

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Περίληψη Abstract vii viii Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1 Κεφάλαιο 2: Φύλο και Γλώσσα 5 2.1. Εισαγωγή 5 2.2. Διάκριση των όρων φύλο και γένος 5 2.2.1. Βιολογικό φύλο 5 2.2.2. Κοινωνικό φύλο 6 2.2.3. Γραμματικό γένος 7 2.3. Κοινωνικό φύλο και έμφυλα στερεότυπα 8 2.4. Σχέση φύλου και γλώσσας 9 2.4.1. Γλωσσική χρήση 11 2.4.2. Επικοινωνιακή ικανότητα 12 2.5. Σεξισμός 13 2.6. Σύνοψη 15 Κεφάλαιο 3: Ο γλωσσικός σεξισμός στην Ελληνική γλώσσα 16 3.1. Εισαγωγή 16 3.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού 16 3.3. Θηλυκά επαγγελματικά ονόματα 18 3.4. Οικογενειακά ονόματα 21 3.5. Μορφολογικές διαδικασίες 21 3.5.1. Παραγωγή 22 3.5.1.1. Υποκοριστικά 22 3.5.1.2. Μεγεθυντικά 23 ii

3.5.2. Σύνθεση 23 3.6. Σύνταξη ΟΦ 24 3.7. Λεξικό 26 3.8. Χρήση ασύμμετρων όρων 29 3.9. Προβληματικές λέξεις 29 3.9.1. Άνθρωπος 29 3.9.2. Παιδί 30 3.9.3. Επανδρώνω 31 3.9.4. Αντρώνομαι 31 3.10. Παροιμίες και στερεότυπες εκφράσεις 32 3.10.1. Παροιμίες 32 3.10.2. Στερεότυπες εκφράσεις 34 3.10.3. Ευχές 34 3.11. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης 35 3.12. Σύνοψη 37 Κεφάλαιο 4: Ο γλωσσικός σεξισμός στην Αγγλική γλώσσα 39 4.1. Εισαγωγή 39 4.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού 40 4.2.1. Γενικευτικό he 40 4.2.2. Γενικευτικό man 42 4.3. Επαγγελματικά ονόματα 44 4.4. Οικογενειακά ονόματα 46 4.5. Σύνθεση 47 4.6. Σύνταξη ΟΦ 48 4.7. Χρήση ασύμμετρων όρων 49 4.7.1. Τίτλοι προσφώνησης 49 4.7.2. Ζεύγη εκφράσεων 50 4.8. Προβληματικές λέξεις 50 4.8.1. Girl-Boy 50 4.8.2. Masculine-Feminine 51 iii

4.8.3. Lady 52 4.9. Λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα 53 4.9.1. Master-Mistress 53 4.9.2. Widower-Widow 54 4.9.3. Man-Wife 55 4.9.4. Ονόματα ζώων 55 4.10. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης 55 4.11. Σύνοψη 58 Κεφάλαιο 5: Αντιμετώπιση γλωσσικού σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα 60 5.1. Εισαγωγή 60 5.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού 61 5.2.1. Γενικευτικό he 61 5.2.1.1. Χρήση και των δύο αναφορικών αντωνυμιών 61 5.2.1.2. Αποφυγή χρήσης της αναφορικής αντωνυμίας he 61 5.2.1.3. Χρήση της αναφορικής αντωνυμίας στο 1 ο, 2 ο ή 3 ο πληθυντικό πρόσωπο αντί του 3 ου ενικού προσώπου 63 5.2.1.4. Χρήση του singular they 63 5.2.1.5. Χρήση της παθητικής φωνής 64 5.2.1.6. Χρήση ονομάτων αντί των αντωνυμιών 64 5.2.1.7. Γενικευτικό she 64 5.2.1.8. Δημιουργία νέων αναφορικών αντωνυμιών 65 5.2.2. Γενικευτικό man 66 5.3. Επαγγελματικά ονόματα 66 5.4. Σύνθεση 69 5.5. Σύνταξη ΟΦ 69 5.6. Χρήση ασύμμετρων όρων 70 5.6.1. Τίτλοι προσφώνησης 70 5.6.2. Ζεύγη εκφράσεων 70 5.7. Προβληματικές λέξεις 71 5.7.1. Girl-Boy 71 iv

5.7.2. Lady 71 5.8. Λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα 72 5.8.1. Μaster-Mistress 72 5.8.2. Man-Wife 72 5.9. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης 73 5.10. Σύνοψη 75 Κεφάλαιο 6: Αντιμετώπιση γλωσσικού σεξισμού στην Ελληνική γλώσσα και σύγκριση με την Αγγλική 77 6.1. Εισαγωγή 77 6.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού 78 6.2.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 78 6.2.1.1. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου 78 6.2.1.2. Χρήση αρσενικής και θηλυκής κατάληξης 79 6.2.1.3. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου και αρσενικής και θηλυκής κατάληξης 79 6.2.1.4. Χρήση των αντωνυμιών και στα δύο γένη 80 6.2.1.5. Γενικευτική χρήση του θηλυκού 80 6.2.1.6. Αποφυγή χρήσης και των δύο γενών 80 6.2.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά 81 6.3. Θηλυκά επαγγελματικά ονόματα 82 6.3.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 82 6.3.1.1. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου 82 6.3.1.2. Χρήση αρσενικής και θηλυκής κατάληξης 83 6.3.1.3. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου και αρσενικής και θηλυκής κατάληξης 83 6.3.1.4. Χρήση του θηλυκού γένους 84 6.3.1.5. Αποφυγή χρήσης και των δύο γενών 84 6.3.1.6. Στερεοτυπικά επαγγελματικά ονόματα 84 6.3.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά 84 6.4. Οικογενειακά ονόματα 85 v

6.5. Σημασιολογικά στερεότυπα 86 6.5.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 86 6.5.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά 87 6.6. Σύνταξη ΟΦ 88 6.6.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 88 6.6.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά 88 6.7. Χρήση ασύμμετρων όρων 88 6.7.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 88 6.7.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά 89 6.8. Προβληματικές λέξεις 89 6.8.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 89 6.8.1.1. Άνθρωπος- Παιδί 89 6.8.1.2. Επανδρώνω 90 6.8.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά 90 6.9. Παροιμίες και στερεότυπες εκφράσεις 91 6.10. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης 91 6.10.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 91 6.10.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά 95 6.11. Λοιπές προτάσεις 95 6.12. Σύνοψη 96 Κεφάλαιο 7: Συμπεράσματα 98 Βιβλιογραφικές Αναφορές 105 vi

Περίληψη Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού, η χρήση της γλώσσας δηλαδή με τέτοιον τρόπο ώστε να υποτιμά κάποιο άτομο με βάση το φύλο του, κυρίως τις γυναίκες. Η εργασία ερευνά τον τρόπο με τον οποίο ο σεξισμός αυτός εκδηλώνεται σε δύο διαφορετικές μεταξύ τους γλώσσες, τα Ελληνικά και τα Αγγλικά. Η διαφορά των γλωσσών αυτών έγκειται στη μορφολογία τους και πιο συγκεκριμένα στο γραμματικό γένος. Η Ελληνική γλώσσα έχει πλούσια μορφολογία και κάνει τριμερή διάκριση του γραμματικού γένους: αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο. Αντίθετα, η Αγγλική έχει πιο φτωχή μορφολογία και εμφανίζει μόνο ορισμένα ίχνη γραμματικού γένους στις αντωνυμίες και σε κάποια επιθήματα. Παρόλες τις διαφορές τους αυτές γλώσσες θεωρούνται εξίσου σεξιστικές. Για την αντιμετώπιση του γλωσσικού σεξισμού έχουν προταθεί διάφορες λύσεις στις δύο γλώσσες. Στα Αγγλικά το θέμα αυτό έχει λάβει μεγαλύτερη διάσταση και υπάρχει ένα πλήθος μελετών αλλά και συγκεκριμένων οδηγιών για την εξάλειψή του. Στα Ελληνικά η ενασχόληση με το θέμα του γλωσσικού σεξισμού είναι σχετικά πιο πρόσφατη και, όπως είναι φυσικό, οι διαθέσιμες προτάσεις έχουν στηριχθεί στις ήδη υπάρχουσες για τα Αγγλικά. Από την σύγκριση που γίνεται ανάμεσα στις λύσεις που έχουν δοθεί για τις δύο γλώσσες είναι εμφανής η επίδραση που έχει στην Ελληνική γλώσσα ο τρόπος αντιμετώπισης του φαινομένου στην Αγγλική κάτι το οποίο είναι πηγή δημιουργίας προβλημάτων. Τα προβλήματα αυτά θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με το να εφαρμοστούν λύσεις οι οποίες θα έχουν λάβει υπ όψιν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ελληνικής γλώσσας, όχι μόνο τα μορφολογικά αλλά και τα κοινωνικά, αφού ότι πάει ενάντια στο γλωσσικό αίσθημα του λαού δεν πρόκειται ποτέ να καθιερωθεί. Η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση του κόσμου πάνω στο θέμα του γλωσσικού σεξισμού είναι το βασικότερο που πρέπει να γίνει, αφού η Ελληνική γλώσσα και κοινωνία είναι δύσκολο να αλλάξουν αλλά είναι πιο εύκολο να αλλάξουν οι άνθρωποι και να επιλέγουν τι πρέπει και τι δεν πρέπει να χρησιμοποιούν. vii

Abstract The subject of this thesis is the phenomenon of sexist language, the use of language in such a way as to exclude or discriminate a person based on their sex, especially women. The study explores the way that sexism manifests in two different languages, Greek and English. The difference between these two languages lies in their morphology and, more specifically, in the grammatical gender. Greek language has a rich morphology and tripartite distinction of the grammatical gender: male, female and neutral. On the contrary, English language has a poor morphology and has only some traces of grammatical gender in its pronoun system and some suffixes. Despite the differences, these two languages are considered to be equally sexist. There are many linguistic solutions that have been proposed to address the problem of sexist language. In English, this issue is more widespread, and there is a number of studies and specific guidelines for its elimination. In Greek, dealing with the subject of sexist language is relatively recent and, as expected, the available proposals have relied on the existing ones for English. From the comparison between the solutions given for the two languages, is evident the influence of the English language in the way the phenomenon has been addressed in Greek, which is the cause of various problems. These problems could be addressed by implementing solutions which have taken into account the particular characteristics of the Greek language, not only its morphology but also the greek society, since something that goes against the linguistic feeling of the people will never be established. Informing and raising awareness of the issue of sexist language is the first thing that needs to be done since Greek language and society are difficult to change but it is easier to change people and make them realize what they should and should not use. viii

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Η γλώσσα την οποία μοιράζονται τα μέλη μίας κοινωνίας αποτελεί ένα από τα βασικότερα συστατικά της κοινωνίας αυτής, αφού αντικατοπτρίζει τις αξίες και τις πεποιθήσεις της οι οποίες μέσω της γλώσσας της περνάνε από γενιά σε γενιά. Αποτελεί όμως και ένα πολύ σημαντικό μέσο αναπαραγωγής κοινωνικών ανισοτήτων αφού υπάρχουν πολλές διαφορές στη χρήση που κάνουν τα άτομα στη γλώσσα. Αυτές έχουν να κάνουν με παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, η μόρφωση, η καταγωγή, η κοινωνική τάξη κ.τ.λ.. Οι κοινωνικές ανισότητες που βασίζονται στο φύλο θα αποτελέσουν τον πυρήνα της παρούσας εργασίας. Η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη γλώσσα και το φύλο είναι τόσο σημαντική που έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολλών ερευνητών. Τα δύο φύλα όχι μόνο χρησιμοποιούν τη γλώσσα διαφορετικά αλλά επικοινωνούν και με διαφορετικό τρόπο. Αυτό έχει οδηγήσει στο να στιγματιστεί η συμπεριφορά τους αυτή, κυρίως των γυναικών. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με άλλα έμφυλα στερεότυπα, έχουν οδηγήσει στο να χρησιμοποιείται η γλώσσα με τέτοιον τρόπο ώστε να υποτιμάται κάποιο άτομο με βάση το φύλο του. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται γλωσσικός σεξισμός, και τα φύλο που υποτιμάται συχνότερα είναι αυτό των γυναικών. Στην εργασία αυτή θα με απασχολήσει το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού και ο τρόπος με τον οποίο αυτός εκδηλώνεται σε δύο διαφορετικές μεταξύ τους γλώσσες, τα Ελληνικά και τα Αγγλικά. Η διαφορά των γλωσσών αυτών έγκειται στη μορφολογία τους και συγκεκριμένα, στο γραμματικό γένος. Η Ελληνική γλώσσα διαθέτει πλούσια μορφολογία και κάνει τριμερή διάκριση του γένους: αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο. Αντίθετα, η Αγγλική έχει πιο φτωχή μορφολογία και εμφανίζει μόνο ορισμένα ίχνη γραμματικού γένους. Παρόλες τις διαφορές τους οι δύο αυτές γλώσσες θεωρούνται εξίσου σεξιστικές. Για την αντιμετώπιση του γλωσσικού σεξισμού έχουν προταθεί διάφορες λύσεις στις δύο γλώσσες. Στα Αγγλικά το θέμα αυτό έχει λάβει μεγαλύτερη διάσταση και υπάρχει ένα πλήθος μελετών αλλά και συγκεκριμένων οδηγιών για την εξάλειψή του. Στα Ελληνικά, η ενασχόληση με το θέμα του γλωσσικού σεξισμού είναι σχετικά πιο πρόσφατη και, όπως είναι φυσικό, οι διαθέσιμες προτάσεις έχουν στηριχθεί στις ήδη υπάρχουσες για τα Αγγλικά. Αφού κάνω μία λεπτομερή περιγραφή του φαινομένου στις δύο γλώσσες καθώς και των προτάσεων που έχουν δοθεί για την εξάλειψή του, στόχος μου είναι να κάνω μία σύγκριση 1

ανάμεσα σε αυτές για να διαπιστώσω το πόσο έχει επηρεάσει την Ελληνική γλώσσα ο τρόπος αντιμετώπισης του φαινομένου στην Αγγλική γλώσσα και αν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν παρόμοιες λύσεις σε δύο εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους γλώσσες. Η εργασία μου θα έχει την εξής διάρθρωση: Στο Κεφάλαιο 2, θα δώσω κάποιες βασικές πληροφορίες πάνω στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο φύλο και τη γλώσσα. Θα ξεκινήσω με τη διάκριση ανάμεσα στους όρους «φύλο» και «γένος» και θα εξετάσω τη σχέση που υπάρχει μεταξύ των όρων βιολογικό φύλο (sex), κοινωνικό φύλο (gender) και γραμματικό γένος (grammatical gender) (ενότητα 2.2.). Στη συνέχεια, θα περιγράψω τον ρόλο που παίζει το κοινωνικό φύλο στη δημιουργία έμφυλων στερεοτύπων (ενότητα 2.3.), στα οποία περιλαμβάνονται η γλωσσική χρήση και η επικοινωνιακή ικανότητα των δύο φύλων, για να μπορέσω να περάσω στην επόμενη ενότητα (2.4.) και στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο φύλο και τη γλώσσα. Στο τέλος του κεφαλαίου (ενότητα 2.5.) θα ορίσω τι είναι ο σεξισμός, ποια είναι τα χαρακτηριστικά του και που εμφανίζεται. Στον σεξισμό ανήκει και ο γλωσσικός σεξισμός ο οποίος θα αποτελέσει το αντικείμενο των κεφαλαίων που ακολουθούν. Στο Κεφάλαιο 3, θα περιγράψω το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην Ελληνική γλώσσα. Η Ελληνική γλώσσα λόγω του γραμματικού γένους θεωρείται πολύ σεξιστική και ο σεξισμός αυτός είναι φανερός σε πολλά επίπεδα. Θα ξεκινήσω με την γενικευτική χρήση του αρσενικού γένους για αναφορά και στα δύο φύλα (ενότητα 3.2.), τα επαγγελματικά ονόματα και τη διαφορά κύρους που υπάρχει ανάμεσα στην αρσενική και τη θηλυκή εκδοχή τους (ενότητα 3.3.), καθώς επίσης τα ελληνικά οικογενειακά ονόματα (ενότητα 3.4.). Στη συνέχεια, θα ακολουθήσουν οι μορφολογικές διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης (ενότητα 3.5.), η σύνταξη στις ΟΦ (ενότητα 3.6.) και το λεξικό (ενότητα 3.7.). Έπειτα θα αναλύσω κάποιους όρους που χρησιμοποιούνται με ασύμμετρο τρόπο για τα δύο φύλα και συγκεκριμένα τους τίτλους προσφώνησης τους (ενότητα 3.8.). Θα αναλύσω επίσης ορισμένες ελληνικές λέξεις οι οποίες θεωρούνται «προβληματικές» λόγω του ότι δεν περιλαμβάνουν εξίσου τα δύο φύλα (ενότητα 3.9.). Προς το τέλος του κεφαλαίου, θα δώσω κάποιες παροιμίες και στερεότυπες εκφράσεις που συναντάμε στην Ελληνική γλώσσα (ενότητα 3.10.). Στην τελευταία ενότητα (3.11.), θα εξετάσω τα ελληνικά ΜΜΕ όχι μόνο για τη σεξιστική γλώσσα που χρησιμοποιούν, αλλά και για τα έμφυλα στερεότυπα που προωθούν. Στο Κεφάλαιο 4, θα περιγράψω το φαινόμενο του γλωσσικού σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα η οποία παρόλη την έλλειψη γραμματικού γένους, θεωρείται επίσης αρκετά 2

σεξιστική. Οι ενότητες του κεφαλαίου αυτού ακολουθούν την διάρθρωση του προηγούμενου κεφαλαίου, αφού στόχος μου είναι να κάνω στο τέλος μία σύγκριση ανάμεσα στις δυο αυτές γλώσσες. Θα ξεκινήσω με την γενικευτική χρήση της αρσενικής αναφορικής αντωνυμίας he και τη χρήση του αρσενικού ονόματος man για αναφορά και στα δύο φύλα (ενότητα 4.2.). Θα ακολουθήσουν τα επαγγελματικά ονόματα (ενότητα 4.3.) και τα αγγλικά οικογενειακά ονόματα (ενότητα 4.4.). Στη συνέχεια, θα περιγράψω τη μορφολογική διαδικασία της σύνθεσης (ενότητα 4.5.) καθώς και τη σύνταξη στις ΟΦ (ενότητα 4.6.). Έπειτα θα αναλύσω κάποιους όρους που χρησιμοποιούνται με ασύμμετρο τρόπο για τα δύο φύλα και συγκεκριμένα τους τίτλους προσφώνησης τους, καθώς και ορισμένα ζεύγη εκφράσεων που απευθύνονται σε αυτά (ενότητα 4.7.). Θα αναλύσω επίσης ορισμένες αγγλικές λέξεις οι οποίες θεωρούνται «προβληματικές» λόγω του διαφορετικού τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιούνται για τα δύο φύλα (ενότητα 4.8.). Προς το τέλος του κεφαλαίου, θα δώσω κάποιες λέξεις οι οποίες ενώ χρησιμοποιούνται και για τα δύο φύλα, οι συνδηλώσεις τους είναι διαφορετικές (ενότητα 4.9.). Στην τελευταία ενότητα (4.10.) θα εξετάσω τα αγγλικά ΜΜΕ για τη σεξιστική γλώσσα που χρησιμοποιούν αλλά κυρίως για τα έμφυλα στερεότυπα που προωθούν. Στο Κεφάλαιο 5, θα εξετάσω τις λύσεις που έχουν προταθεί για την αποφυγή του σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα. Στην γλώσσα αυτή έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να αλλάξει και να υιοθετήσει μία συμπεριφορά περισσότερο ισότιμη απέναντι στα δύο φύλα, αλλά και διάφορες γλωσσικές παρεμβάσεις υπό την μορφή οδηγιών για το πώς μπορεί να εξαλειφθεί ο σεξισμός όσο το δυνατόν περισσότερο. Θα ξεκινήσω με τις προτάσεις για την αποφυγή του γλωσσικού σεξισμού στην γενικευτική χρήση την αρσενικής αντωνυμίας he και του αρσενικού ονόματος man (ενότητα 5.2.). Θα ακολουθήσουν τα επαγγελματικά ονόματα (ενότητα 5.3.) και η διαδικασία της σύνθεσης (ενότητα 5.4.). Στη συνέχεια θα ασχοληθώ με τη σύνταξη στις ΟΦ (ενότητα 5.5.). Θα δώσω επίσης εναλλακτικές λύσεις για τους ασύμμετρους όρους (ενότητα 5.6.) και τις προβληματικές λέξεις (ενότητα 5.7.) καθώς και για τις λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα (ενότητα 5.8.) που συναντάμε στην Αγγλική γλώσσα. Λίγο πριν το τέλος, θα εξετάσω τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να συμβάλουν τα ΜΜΕ στην εξάλειψη του γλωσσικού σεξισμού και των έμφυλων στερεοτύπων (ενότητα 5.9.). Στο Κεφάλαιο 6, θα εξετάσω τις λύσεις που έχουν προταθεί για την αποφυγή του σεξισμού στην Ελληνική γλώσσα, ώστε να μπορέσει να αποκτήσει και αυτή μεγαλύτερη ισοτιμία 3

απέναντι στα δύο φύλα. Οι προτάσεις για τα Ελληνικά είναι σχετικά πιο πρόσφατες από αυτές για τα Αγγλικά, πολύ λιγότερες αριθμητικά και έχουν βασιστεί στις ήδη υπάρχουσες για τα Αγγλικά. Στόχος μου είναι να καταλήξω σε μία σύγκριση ανάμεσα στις δύο γλώσσες. Θα ξεκινήσω με τις προτάσεις για την αποφυγή του γλωσσικού σεξισμού στην γενικευτική χρήση του αρσενικού (ενότητα 6.2.) και στα θηλυκά επαγγελματικά ονόματα (ενότητα 6.3.) οι οποίες μοιάζουν αρκετά και θα προσπαθήσω να αιτιολογήσω την έλλειψη προτάσεων για τα οικογενειακά ονόματα και στις δύο γλώσσες (ενότητα 6.4.). Θα ακολουθήσουν τα σημασιολογικά στερεότυπα που συναντάμε στις διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης αλλά και στο λεξικό (ενότητα 6.5.). Στη συνέχεια θα ασχοληθώ με τη σύνταξη στις ΟΦ (ενότητα 6.6.). Θα δώσω επίσης εναλλακτικές λύσεις για τους ασύμμετρους όρους (ενότητα 6.7.) και τις προβληματικές λέξεις (ενότητα 6.8.) που συναντάμε στην Ελληνική. Λίγο πριν το τέλος θα εξετάσω τα έμφυλα στερεότυπα ως πηγή παροιμιών και στερεότυπων εκφράσεων (ενότητα 6.9.) αλλά και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να συμβάλουν τα ΜΜΕ στην εξάλειψη του γλωσσικού σεξισμού και των έμφυλων στερεοτύπων (6.10.). Στο τέλος το κεφαλαίου θα αναφέρω κάποιες πρόσθετες συστάσεις που έχουν δοθεί για την αποφυγή του γλωσσικού σεξισμού στα Ελληνικά (ενότητα 6.11.). Σε κάθε ενότητα θα γίνεται σύγκριση με τις λύσεις που έχουν δοθεί για τα ίδια ζητήματα στην Αγγλική γλώσσα. Στο Κεφάλαιο 7, το τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας, θα παραθέσω τα συμπεράσματα τα οποία έχουν προκύψει από την έρευνά μου καθώς και κάποιες συστάσεις για περαιτέρω μελέτη πάνω στο θέμα της γλώσσας και του φύλου. 4

Κεφάλαιο 2: Φύλο και Γλώσσα 2.1. Εισαγωγή Το δεύτερο κεφάλαιο, έχει σκοπό να δώσει κάποιες βασικές πληροφορίες πάνω στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο φύλο και τη γλώσσα, οι οποίες θα φανούν χρήσιμες κατά τη διάρκεια της εργασίας. Θα ξεκινήσω με τη διάκριση ανάμεσα στους όρους «φύλο» και «γένος» και θα εξετάσω τη σχέση που υπάρχει μεταξύ των όρων βιολογικό φύλο (sex), κοινωνικό φύλο (gender) και γραμματικό γένος (grammatical gender) (ενότητα 2.2.). Στη συνέχεια, θα περιγράψω τον ρόλο που παίζει το κοινωνικό φύλο στη δημιουργία έμφυλων στερεοτύπων (ενότητα 2.3.), στα οποία περιλαμβάνονται η γλωσσική χρήση και επικοινωνιακή ικανότητα των δύο φύλων, για να μπορέσω να περάσω στην επόμενη ενότητα (2.4.) και στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο φύλο και τη γλώσσα. Στο τέλος του κεφαλαίου (ενότητα 2.5.) θα ορίσω τι είναι ο σεξισμός, ποια είναι τα χαρακτηριστικά του και το που εμφανίζεται. Στον σεξισμό ανήκει και ο γλωσσικός σεξισμός, ο οποίος θα αποτελέσει το αντικείμενο των κεφαλαίων που ακολουθούν. 2.2. Διάκριση των όρων φύλο και γένος Μία πολύ σημαντική διάκριση που πρέπει να κάνω από την αρχή είναι ανάμεσα στους όρους «φύλο» και «γένος». Ο πρώτος όρος, διακρίνεται σε δύο είδη: στο βιολογικό φύλο (sex) και στο κοινωνικό φύλο (gender). Ο δεύτερος όρος, αναφέρεται στο γραμματικό γένος (grammatical gender) και αποτελεί μία γραμματική κατηγορία των ονομάτων. Εκτός από τα παραπάνω, θα εξετάσω και τις περιπτώσεις φυσικού γένους (natural gender) και κοινού γένους (common gender) που συναντάμε στη Αγγλική γλώσσα. Στις υποενότητες που ακολουθούν, θα περιγράψω τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στους όρους αυτούς. 2.2.1. Βιολογικό φύλο Το φύλο (sex) ενός ατόμου είναι βιολογικά καθορισμένο και βασίζεται σε διαφορετικά ανατομικά και ενδοκρινικά χαρακτηριστικά, καθώς και σε διαφορετικά χρωμοσώματα 5

(Eckert & McConnell-Ginet 2003: 10, Litosseliti 2006: 10). Εκτός από σπάνιες περιπτώσεις, κάθε άνθρωπος όταν γεννιέται ανήκει σε ένα από τα δύο φύλα: αρσενικό ή θηλυκό. Το βιολογικό φύλο επηρεάζει τη ζωή ενός ανθρώπου και τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται μέσα σε μία κοινωνία. Είναι όμως μία στατική κατηγορία σύμφωνα με την Παυλίδου (2006: 16), αφού είναι ανεξάρτητο από το περιβάλλον του ατόμου, των σχέσεων και των δραστηριοτήτων του. Σχετίζεται άμεσα με το κοινωνικό του φύλο, το οποίο θα εξετάσω στη συνέχεια, αλλά ταυτόχρονα διαφοροποιείται από αυτό (Jule 2008: 4-5). 2.2.2. Κοινωνικό φύλο Το κοινωνικό φύλο (gender) είναι μία κοινωνική κατασκευή και αφορά τα χαρακτηριστικά που αποδίδει η εκάστοτε κοινωνία στα δύο φύλα, τι ορίζει δηλαδή ως αρρενωπότητα (masculinity) ή θηλυκότητα (femininity). Αυτά τα χαρακτηριστικά μπορεί να είναι κοινωνικά, πολιτισμικά αλλά και ψυχολογικά (Παυλίδου 2006: 16). Είναι κάτι που μαθαίνεται από τα άτομα που ανήκουν μέσα σε μία κοινωνία, άρα κάτι το οποίο μπορεί και να αλλάξει (Jule 2008: 5, Litosseliti 2006: 11). Έτσι, η κοινωνική συμπεριφορά ενός ανθρώπου θα πρέπει να βασίζεται στο φύλο του: τα άτομα που ανήκουν στο αρσενικό βιολογικό φύλο αναμένεται να έχουν συμπεριφορά η οποία χαρακτηρίζεται από την κοινωνία ως αρρενωπότητα και αντίστοιχα, τα άτομα που ανήκουν στο θηλυκό βιολογικό φύλο αναμένεται να έχουν συμπεριφορά η οποία χαρακτηρίζεται από την κοινωνία ως θηλυκότητα. Σε αντίθεση όμως με το βιολογικό φύλο, το κοινωνικό φύλο δεν είναι διττό αλλά αποτελείται από ένα πλήθος χαρακτηριστικών τα οποία μπορούν να ερμηνευτούν ως αρσενικά, θηλυκά ή και τα δύο (Jule 2008: 5) 1. Για τον λόγο αυτό η αρρενωπότητα και η θηλυκότητα δεν θα πρέπει να θεωρούνται ως απόλυτες κατηγορίες αλλά να ορίζονται μέσα από μία κλίμακα ή ένα συνεχές (Holmes 2002: 159). Ένα τέτοιο συνεχές παραθέτει η Μακρή Τσιλιπάκου (2003: 7): Εικόνα 1: Συνεχές αρρενωπότητας-θηλυκότητας (Μακρή Τσιλιπάκου 2003: 7). 1 Το επιχείρημα που δίνει η Jule (2008: 6) είναι ότι αν το κοινωνικό φύλο ταυτιζόταν με το βιολογικό τότε οι ρόλοι των δύο φύλων θα έπρεπε να είναι οι ίδιοι σε όλες τις κοινωνίες, τους πολιτισμούς και τις χρονικές περιόδους. Η ποικιλότητα που υπάρχει το αμφισβητεί. 6

2.2.3. Γραμματικό γένος Η διάκριση ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό φύλο μπορεί να γραματικοποιείται στη γλώσσα. Το γραμματικό γένος (grammatical gender) είναι ένα από τα λεξικογραμματικά μέσα των γλωσσών για τη δήλωση αυτή του φύλου (Αλβανούδη 2012: 17). Αποτελεί μία κατηγορία η οποία χαρακτηρίζει τα ονόματα, δεν είναι όμως καθολική αφού δεν το έχουν όλες οι γλώσσες (Παυλίδου 2006: 18). Ακόμα, στις γλώσσες που εμφανίζεται δεν πραγματώνεται με τον ίδιο τρόπο (Corbett 2004: 1-2). Τα Ελληνικά ανήκουν στις γλώσσες που διαθέτουν γραμματικό γένος και αυτό διακρίνεται σε αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο (τριμερές). Ο ρόλος του είναι η ταξινόμηση των ονομάτων σε κλιτικές τάξεις 2, με βάση μορφολογικά κριτήρια, και η συμφωνία των όρων μέσα σε μία πρόταση 3 (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου 2003: 14, Ράλλη 2003: 57). Το γραμματικό γένος θεωρείται εγγενές χαρακτηριστικό του θέματος του ονόματος αλλά και των παραγωγικών επιθημάτων (Ράλλη 2003: 58-59, Ράλλη 2005: 114). Στα +έμψυχα ονόματα και κυρίως στα +ανθρώπινα το γραμματικό γένος αντιστοιχεί στο βιολογικό φύλο: αρσενικό γραμματικό γένος στα άτομα αρσενικού φύλου και θηλυκό γραμματικό γένος στα άτομα θηλυκού φύλου (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά- Μαρκοπούλου 2003: 14, 45, Ράλλη 2003: 68). Στα ονόματα αυτά, εκτός από τη διάκριση του γραμματικού γένους γίνεται και δήλωση του φυσικού γένους (δηλαδή του φύλου) μέσω του άρθρου, των καταλήξεων και των επιθημάτων, π.χ. ο άνδρας/η γυναίκα (άρθρο, κατάληξη, λεξική δήλωση) (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου 2003: 15). Στα -έμψυχα ονόματα, η αντιστοιχία γίνεται με σημασιολογικά και μορφολογικά κριτήρια, αλλά αυτό είναι κάτι που δεν θα με απασχολήσει στην παρούσα εργασία. Η Αγγλική γλώσσα διαθέτει φυσικό γένος (natural gender) και η απόδοσή του δεν γίνεται με μορφολογικά κριτήρια αλλά με σημασιολογικά. Πιο συγκεκριμένα, τα +έμψυχα ονόματα ανάλογα με το βιολογικό τους φύλο χαρακτηρίζονται ως αρσενικά ή θηλυκά και τα -έμψυχα χαρακτηρίζονται ως ουδέτερα (Cameron 1985: 90-91, Miller & Swift 1976: 40). Η διάκριση 2 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις κλιτικές τάξεις στις οποίες κατατάσσονται τα ονόματα της Ελληνικής βλ. Ράλλη (2005: 116-123). 3 Ως συμφωνία ορίζεται η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο γένος ενός ουσιαστικού και σε κάποιο δορυφορικό του στοιχείο το οποίο μπορεί να είναι επίθετο, μετοχή, άρθρο, αριθμητικό, αντωνυμία ή ρήμα. Στην Ελληνική γλώσσα το γένος της αντωνυμίας, του επιθέτου και της μετοχής συμφωνεί με αυτό του ουσιαστικού (για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Αλβανούδη 2012: 13-16). 7

ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό γίνεται συνήθως με διαφορετικές λέξεις, π.χ. brother/sister (Ράλλη 2003: 74). Η Αγγλική διαθέτει επίσης και κοινό γένος (common gender) το οποίο χαρακτηρίζει τα +έμψυχα ονόματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αναφορά σε άτομα που ανήκουν και στα δύο φύλα, π.χ. teacher, president κ.α. (Miller & Swift 1976: 40). Κάποια ίχνη γραμματικού γένους μπορούμε να βρούμε στις αντωνυμίες, όπου γίνεται τριμερής διαχωρισμός: he/she/it, αλλά και στα θηλυκά επιθήματα που χρησιμοποιούνται για να μαρκάρουν ορισμένα ονόματα ώστε να διακρίνουν τα άτομα θηλυκού φύλου (Freeborn et al. 1993:247, Foundalis 2002: 4). 2.3. Κοινωνικό φύλο και έμφυλα στερεότυπα Είδαμε στην υποενότητα 2.2.2. ότι το κοινωνικό φύλο του ατόμου είναι δημιούργημα της κοινωνίας της οποίας είναι μέλος και αφορά τον ρόλο και τη συμπεριφορά που θα «πρέπει» να έχει αυτό, ανάλογα με το βιολογικό φύλο στο οποίο ανήκει. Τα χαρακτηριστικά που περιγράφονται ως αρρενωπότητα είναι διαφορετικά από αυτά που περιγράφονται ως θηλυκότητα και η διάκριση αυτή είναι πηγή δημιουργίας πολλών στερεοτύπων που αφορούν τα δύο φύλα (έμφυλα στερεότυπα) 4. Αυτά συνοδεύουν κάθε άτομο από τη στιγμή της γέννησής του με αποτέλεσμα να φυσικοποιούνται με το πέρασμα του χρόνου. Οι Eckert & McConnell-Ginet (2003: 15-32) κάνουν μία πολύ ωραία ανάλυση για τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται και διαιωνίζονται τα έμφυλα στερεότυπα μέσα σε μία 4 Για την καλύτερη κατανόηση των έμφυλων στερεοτύπων θα δώσω κάποιους ορισμούς που είναι διαθέσιμοι στην ελληνική βιβλιογραφία. Σύμφωνα με τις Μοσχοβάκου & Χατζηαντωνίου (2018: 15) τα έμφυλα στερεότυπα είναι: «Σχηματικές και καθολικές αναπαραστάσεις που αποδίδουν χαρακτηριστικά υποτίθεται «φυσικά» στις γυναίκες και στους άνδρες. Καθορίζουν τι είναι και τι δεν είναι οι γυναίκες και οι άνδρες «από τη φύση τους». Πρόκειται για πεποιθήσεις οι οποίες έχουν υιοθετηθεί εκ των προτέρων σχετικά με τα χαρακτηριστικά του ανδρικού και γυναικείου φύλου, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα μεμονωμένα ατομικά χαρακτηριστικά. Τα έμφυλα στερεότυπα είναι απλουστεύσεις, κοινωνικής προέλευσης, επίμονες, υποκειμενικές, οι οποίες μεταδίδονται από γενιά σε γενιά». Παρόμοια, σύμφωνα με τις Καραγιαννοπούλου et al. (2015: 63-64): «Αποτελούν ένα σύνολο απλουστευτικά γενικευμένων απόψεων και προκαθορισμένων αντιλήψεων, σύμφωνα με τις οποίες τα άτομα διαχωρίζονται σε συγκεκριμένες ομάδες βάσει φύλου, τους άνδρες και τις γυναίκες. Παράλληλα, τους αποδίδονται εκ των προτέρων βάσει του φύλου τους, διαφορετικά επαγγέλματα, διαφορετική αξία, διαφορετικές ευθύνες και υποχρεώσεις σε κάθε τομέα της δημόσιας (κοινωνία, εκπαίδευση, απασχόληση) και της ιδιωτικής ζωής (οικογένεια)». 8

κοινωνία 5. Θα δώσω μερικές πληροφορίες περιληπτικά. Η διάκριση ανάμεσα στα δύο φύλα ξεκινάει από τη στιγμή της γέννησης ενός παιδιού. Το όνομά του είναι το πρώτο βήμα αφού αυτό είναι που το κατατάσσει σε ένα από τα δύο φύλα και το κάνει να ξεχωρίζει. Τα πρώτα ρουχαλάκια του μωρού είναι προσεκτικά επιλεγμένα ώστε να αναδεικνύουν το φύλο του: ροζ τα κοριτσάκια, γαλάζιο τα αγοράκια. Με το πέρασμα του χρόνου η διάκριση μεγαλώνει. Το παιδί πρέπει να μάθει να συμπεριφέρεται σαν αρσενικό (masculine) ή θηλυκό (feminine). Τα ρούχα τους είναι διαφορετικά, τα παιχνίδια τους είναι διαφορετικά, ακόμα και η συμπεριφορά των γονιών απέναντί τους είναι διαφορετική. Στην ενήλική τους ζωή έχουν ήδη μάθει πως πρέπει να συμπεριφέρονται ανάλογα με το φύλο τους. Η διαφορετικότητά τους έχει επηρεάσει και τη γλώσσα που χρησιμοποιούν. Οι γυναίκες μιλούν διαφορετικά από τους άνδρες. Ο τρόπος που επικοινωνούν τα δύο φύλα είναι επίσης διαφορετικός (αυτό το κομμάτι θα το αναλύσω με μεγαλύτερη λεπτομέρεια στην ενότητα που ακολουθεί). Αυτό που μένει είναι να βρουν τον ρόλο τους μέσα στην κοινωνία. Τα επαγγέλματα που μπορούν να επιλέξουν είναι συγκεκριμένα. Όποιος επιλέξει διαφορετικό δρόμο από αυτόν που του έχουν διδάξει στιγματίζεται από την κοινωνία. Ο ρόλος που θα έχουν μέσα στον σπίτι και την οικογένεια έχει να κάνει επίσης με το φύλο τους και βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τον ρόλο που είχαν και οι γονείς τους. Οι άνδρες αναλαμβάνουν την κοινωνικά αναγνωρισμένη εξωτερική εργασία, ενώ οι γυναίκες περιορίζονται στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού, όπου τα οικιακά και η μητρότητα είναι οι μόνες τους ασχολίες (βλ. επίσης Πηλαβάκη 2016: 14). Αυτό που μένει, είναι να φέρουν στον κόσμο τα δικά τους παιδιά ώστε να μπορέσει να συνεχιστεί αυτός ο φαύλος κύκλος. 2.4. Σχέση φύλου και γλώσσας Στην ενότητα αυτή θα εξετάσω τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο φύλο και τη γλώσσα. Πιο συγκεκριμένα, θα ασχοληθώ με δύο ζητήματα: τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούν τη γλώσσα τα δύο φύλλα και τον τρόπο με τον οποίο αυτά επικοινωνούν, την επικοινωνιακή 5 Η διαδικασία αυτή στην αγγλική βιβλιογραφία περιγράφεται και ως doing gender (για περισσότερες πληροφορίες βλ. Jule 2008: 5-6 και Holmes 1992: 320-321). 9

τους ικανότητα 6. Θα εστιάσω στην λεγόμενη «γυναικεία γλώσσα» η οποία είναι περισσότερο στιγματισμένη και έχει αποτελέσει αντικείμενο ενός μεγάλου αριθμού ερευνών. Πρώτα όμως πάμε να δούμε γιατί είναι τόσο σημαντική η γλώσσα. Καταρχάς είναι ένα από τα βασικότερα συστατικά μίας κοινωνίας, αφού αντικατοπτρίζει τις αξίες και τις πεποιθήσεις της κοινωνίας αυτής οι οποίες μέσω της γλώσσας της περνάνε από γενιά σε γενιά (Cameron 1998: 9, Litosseliti 2006: 13). Ως αποτέλεσμα, η γλώσσα έχει μεγάλο αντίκτυπο στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας (Τσοκαλίδου 2002: 57). Είναι επίσης ένα ισχυρό μέσο έκφρασης αλλά και δημιουργίας κοινωνικών σχέσεων (Jule 2008: 15, Τσοκαλίδου 1996: 14). Αποτελεί όμως και ένα πολύ σημαντικό μέσο αναπαραγωγής κοινωνικών ανισοτήτων (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 149), αφού υπάρχουν πολλές διαφορές στη χρήση που κάνουν τα άτομα στη γλώσσα οι οποίες έχουν να κάνουν με παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, η μόρφωση, η καταγωγή, η κοινωνική τάξη κ.τ.λ. (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 149, Παυλίδου 2006: 20, Τσοκαλίδου 1996: 140). Οι κοινωνικές ανισότητες που βασίζονται στο φύλο θα αποτελέσουν τον πυρήνα της παρούσας εργασίας. Καθοριστικό ρόλο στην μελέτη της σχέσης του φύλου και της γλώσσας έπαιξε το βιβλίο της Robin Lakoff Language and Woman s Place (1975) 7 το οποίο περιέγραφε την «γυναικεία γλώσσα» (woman s language), τα χαρακτηριστικά που διαθέτει αυτή καθώς και τον τρόπο με τον οποίο η γλώσσα υποτιμά τη γυναίκα. Η Lakoff βασίστηκε στη διαίσθηση της για τα χαρακτηριστικά που κατά τη γνώμη της συνιστούν τη γλώσσα των γυναικών και δεν στηρίχθηκε σε δεδομένα, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα να της ασκηθεί μεγάλη κριτική. Παρόλαυτά πυροδότησε ένα μεγάλο κύμα μελετών πάνω στο θέμα αυτό οι οποίες είτε επιβεβαιώνουν είτε αμφισβητούν τα ευρήματά της. Στη συνέχεια, θα δούμε τις διαφορές που εντοπίζονται στη γλωσσική χρήση και την επικοινωνιακή ικανότητα των δύο φύλων. 6 Για τις διαφορές που παρατηρούνται ανάμεσα στα δύο φύλα έχουν προταθεί δύο θεωρίες: η θεωρία της διαφοράς (difference theory) και η θεωρία της υπεροχής (dominance theory). Σύμφωνα με την πρώτη, τα δύο φύλα αναπτύσσουν διαφορετική γλωσσική συμπεριφορά εξαιτίας της διαφορετικής διαδικασίας κοινωνικοποίησης που ακολουθούν από τη στιγμή τη γέννησής τους (Μελέτη 2015: 156-157, Τσοκαλίδου 1996: 19). Αναφέρεται και ως two-culture theory (θεωρία διπλής κουλτούρας) υπό τη έννοια ότι οι διαφορές στην κοινωνικοποίηση των δύο φύλων είναι τόσο μεγάλες που μοιάζει σαν να μεγαλώνουν σε δύο διαφορετικές κουλτούρες (Hall 2003: 369-370, Litosseliti 2006: 28). Σύμφωνα με τη δεύτερη θεωρία, οι πατριαρχικές κοινωνίες και η άρχουσα τάξη των ανδρών είναι που ορίζουν τους κανόνες με αποτέλεσμα η γλώσσα των γυναικών να θεωρείται ως η αποκλίνουσα (Μελέτη 2015: 157, Τσοκαλίδου 1996: 19, Hall 2003: 369-370). 7 Μία πιο σύντομη εκδοχή του είχε δημοσιευτεί από το περιοδικό Language in Society το 1973 (σελ. 45-79). Έχει επίσης επανεκδοθεί το 2004 υπό την επιμέλεια της Mary Bucholtz και έχει προστεθεί ένα δεύτερο μέρος με άρθρα από διάφορους ερευνητές τα οποία αναφέρονται στο βιβλίο της Lakoff. 10

2.4.1. Γλωσσική χρήση Θα ξεκινήσω με τον τρόπο που χρησιμοποιούν τη γλώσσα τα δύο φύλα και θα εστιάσω στις γυναίκες, αφού όπως έχω ήδη αναφέρει, η «γυναικεία γλώσσα» είναι περισσότερο στιγματισμένη. Οι γυναίκες προτιμούν να χρησιμοποιούν τους τύπους της νόρμας, σε αντίθεση με τους άνδρες οι οποίοι επιλέγουν συνήθως τύπους αποκλίνοντες από αυτή 8 (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 150-151). Όταν αναφέρονται στα χρώματα, χρησιμοποιούν μία μεγάλη γκάμα χρωματικών διαβαθμίσεων, π.χ. σομόν, τιρκουάζ, οι οποίες απουσιάζουν από το λεξιλόγιο της πλειοψηφίας των ανδρών (Lakoff 1975: 52). Ακόμα, κάνουν χρήση των λεγόμενων κενών επιθέτων (empty adjectives) όπως τα divine, charming (Lakoff 1975: 53). Για τα Ελληνικά κάτι αντίστοιχο είναι επίθετα όπως θαυμάσιο, καταπληκτικό και ίσως κάποια επιρρηματικά κατηγορούμενα όπως τα μούρλια και τρέλα (Μακρή-Τσιλιπάκου 2003: 2). Οι γυναίκες κάνουν συχνά χρήση ερωτήσεων-ηχώ (tag questions), π.χ. It s so hot, isn t it? (Lakoff 1975: 53). Για τα Ελληνικά θα μπορούσαμε να δώσουμε το παράδειγμα Ωραία η «Λάμψη», ε/δεν είναι; (Μακρή-Τσιλιπάκου 2003: 3). Χρησιμοποιούν επίσης διαφόρων ειδών επισχετικών συνομιλιακών δεικτών (hedges), όπως τα kinda, well, y know (Lakoff 1975: 53). Στα Ελληνικά αντίστοιχα παραδείγματα είναι τα νομίζω, αν δεν κάνω λάθος (Μακρή- Τσιλιπάκου 2003: 3). Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι η χρήση των ερωτήσεων-ηχώ και των επισχετικών συνομιλιακών δεικτών από τις γυναίκες γίνεται λόγω της αβεβαιότητας τους για τα λεγόμενά τους και είναι μία ένδειξη ανασφάλειας. Αποφεύγουν τις υβριστικές λέξεις και τις χυδαίες εκφράσεις οι οποίες αποτελούν κυρίως μέρος του λεξιλογίου των ανδρών (Μακρή-Τσιλιπάκου 2003: 2-3, Coates 1993: 126-127, Mills 2005: 215). Τέλος, πολλές φορές στον λόγο των γυναικών παρατηρούμε το φαινόμενο της υπερδιόρθωσης (hypercorrect grammar) (Lakoff 1975: 55). Προσπαθούν δηλαδή να προσαρμόσουν τους γλωσσικούς τύπους που χρησιμοποιούν με αυτούς που χρησιμοποιούν οι 8 Η Holmes (1992: 167-169) δίνει τέσσερις ερμηνείες γι αυτό: Πρώτον, οι γυναίκες διεκδικούν υψηλότερο κοινωνικό status και προσπαθούν να το επιτύχουν με τη γλώσσα που χρησιμοποιούν. Δεύτερον, οι γυναίκες θεωρούνται ως φύλακες των κοινωνικών αξιών και γι αυτό η κοινωνία αναμένει πιο «σωστή» συμπεριφορά από αυτές απ ότι από τους άνδρες. Τρίτον, οι γυναίκες ανήκουν στις υποδεέστερες ομάδες (subordinate groups) και γι αυτόν τον λόγο θα πρέπει να είναι πιο ευγενικές. Τέταρτον, οι τύποι της καθομιλούμενης (vernacular forms) που χρησιμοποιούν οι άνδρες δηλώνουν την αρρενωπότητά τους και γι αυτόν τον λόγο τις αποφεύγουν οι γυναίκες. Οι Cameron & Coates (1985) δίνουν τρείς ερμηνείες: Πρώτον, οι γυναίκες χρησιμοποιούν παλαιότερες μορφές της γλώσσας επειδή είναι πιο συντηρητικές (conservatism). Δεύτερον, οι γυναίκες μιλούν περισσότερο «σωστά» επειδή είναι ευαίσθητες ως προς το κοινωνικό τους status. Τρίτον, οι γυναίκες δεν βιώνουν την ίδια πίεση με τους άνδρες να τηρούν τους παραδοσιακούς τύπους της καθομιλουμένης. 11

ανώτερες κοινωνικές τάξεις, αλλά το κάνουν σε υπερβολικό βαθμό (Παυλίδου 2006: 20-21). Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται πολύ λιγότερο στους άνδρες. 2.4.2. Επικοινωνιακή ικανότητα Πολλές είναι οι διαφορές που συναντάμε στην επικοινωνιακή ικανότητα 9 των δύο φύλων η οποία έχει σχέση με τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά που πρέπει να διαθέτουν οι χρήστες μίας γλώσσας ώστε να γίνει μία επιτυχημένη διεξαγωγή επικοινωνίας (Τσοκαλίδου 2001: 106). Η γνώση δηλαδή του πως μία γλώσσα πρέπει να χρησιμοποιείται μέσα σε μία κοινωνία (Coates 1993: 107). Ας δούμε μερικά από τα χαρακτηριστικά τους. Οι άνδρες είναι πιο ανταγωνιστικοί από τις γυναίκες στον λόγο τους και προσπαθούν να καταλαμβάνουν το βήμα για περισσότερη ώρα (Maltz & Borker 1998: 419). Επιδιώκουν να βρίσκονται στο κέντρο της προσοχής (Τσοκαλίδου 1996: 18). Αντίθετα, οι γυναίκες επιθυμούν τη συνεργασία και ενθαρρύνουν τον λόγο του συνομιλητή τους. Η χρήση ελαχίστων αντιδράσεων (minimal responses), π.χ. μμμ, χμμ, είναι κάτι που το επιβεβαιώνει, αφού είναι πολύ πιο συχνές από γυναίκες (Παυλίδου 1984: 76, Maltz & Borker 1998: 418). Η απουσία τέτοιων υποστηρικτικών εκφράσεων από τον λόγο των ανδρών ερμηνεύεται από τις γυναίκες ως έλλειψη προσοχής προς τον συνομιλητή τους ή ως ένδειξη ότι δεν κατανοούν τα λεγόμενά τους (Τσοκαλίδου 2001: 106, Coates 1993: 112). Οι άνδρες ερμηνεύουν την χρήση των εκφράσεων αυτών από τις γυναίκες ως απλή συμφωνία με τα λεγόμενα του ομιλητή (Παυλίδου 2006: 27). Οι άνδρες δεν αφιερώνουν αρκετό χρόνο σε κάθε θέμα συζήτησης αλλά περνούν από το ένα θέμα στο άλλο γρήγορα. Αυτό για της συνομιλήτριες τους δείχνει έλλειψη ενδιαφέροντος. Οι ίδιες αφιερώνουν αρκετό χρόνο σε κάθε θέμα και προσπαθούν να μεταβαίνουν στο επόμενο σταδιακά (Τσοκαλίδου 2001: 106). Οι άνδρες επίσης είναι αυτοί που διακόπτουν (interrupt) πιο συχνά τις γυναίκες σε μία συζήτηση ή τις επικαλύπτουν (overlap) 10, μιλούν δηλαδή ταυτόχρονα με αυτές. Αυτό γίνεται κυρίως ως ένδειξη κυριαρχίας 9 Ο όρος επικοινωνιακή ικανότητα (communicative competence) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Dell Hymes (1972) (όπως αναφέρεται στην Coates 1993: 106), ο οποίος υποστήριζε τη χρησιμότητα της ενσωμάτωσης κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων στην γλωσσική περιγραφή (linguistic description). 10 Οι West & Zimmerman (1983: 104, 113-114) (όπως αναφέρεται στον Αρχάκη 2006: 120) ορίζουν ως διακοπές (interruptions) «τις παρεμβάσεις που γίνονται στο εκφώνημα του τρέχοντος ομιλητή οι οποίες ξεκινούν τουλάχιστον δύο συλλαβές μετά την αρχή ή πριν από το τέλος μίας γλωσσικής πράξης», ενώ ως 12

(dominance) (Eckert & McConnell-Ginet 2003: 112-113). Οι γυναίκες όταν επικαλύπτουν κάποιον σε μία συζήτηση το κάνουν ως ένδειξη του ενδιαφέροντος και της συμμετοχή τους στα λεγόμενα του συνομιλητή τους, κάτι το οποίο ερμηνεύεται από τους άνδρες ως αγένεια (Τσοκαλίδου 2001:106, Eckert & McConnell-Ginet 2003: 112). Οι γυναίκες θεωρούνται πιο ευγενικές από τους άνδρες 11. Επιδιώκουν τη συνεργασία (θετική ευγένεια) και την αποφυγή σύγκρουσης (αρνητική ευγένεια) 12 (Mills 2005: 229). Είναι πιο συναισθηματικές και δεν θέλουν να προσβάλουν τον συνομιλητή τους και η χρήση ευγένειας είναι ένας τρόπος προστασίας των συναισθημάτων του (Holmes 1995: 4-6) (όπως αναφέρεται στη Mills 2002: 77-78). Η Lakoff (1975: 7) υποστηρίζει ότι συχνά οι γυναίκες χρησιμοποιούν δομές οι οποίες είναι υπερβολικά ευγενικές (superpolite forms) κάτι που σχετίζεται με το φαινόμενο της υπερδιόρθωσης που εξέτασα στην προηγούμενη ενότητα (βλ. επίσης Mills 2005: 255-256). Τα παραπάνω χαρακτηριστικά δίνουν την εντύπωση ότι ο λόγος των γυναικών είναι λιγότερο ισχυρός από αυτόν των ανδρών αφού συνδέεται με την υποχωρητικότητα και αυτό είναι κάτι που της τοποθετεί σε ένα υποδεέστερο επίπεδο από αυτούς (Τσοκαλίδου 2001:10, Mills 2005: 232). Στην ενότητα που ακολουθεί θα δείξω πως ακόμα και η ίδια η γλώσσα υποτιμά το γυναικείο φύλο και το τοποθετεί σε κατώτερο επίπεδο από το ανδρικό. 2.5. Σεξισμός Ο όρος σεξισμός, αναφέρεται στην πρακτική της υποτίμησης ενός ατόμου με γνώμονα το φύλο του (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 152, Τσοκαλίδου 1996: 16). Μπορεί να αφορά επίσης οποιαδήποτε διαφοροποίηση που βασίζεται στο φύλο κάποιου ατόμου (Jule 2008: 93). Δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 60 κατ αναλογία με τον όρο ρατσισμός (Litosseliti 2006: 13) και χαρακτηρίζεται επίσης ως σεξουαλικός ρατσισμός (Τσοκαλίδου 1996: 16). Το φύλο επικαλύψεις (overlaps) ορίζουν «τις ταυτόχρονες εκφορές που εμφανίζονται στο πλαίσιο της πρώτης ή της τελευταίας συλλαβής μίας γλωσσικής μονάδας» (βλ. επίσης Coates 1993: 109). 11 Για μία λεπτομερή ανάλυση πάνω στη σχέση ανάμεσα στο κοινωνικό φύλο και τη γλωσσική ευγένεια βλ. Mills (2005). 12 Οι Brown & Levinson (1987) (όπως αναφέρεται στη Mills 2005: 70) υποστηρίζουν ότι με τη χρήση θετικής ευγένειας (positive politeness) «ο ομιλητής δείχνει στον ακροατή ότι τον αντιμετωπίζει ως άτομο του οποίου οι επιθυμίες και τα γνωρίσματα της προσωπικότητας είναι γνωστά και αρεστά», ενώ η αρνητική ευγένεια (negative politeness) είναι βασισμένη στην αποφυγή και αποτελείται από «διαβεβαιώσεις ότι ο ομιλητής δεν θα παρέμβει στην ελευθερία δράσης του αποδέκτη». 13

το οποίο υποτιμάται περισσότερο είναι το γυναικείο, αφού στις πατριαρχικές κοινωνίες οι άνδρες έχουν μεγαλύτερη ισχύ σε όλους τους τομείς και οι γυναίκες τίθεται συχνά στο περιθώριο 13 (Τσοκαλίδου 1996: 16). Ο σεξισμός σχετίζεται με την ιεραρχική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα δύο φύλα, όπου το αρσενικό θεωρείται η νόρμα και το θηλυκό κάτι κατώτερο το οποίο υποτιμάται και πέφτει θύμα εκμετάλλευσης 14 (Doyle 1995: 1, Litosseliti 2006: 13). Ο σεξισμός εκδηλώνεται μέσα από διάφορες πρακτικές διακρίσεων, κοινωνικές και πολιτικές, τις οποίες συναντάμε σε διάφορους τομείς: στο σπίτι και την οικογένεια (έμφυλοι στερεοτυπικοί ρόλοι), την εκπαίδευση (εμπόδια στο δρόμο των κοριτσιών προς την εκπαίδευση), τον χώρο εργασίας (διαχωρισμός επαγγελμάτων με βάση το φύλο), την επιστήμη (αποκλεισμός των γυναικών από τις φυσικές επιστήμες ως «ακατάλληλες» λόγω της χαμηλής ευφυΐας τους), τη γλώσσα (χρήση γλώσσας που υποτιμά ή αποκλείει τις γυναίκες), τη δημόσια ζωή (μικρή εκπροσώπηση των γυναικών σε σώματα εξουσίας), τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (προβολή και διατήρηση των έμφυλων στερεοτύπων), τις σεξουαλικές συμπεριφορές (πορνεία και παράνομη διακίνηση γυναικών), τα σεξουαλικά δικαιώματα (στιγματισμός της γυναικείας σεξουαλικότητας και εκμετάλλευσή της στην πορνογραφία) και τα ανθρώπινα δικαιώματα (άρνηση της ανθρώπινης υπόστασης στις γυναίκες, άρνηση της αυτονομίας τους και έκθεση σε διάφορες μορφές βίας) 15. Αυτό που θα με απασχολήσει κυρίως σε αυτή την εργασία είναι ο σεξισμός που συναντάμε στην γλώσσα. Ο γλωσσικός σεξισμός αναφέρεται στη χρήση της γλώσσας με τέτοιον τρόπο ώστε να αποκλείει ή να υποτιμά κάποιο από τα δύο φύλα, κυρίως τις γυναίκες 16 (Cameron 1985: 99). Ο άνδρας και το αρσενικό φύλο αντιμετωπίζονται ως η νόρμα, ενώ η γυναίκα και το θηλυκό αντιμετωπίζονται ως «το άλλο», η εξαίρεση, κάτι το διαφορετικό αλλά κατώτερο (Doyle 1995: 1). Η διάκριση που υφίστανται οι γυναίκες στην γλώσσα γίνεται εμφανής σε 13 Ο σεξισμός που υφίστανται οι γυναίκες αποκαλείται συχνά και ως σωβινισμός (Πηλαβάκη 2016: 8, Τσοκαλίδου 1996: 60). 14 Ο σεξισμός σχετίζεται με τρεις διαφορετικές συμπεριφορές: την πίστη πως το ένα φύλο είναι ανώτερο του άλλου, την πίστη πως άνδρες και γυναίκες είναι διαφορετικοί, κάτι που πρέπει να αντανακλάται στη γλώσσα, στην κοινωνία, τα δικαιώματα (σεξουαλικά και μη) και το νόμο, και τέλος, το μίσος απέναντι στις γυναίκες (μισογυνισμός) ή στο μίσος απέναντι στους άνδρες (μισανδρισμός) (Μελέτη 2015: 157, Πηλαβάκη 2016: 8). 15 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τους τομείς στους οποίους υφίστανται σεξισμό οι γυναίκες βλ. Πηλαβάκη (2016: 14-19). 16 H Irigaray (1993) (όπως αναφέρεται στην Αλβανούδη 2008: 90) υποστηρίζει το εξής: «Η γλώσσα ορίζεται ως τόπος εξορίας για τη γυναίκα, όπου εγγράφεται και αναπαράγεται η φαλλογοκεντρική λογική κυρίως μέσω του μηχανισμού του γραμματικού γένους». 14

διάφορα επίπεδα, όπως η γραμματική, η σύνταξη και η σημασιολογία (Τσοκαλίδου 1996: 17). Στα επόμενα δύο κεφάλαια, θα αναλύσω τον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνεται ο γλωσσικός σεξισμός στις δύο υπο εξέτασιν γλώσσες, τα Ελληνικά και τα Αγγλικά. 2.6. Σύνοψη Συνοψίζοντας, στο κεφάλαιο αυτό εξέτασα κάποιους βασικούς όρους που αφορούν τη σχέση ανάμεσα στο φύλο και τη γλώσσα. Έγινε διάκριση ανάμεσα στους όρους «φύλο» και «γένος». Το πρώτο διακρίνεται στο βιολογικό φύλο (sex) και το κοινωνικό φύλο (gender) και το δεύτερο αναφέρεται στο γραμματικό γένος (grammatical gender). Το βιολογικό φύλο είναι βιολογικά καθορισμένο και σχετίζεται άμεσα με το κοινωνικό φύλο το οποίο είναι μία κοινωνική κατασκευή και αφορά αυτό που ορίζει μία κοινωνία ως «αρρενωπότητα» και «θηλυκότητα». Το γραμματικό γένος αποτελεί μία γραμματική κατηγορία την οποία δεν διαθέτουν όλες οι γλώσσες. Τα Ελληνικά είναι μία γλώσσα που κάνει τριμερή διάκριση στο γραμματικό γένος (αρσενικό-θηλυκό-ουδέτερο), όπου στα +έμψυχα ονόματα ακολουθεί το βιολογικό φύλο. Αντίθετα, τα Αγγλικά διαθέτουν μόνο κάποια ίχνη γραμματικού γένους, αφού το γένος τους χαρακτηρίζεται ως φυσικό (natural). Το κοινωνικό φύλο και τα χαρακτηριστικά που περιγράφονται ως αρρενωπότητα και θηλυκότητα έχουν αποτελέσει πηγή δημιουργίας πολλών έμφυλων στερεοτύπων, τα οποία συνοδεύουν τα άτομα από τη στιγμή της γέννησής τους. Στα στερεότυπα αυτά περιλαμβάνονται ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούν τη γλώσσα τα δύο φύλα αλλά και ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνούν. Η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι γυναίκες, η «γυναικεία γλώσσα», όπως συχνά αναφέρεται, είναι η πιο στιγματισμένη. Ο τρόπος που επικοινωνούν οι γυναίκες συχνά παρερμηνεύεται με αποτέλεσμα να θεωρούνται αυτές ανασφαλείς και να υποτιμούνται. Το φύλο ενός ατόμου συχνά είναι αιτία της υποτίμησής του, κάτι το οποίο περιγράφεται ως σεξισμός. Το φύλο που υποτιμάται πιο συχνά είναι αυτό των γυναικών. Ο σεξισμός είναι έκδηλος σε πολλούς τομείς όπως στο σπίτι, στον χώρο εργασίας, στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και κυρίως στη γλώσσα. Αυτός ο γλωσσικός σεξισμός, η χρήση δηλαδή της γλώσσας με τέτοιον τρόπο ώστε να αγνοεί ή να υποτιμά κάποιο φύλο, θα αποτελέσει το αντικείμενο των κεφαλαίων που ακολουθούν. 15

Κεφάλαιο 3: Ο γλωσσικός σεξισμός στην Ελληνική γλώσσα 3.1. Εισαγωγή Το τρίτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, έχει ως αντικείμενο την περιγραφή του γλωσσικού σεξισμού στην Ελληνική γλώσσα. Τα Ελληνικά λόγω του γραμματικού γένους θεωρούνται μία πολύ σεξιστική γλώσσα. Ο σεξισμός αυτός είναι φανερός σε πολλά επίπεδα τα οποία και θα εξετάσω αναλυτικά στις ενότητες που ακολουθούν. Θα ξεκινήσω με την γενικευτική χρήση του αρσενικού γένους για αναφορά και στα δύο φύλα (ενότητα 3.2.), τα επαγγελματικά ονόματα και τη διαφορά κύρους που υπάρχει ανάμεσα στην αρσενική και τη θηλυκή εκδοχή τους (ενότητα 3.3.) όπως επίσης και τα ελληνικά οικογενειακά ονόματα (ενότητα 3.4.). Στις ενότητες αυτές γίνεται φανερή η πεποίθηση της ανωτερότητας του αρσενικού από το θηλυκό φύλο. Στη συνέχεια, θα ακολουθήσουν οι μορφολογικές διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης (ενότητα 3.5.) καθώς και η σύνταξη στις ΟΦ 17 (ενότητα 3.6.) και το λεξικό (ενότητα 3.7.). Έπειτα, θα αναλύσω κάποιους όρους που χρησιμοποιούνται με ασύμμετρο τρόπο για τα δύο φύλα και συγκεκριμένα τους τίτλους προσφώνησης τους (ενότητα 3.8.). Θα αναλύσω επίσης ορισμένες λέξεις οι οποίες θεωρούνται «προβληματικές» λόγω του ότι δεν περιλαμβάνουν εξίσου τα δύο φύλα (ενότητα 3.9.). Προς το τέλος του κεφαλαίου, θα δώσω κάποιες παροιμίες και στερεότυπες εκφράσεις που συναντάμε στην ελληνική γλώσσα, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τις στερεοτυπικές απόψεις της ελληνικής κοινωνίας για τα δύο φύλα (ενότητα 3.10.). Στην τελευταία ενότητα (3.11.), θα εξετάσω τα ελληνικά ΜΜΜΕ, όχι μόνο για τη σεξιστική γλώσσα που χρησιμοποιούν αλλά και για τα έμφυλα στερεότυπα που προωθούν. 3.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού Το συχνότερο παράδειγμα γλωσσικού σεξισμού στην Ελληνική γλώσσα είναι αυτό της γενικευτικής/γενετικής (generic) χρήσης του αρσενικού γένους 18. Σύμφωνα με τον 17 Η Ονοματική Φράση, η αλλιώς ΟΦ, είναι μία φράση η οποία προκύπτει από τον συνδυασμό ενός άρθρου και ενός ουσιαστικού (Ρούσσου 2015:36). 18 Η Μακρή-Τσιλιπάκου (1996: 439), βασισμένη στην φεμινιστική γλωσσολογία, την αναφέρει και ως «κανονιστική», «ρυθμιστική», «ψευδογενετική» και «ανδροκεντρική» χρήση. 16

Τριανταφυλλίδη (1978: 216), «Το αρσενικό γένος είναι γενικά το δυνατότερο προσωπικό γένος». Σύμφωνα πάλι με τον Τζάρτζανο (1946/1991: 50), «Σε εκφράσεις γενικές, όπου ο λόγος είναι για πρόσωπα κάθε γένους, χρησιμοποιείται κανονικά το αρσενικό γένος ως επικρατέστερο». Χρησιμοποιώντας λοιπόν το αρσενικό γένος, μπορούμε να κάνουμε αναφορά σε ομάδες που αποτελούνται μόνο από άνδρες αλλά και σε ομάδες που αποτελούνται από άτομα και των δύο φύλων 19. Η χρήση του θηλυκού γένους περιορίζεται μόνο για αναφορά σε ομάδες οι οποίες αποτελούνται αποκλειστικά από γυναίκες 20. Πολλά από τα παραδείγματα που δίνονται στη βιβλιογραφία για την περιγραφή αυτής της ανισότητας προέρχονται από τον σχολικό και πανεπιστημιακό χώρο. Το διδακτικό τους προσωπικό χαρακτηρίζεται ως «δάσκαλοι» και «καθηγητές». Ο μαθητικός και ο φοιτητικός πληθυσμός χαρακτηρίζεται ως «μαθητές», «φοιτητές» και «σπουδαστές». Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ορισμένων πανεπιστημιακών σχολών όπου το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού τους είναι γυναίκες, όπως οι Φιλοσοφικές σχολές (Φραγκουδάκη 1988: 84). Ο πληθυσμός μίας τάξης ο οποίος αποτελείται από 90% φοιτήτριες και 10% φοιτητές χαρακτηρίζεται ως «φοιτητές». Έτσι θα χαρακτηριζόταν ακόμα και αν μέσα στον πληθυσμό αυτόν υπήρχε ένας και μόνο άνδρας. Η χρήση του όρου «φοιτήτριες» θα ήταν αδιανόητη σε κάθε περίπτωση αφού θα θεωρούταν προσβλητική και υποτιμητική για τους άνδρες φοιτητές, αντικείμενο σχολιασμού και από τα δύο φύλα (Ντάλτας 1992: 281, Φραγκουδάκη 1988: 84). Το θηλυκό γένος όχι μόνο επικαλύπτεται από το αρσενικό, αλλά πολλές φορές η χρήση του αρσενικού δημιουργεί αμφισημία, αφού δεν είναι ξεκάθαρο το αν αναφέρεται σε μία ομάδα ατόμων η οποία αποτελείται μόνο από άνδρες ή από άτομα και των δύο φύλων (Τσοκαλίδου 2001: 104). Υπάρχουν επίσης περιπτώσεις όπου η χρήση του θηλυκού γένους οδηγεί σε αντιγραμματικότητα όπως στο παρακάτω παράδειγμα που παραθέτει η Παυλίδου (2006: 42): (1) -Έδωσες τα βιβλία σ εκείνες τις φοιτήτριες που τα γύρευαν; -Όχι αλλά θα τους τα δώσω αύριο./*όχι αλλά θα τις τα δώσω αύριο. 19 Αυτή η αναφορά μπορεί να γίνει με τη χρήση ουσιαστικού: Ο φοιτητής έχει δικαίωμα να δει το γραπτό του (για αναφορά σε φοιτητές και φοιτήτριες), αντωνυμίας: Δεν είδα κανέναν στην παραλία (κανέναν άνδρα και καμία γυναίκα) και μετοχής: ο δηλών, ο λαβών κ.τ.λ. (Παυλίδου 2006: 41-42, Τσοκαλίδου 1996: 25). 20 Σύμφωνα με τη Wittig (1992: 80) (όπως αναφέρεται στην Αλβανούδη 2008: 92) η αποκλειστική χρήση του αρσενικού και όχι του θηλυκού γένους για γενικευτικές αναφορές εξηγείται ως εξής: «το γραμματικό γένος έχει ενικό και όχι πληθυντικό αριθμό, γιατί στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο ένα γραμματικό γένος, το θηλυκό, το οποίο προσδιορίζεται και διαφοροποιείται σε σχέση με το γενικό/καθολικό, δηλαδή το αρσενικό». 17

Μπορούν ακόμα, να δημιουργηθούν σημασιολογικές αντιφάσεις ύστερα από την ασυμβατότητα ανάμεσα στην προβλεπόμενη αναφορά και στο πραγματικό πρόσωπο αναφοράς (Αλβανούδη 2012: 26, Παυλίδου 2006: 43) όπως στο παράδειγμα που ακολουθεί: (2) Ο φοιτητής έχει το δικαίωμα να ζητήσει αναστολή φοίτησης λόγω εγκυμοσύνης. (Παυλίδου 2006: 43) Τι σημαίνουν όλα αυτά όμως για την ταυτότητα των γυναικών μέσα σε αυτές τις ομάδες; Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα την έχει διατυπώσει πολύ ορθά η Φραγκουδάκη (1988: 84) λέγοντας ότι: «Οι γυναίκες που περιέχονται σε αυτές τις μικτές ομάδες ορίζονται από τους άλλους με ένα «εσείς» αρσενικό και αυτοαναγνωρίζονται σε ένα «εμείς», μια ταυτότητα γένους αρσενικού». 3.3. Θηλυκά επαγγελματικά ονόματα Τα επαγγελματικά ονόματα και η θέση του θηλυκού γένους μέσα σε αυτά έχουν αποτελέσει αντικείμενο έρευνας για πολλούς Έλληνες μελετητές 21. Σε διάφορες χώρες του εξωτερικού, όπως η Γαλλία, η συζήτηση γύρω από τη δημιουργία των θηλυκών εκδοχών των επαγγελμάτων ξεκίνησε με σκοπό να καλυφθεί η ανισότητα που υπάρχει ανάμεσα στην θηλυκή και την αρσενική εκδοχή ενός επαγγέλματος, όσον αφορά το κύρος που έχει αυτό (Παυλίδου 2006: 47). Στην Ελλάδα όμως, ξεκίνησε ως θέμα συζήτησης την δεκαετία του 50. Ήταν αντικείμενο διαμάχης ανάμεσα στην δημοτική και την καθαρεύουσα και είχε γλωσσικό χαρακτήρα (Ιορδανίδου & Μάντζαρη 2005: 2). Στόχος, όπως αναφέρει η Παυλίδου (2006: 48), ήταν να διασφαλιστεί η εσωτερική αρμονία στο γλωσσικό σύστημα της δημοτικής γλώσσας. Η λύσεις που δόθηκαν τότε, σύμφωνα με την ίδια, ήταν είτε η χρήση των «διγενών» επαγγελματικών ουσιαστικών της καθαρεύουσας, π.χ. φιλόλογος, είτε χρήση καθαρά αρσενικών επαγγελματικών ουσιαστικών με χρήση του θηλυκού άρθρου, παρόλο που αυτό ήταν κάτι που θα δημιουργούσε αντίφαση μορφολογική. 21 Σύμφωνα με τις Ιορδανίδου & Μάντζαρη (2005: 1) και την Παυλίδου (2006: 47) είναι ένα από τα πρώτα θέματα που αφορούν τη σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και το φύλο με τα οποία έχουν ασχοληθεί οι φεμινίστριες γλωσσολόγοι σε διεθνές επίπεδο. 18

Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο του Τριανταφυλλίδη, «Η βουλευτίνα και ο σχηματισμός των θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών» (1953/1963) που γράφτηκε εκείνη την εποχή και είχε ως θέμα του τα επαγγελματικά ονόματα. Ο ίδιος υποστήριζε ότι ένας από τους βασικούς κανόνες της Ελληνικής γλώσσας είναι να διαφοροποιούνται οι αρσενικές από τις θηλυκές λέξεις, κυρίως όταν αυτές αναφέρονται σε ανθρώπους. Η λύση που πρότεινε ήταν η χρήση των επιθημάτων -ίνα και -ισσα για τη δημιουργία θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών από αρσενικά. Ο λόγος σύμφωνα με τον ίδιο, είναι ότι αυτά αποτελούν τα επιθήματα που χρησιμοποιεί ο ελληνικός λαός για τη δημιουργία νεολογισμών 22 (Τριανταφυλλίδης 1953/1963: 331). Σύμφωνα όμως με την Παυλίδου (2006: 49) οι προτάσεις αυτές του Τριανταφυλλίδη δεν είχαν την αναμενόμενη αποδοχή. Μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο η ανάγκη για τη δημιουργία ονομάτων για να δηλώσουν τα θηλυκά επαγγέλματα ήταν μεγάλη, αφού οι Ελληνίδες είχαν κατακτήσει σχεδόν όλα τα επαγγέλματα που μέχρι τότε μονοπωλούσαν οι άνδρες (Μπασλής 1996: 448). Ενώ όμως η δημιουργία των θηλυκών εκδοχών των αρσενικών επαγγελμάτων με την προσθήκη θηλυκών επιθημάτων δεν αποτέλεσε μεγάλο πρόβλημα, η αποδοχή τους από τον ελληνικό λαό δεν ήταν το ίδιο εύκολη. Αιτία ήταν οι «σπουδαγμένοι», όπως τους χαρακτηρίζει ο Μπασλής (1996: 448), οι οποίοι δεν θεωρούσαν ότι τα ουσιαστικά αυτά είχαν το ίδιο κύρος με τα αντίστοιχα αρσενικά. Έτσι λοιπόν στα επαγγέλματα που θεωρούνται «υψηλού» κύρους χρησιμοποιείται μόνο ο αρσενικός τύπος είτε πρόκειται για άνδρα είτε για γυναίκα και αλλάζει μόνο το άρθρο, π.χ. ο/η δικηγόρος, ο/η γιατρός, ο/η φιλόλογος 23. Αυτή η χρήση όμως μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα όπως στο ακόλουθο παράδειγμα: (3) Οι φιλόλογοι δεν δέχτηκαν το απογευματινό πρόγραμμα. (Σετάτος 1984: 395) 22 Σύμφωνα με την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: 28-29) νεολογισμός ονομάζεται κάθε νέα λεξική μονάδα η οποία εμφανίζεται λεξιλόγιο της ΝΕ γλώσσας η οποία είτε έχει δύο όψεις, ως προς το σημαίνον και ως προς το σημαινόμενο, είτε μόνο μία, ως προς το σημαίνον ή ως προς το σημαινόμενο (βλ. επίσης Ξυδόπουλο 2008/2014: 114-115, 206-210). 23 Αυτή η χρήση του αρσενικού τύπου για να δηλωθεί το θηλυκό επαγγελματικό ουσιαστικό μιας γυναίκας που κατέχει μία τέτοια θέση για την Φραγκουδάκη (1989: 44) γίνεται για ακόμα έναν λόγο: μπορεί να επιλέγεται ο τύπος αυτός για να υπενθυμίζει ότι οι δουλειές αυτές δεν είναι γυναικείες αλλά ανδρικές και ότι οι γυναίκες που τις ασκούν αποτελούν την εξαίρεση. 19

Σε τέτοιου είδους προτάσεις δημιουργείται ασάφεια αφού το γένος του υποκειμένου δεν είναι εμφανές και μπορεί να αναφέρεται σε άτομα που ανήκουν στο αρσενικό φύλο, σε άτομα που ανήκουν στο θηλυκό φύλο ή σε μεικτές ομάδες ατόμων (Σετάτος 1984: 395). Η θηλυκή εκδοχή των ουσιαστικών αυτών όμως θεωρείται ότι μειώνει το κύρος του προσώπου στο οποίο αναφέρεται. Μία δικηγόρος έχει μεγαλύτερο κύρος από μία δικηγορίνα. Οι ασθενείς θα προτιμήσουν μία γιατρό από μία γιατρέσσα. Στα επαγγέλματα τα οποία δεν θεωρούνται ότι έχουν κάποιο κύρος η εικόνα αλλάζει. Τα θηλυκά επιθήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς να προκαλούν εντύπωση ή να προσβάλουν κανέναν. Η καφετζού, η μαγείρισσα και η πωλήτρια είναι απόλυτα δεκτοί επαγγελματικοί χαρακτηρισμοί 24. Σε επίσημες περιστάσεις όμως, η δήλωση για παράδειγμα ενός τίτλου όπως το υπουργός, επιλέγεται το λόγιο επίθημα: Η υπουργός κυρία Χ και όχι η υπουργίνα κυρία Χ (Παυλίδου 1985: 214-215). Αυτές οι γυναίκες φαίνεται να αποζητούν τον ανδρικό τίτλο, τον «κανονικό» τίτλο, και όχι έναν ο οποίος θα τις διαφοροποιεί μεν αλλά μπορεί να γίνει και αιτία υποτίμησής τους (Χάρης 2003: 92). Ως αποκλειστικά θηλυκά επαγγέλματα μπορούν να θεωρηθούν αυτά της μαίας 25 και της καθαρίστριας 26 (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 153) ενώ μεγάλο ενδιαφέρον έχει το «επάγγελμα» νοικοκυρά-οικιακά. Μια άνεργη γυναίκα όταν της ζητηθεί να δηλώσει το επάγγελμά της, π.χ. σε κάποιο δημόσιο έντυπο, συνηθίζει να χρησιμοποιεί το όρο οικιακά. Κάτι τέτοιο φυσικά δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ποτέ από κάποιον άνδρα, αν θέλει να λέγεται άνδρας. Τα οικιακά παρουσιάζονται ως μια ασχολία η οποία είναι αποκλειστικά γυναικεία, ως η φυσική λειτουργία μιας γυναίκας (Γκόβα 2002: 83). Είναι μία νοικοκυρά και ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και αυτό είναι κάτι το οποίο μπορεί να δηλωθεί σαν επάγγελμα αλλά που σίγουρα δεν έχει μισθό 27. 24 Η άποψη της Παυλίδου (1985: 215) είναι ότι τα θηλυκά επιθήματα της δημοτικής χρησιμοποιούνται όταν μπορούν να δηλώσουν το θηλυκό γένος χωρίς να το υποβαθμίσουν. 25 Στην σύγχρονη εποχή χρησιμοποιείται ο όρος μαιευτήρας ως αντίστοιχος ανδρικός όρος του θηλυκού μαία. Περιγράφει τον γυναικολόγο ιατρό ο οποίος είναι ειδικευμένος στη μαιευτική (www.greek-language.gr). 26 Ο αρσενικός όρος καθαριστής μπορεί να χρησιμοποιείται λιγότερο συχνά από τον αντίστοιχο θηλυκό καθαρίστρια, αφού η ασχολία με την καθαριότητα ανήκει στους στερεοτυπικούς ρόλους της γυναίκας. Ο όρος αυτός όμως υφίσταται και συναντάται ακόμα και ως δεύτερο συνθετικό σε σύνθετα όπως το οδοκαθαριστής. 27 Ο ανδρικός όρος νοικοκύρης έχει εντελώς διαφορετική σημασία. Αναφέρεται στον άνδρα ο οποίος είναι υπεύθυνος για τις οικογενειακές υποθέσεις και υποχρεώσεις (Τσοκαλίδου 1996: 43). 20

3.4. Οικογενειακά ονόματα Τα οικογενειακά ονόματα, όπως και όλα τα ονόματα στην Ελληνική γλώσσα, είναι μαρκαρισμένα ως προς το γένος. Το μαρκάρισμα αυτό όμως δεν λαμβάνει υπ όψιν του και τα δύο φύλα από τη στιγμή που και για τους άνδρες και για τις γυναίκες χρησιμοποιείται ένα οικογενειακό όνομα το οποίο είναι μαρκαρισμένο ως προς το αρσενικό γένος. Τα οικογενειακά ονόματα των ανδρών βρίσκονται κυρίως σε ονομαστική πτώση, π.χ. Παπαδόπουλος, και πιο σπάνια σε γενική, π.χ. Χαραλάμπους (Παυλίδου 2006: 39). Για τις γυναίκες όμως τα οικογενειακά ονόματα είναι έμμεσα σημαδεμένα, όπως επισημαίνει η Παυλίδου (2006: 39), αφού είναι μορφολογικά σημαδεμένα ως προς το αρσενικό γένος και όχι ως προς το θηλυκό. Το σημαντικό εδώ όμως είναι ότι τα ονόματα αυτά βρίσκονται σε γενική πτώση, χρησιμοποιείται δηλαδή η γενική κτητική. Η ταυτότητα της γυναίκας λοιπόν είναι συνδεδεμένη με αυτή του πατέρα της, η ίδια εξαρτάται από αυτόν 28. Μέχρι πριν μερικά χρόνια, η γυναίκα μετά τον γάμο της έπρεπε να πάρει το όνομα του συζύγου της. Έτσι η εξάρτησή της από τον πατέρα της μεταφερόταν στον σύζυγό της και αυτό απεικονιζόταν στην αλλαγή του επιθέτου της (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 153, Παυλίδου 1985: 70). 3.5. Μορφολογικές διαδικασίες Τα λεξήματα «άνδρας» και «γυναίκα» είναι αυτά που αντιπροσωπεύουν περισσότερο τα δύο φύλα και παρόλο που είναι συμμετρικά ως προς την περιγραφική τους σημασία, δεν είναι καθόλου συμμετρικά ως προς την κοινωνική και εκφραστική τους σημασία (Παυλίδου 2006: 47). Μέσω των μορφολογικών διαδικασιών της παραγωγής και της σύνθεσης που θα αναλύσω στη συνέχεια, θα δείξω πώς τα δύο αυτά λεξήματα μας δείχνουν πόσο διαφορετικές είναι οι αξιολογήσεις των δύο φύλων, των ενεργειών και των χαρακτηριστικών τους. 28 Η Παυλίδου (2006: 39-40) υποστηρίζει ότι μπορεί η χρήση της γενικής κτητικής να υποτιμά τις γυναίκες, αλλά τουλάχιστον τις καθιστά ορατές, αφού το δικό τους επίθετο διακρίνεται από αυτό των ανδρών. Υποστηρίζει επίσης, ότι η διάκριση αυτή ακυρώνεται από ορισμένες γυναίκες, π.χ. του πανεπιστημιακού χώρου, οι οποίες επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν το οικογενειακό τους όνομα στην ονομαστική πτώση του αρσενικού γένους. Αυτή η πράξη δημιουργεί αντίφαση λόγω ασυμμετρίας του γένους μεταξύ του μικρού ονόματος και του επιθέτου αλλά είναι και κάτι που σίγουρα τις κάνει να παραμένουν αόρατες. 21

3.5.1. Παραγωγή Τα παράγωγα ανδρικός και γυναικείος μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα ίδια περιβάλλοντα αλλά η σημασία τους διαφέρει σημαντικά. Όλα τα παράγωγα της λέξης «άντρας» είναι φορτισμένα με θετικές σημασίες, όλες οι λέξεις που δηλώνουν την αρσενική ιδιότητα και συμπεριφορά είναι κοινωνικές αρετές (Φραγκουδάκη 1988: 82). Με τα παράγωγα της λέξης «γυναίκα» δεν συμβαίνει το ίδιο. Στις αρσενικές ιδιότητες και συμπεριφορές δίνεται θετική σημασία ενώ οι γυναικείες υποτιμούνται και χλευάζονται, τις ανδρικές κουβέντες τις παίρνουμε στα σοβαρά ενώ τις γυναικείες κουβέντες τις αγνοούμε, οι ανδρικές δουλειές αντιμετωπίζονται με σεβασμό ενώ οι γυναικείες δουλειές με ειρωνεία (Παυλίδου 2006: 45). 3.5.1.1. Υποκοριστικά Στα υποκοριστικά, συναντάμε δύο ζεύγη για αναφορά στα δύο φύλα: αντρούληςγυναικούλα και αντράκι-γυναικάκι. Το πρώτο ζεύγος, μπορεί να χρησιμοποιηθεί χωρίς πρόβλημα από ένα ζευγάρι ως προσφώνηση μεταξύ τους ή ως αναφορά από τον έναν για τον άλλο, π.χ. ο αντρούλης μου, η γυναικούλα μου (Παυλίδου 2006: 44). Το γυναικείο υποκοριστικό γυναικούλα όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για υποτιμητική αναφορά σε μία γυναίκα ή τα γυναικεία χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Το αρσενικό υποκοριστικό αντρούλης αντίθετα δεν έχει ποτέ τέτοια χρήση. Η φράση «κάνεις σαν γυναικούλα» ή πολύ περισσότερο το «μην κάνεις σαν γυναικούλα» ακούγεται συχνά. Κανείς όμως δεν θα πει το «κάνεις σαν αντρούλης». Στο δεύτερο ζεύγος, η διαφοροποίηση ανάμεσα στα δύο υποκοριστικά είναι πολύ μεγαλύτερη αφού το υποκοριστικό αντράκι μπορεί να χρησιμοποιηθεί με θετική σημασία ενώ το γυναικάκι όχι (Παυλίδου 2006: 45). Μπορούμε για παράδειγμα να χαρακτηρίσουμε αντράκι ένα μικρό σε ηλικία αγοράκι, για να δείξουμε το πόσο έχει μεγαλώσει. Ένα κοριτσάκι όμως δεν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως γυναικάκι. Σύμφωνα με την Παυλίδου (2006: 45) το γυναικάκι δηλαδή η μικρή γυναίκα είναι μικρή μόνο μεταφορικά, είναι μία γυναίκα ασήμαντη και ανάξια λόγου. 22

3.5.1.2. Μεγεθυντικά Στα μεγεθυντικά συναντάμε το ζεύγος άντρακλας-γυναικάρα. Αυτά τα ουσιαστικά έχουν δύο εντελώς διαφορετικές χρήσεις. Το πρώτο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με θετική σημασία για να περιγράψει έναν άνδρα ο οποίος έχει μεγάλη σωματική διάπλαση. Το δεύτερο αντίθετα χρησιμοποιείται με καθαρά σεξουαλικές συνδηλώσεις, για να περιγράψει μία γυναίκα η οποία είναι πολύ όμορφη και διαθέτει ελκυστικά σωματικά χαρακτηριστικά (βλ. επίσης Παυλίδου 2006: 45). Θα επανέλθω σε αυτά στην ενότητα για το λεξικό (3.7.). 3.5.2. Σύνθεση Στη διαδικασία της σύνθεσης, συναντάμε σύνθετα τα οποία έχουν ως 1 ο ή ως 2 ο συνθετικό μία λέξη η οποία είναι σημαδεμένη ως προς το φύλο, κυρίως τις λέξεις «άνδρας» και «γυναίκα». Ωστόσο, τα σύνθετα με αρνητική σημασία τα οποία αναφέρονται σε γυναίκες είναι πολύ περισσότερα από αυτά τα οποία έχουν θετική σημασία (Χαραλαμπάκης 1992: 127). Το αντίστροφο ισχύει για τα σύνθετα που αναφέρονται σε άνδρες. Τα σύνθετα με 1 ο συνθετικό τη λέξη «γυναίκα» έχουν μειωτική χρήση και ερμηνεία (Τσοκαλίδου 2001: 105). Το γυναικομάνι 29 και ο γυναικόκοσμος απεικονίζουν τον γυναικείο πληθυσμό σαν μία άμορφη μάζα (Τσοκαλίδου 1996: 29). Οι γυναικοκουβέντες, είναι χωρίς νόημα και αξία, η γυναικοδουλειά είναι μία ύπουλη πράξη και ο γυναικοκαβγάς ένα αστείο θέαμα. Αντίθετα, τα σύνθετα τα οποία αναφέρονται στους άνδρες έχουν κυρίως θετική σημασία. Το ανδραγάθημα είναι μία γενναία πράξη και η ανδροπρέπεια εκφράζει το ήθος και την σοβαρότητα ενός άνδρα. Το παντρεμένο ζευγάρι χαρακτηρίζεται ως ανδρόγυνο. Πολλές λέξεις με 1 ο συνθετικό μία λέξη με αρνητική σημασία έχουν ως 2 ο συνθετικό μία λέξη σημαδεμένη ως προς το θηλυκό φύλο (Μενίκη 2002: 72, Παυλίδου 2006: 45, Χαραλαμπάκης 1992: 127): βρομογύναικο, παλιοθήλυκο, διαβολογύναικο, παλιοκόριτσο κ.α.. Αντίστοιχα σύνθετα με 2 ο συνθετικό λέξη σημαδεμένη ως προς το αρσενικό φύλο δεν υπάρχουν. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για να αναφερθούν σε ένα άνδρα είναι το παλιάνθρωπος και τα βρομόπαιδο και παλιόπαιδο για άνδρες πιο μικρής ηλικίας. Οι λέξεις 29 Οι Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Χειλά-Μαρκοπούλου (2003: 31) αναφέρουν ότι ουσιαστικά με περιληπτική σημασία που έχουν ως επίθημα τα -αριό, -λόι/λόγι και -μάνι, έχουν αρνητικές συνδηλώσεις αφού καταργούν τις ατομικές διαφορές. 23

όμως «άνθρωπος» και «παιδί» που χρησιμοποιούνται ως 2 ο συνθετικό θεωρούνται ουδετεροποιημένες ως προς το φύλο, αφού μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αναφορά και στα δύο φύλα. Θα εξετάσω στην συνέχεια με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τις λέξεις αυτές και τα προβλήματα που δημιουργούν (ενότητα 3.9.). 3.6. Σύνταξη ΟΦ Όσον αφορά τη σύνταξη, τα βιβλία της γραμματικής και τα συντακτικά ορίζουν ότι ο τύπος που βρίσκεται στο αρσενικό γένος, μπαίνει πριν από αυτούς που βρίσκονται σε θηλυκό και ουδέτερο γένος (Τσοκαλίδου 1996: 26). Αυτό σημαίνει ότι σε προτάσεις όπου υπάρχουν και το αρσενικό αλλά και το θηλυκό γένος, το αρσενικό θα προηγείται πάντα του θηλυκού. Αυτή η σειρά παράθεσης, δίνει πάντα το προβάδισμα στους άνδρες (Μακρή Τσιλιπάκου 1996: 435) όπως βλέπουμε στα παραδείγματα που ακολουθούν: (4) Ο κύριος και η κυρία Παπαδοπούλου. (Τσοκαλίδου 2001: 105) (5) Ο Αδάμ και η Εύα. (Μακρή Τσιλιπάκου 1996: 435) Το θηλυκό γένος μπαίνει πρώτο μόνο σε εκφράσεις οι οποίες θεωρούνται στερεοτυπικές 30 όπως οι παρακάτω: (6) Η νύφη και ο γαμπρός. (Τσοκαλίδου 1996: 27) (7) Φίλες και φίλοι. (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 155) 30 Σύμφωνα με την Τσοκαλίδου (1996: 27) αυτές υποδηλώνουν καταστάσεις στις οποίες μια γυναίκα πρωταγωνιστεί είτε εξαιτίας της ομορφιάς της, είτε της σχέσης που έχει με τον άνδρα. Ενώ σύμφωνα με τους Αρχάκη & Κονδύλη (2004: 155) εκφράζουν αβρότητα προς το γυναικείο φύλο, το «αδύναμο» φύλο. 24

(8) Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι. (Τσοκαλίδου 1996: 27) Όσον αφορά τώρα τη συμφωνία μέσα σε μία πρόταση, καθοριστικό είναι πάλι το αρσενικό γένος (Παυλίδου 2006: 42, Παυλίδου et al. 2004: 452). Ο Τζάρτζανος στο συντακτικό του (1946/1991: 47) αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αν τα υποκείμενα της προτάσεως είναι διαφορετικού γένους, τότε το κατηγορούμενο εκφέρεται στο επικρατέστερο γένος. Και επικρατέστερο γένος είναι το αρσενικό». Αυτό ισχύει για τα έμψυχα όντα σύμφωνα με τον ίδιο: (9) Η μάνα μου και ο πατέρας μου είναι είκοσι χρόνια πεθαμένοι. (Τζάρτζανος 1946/1991: 47) Για τα άψυχα όντα αναφέρει ότι: «Όταν τα υποκείμενα της προτάσεως φανερώνουν άψυχα όντα, το κατηγορούμενο εκφέρεται κανονικά στο ουδέτερο γένος, οποιουδήποτε γένους και αν είναι τα υποκείμενα αυτά» (Τζάρτζανος 1946/1991:48): (10) Η ντροπή και ο φόβος είναι έμφυτα στον άνθρωπο. (Τζάρτζανος 1946/1991: 48) Βλέπουμε λοιπόν ότι σε καμία περίπτωση δεν συναντάμε την υπεροχή του θηλυκού γένους (Αρχάκης & Κονδύλη 2004: 154). Η αντικατάσταση του αρσενικού κατηγορουμένου από το θηλυκό μπορεί μόνο να οδηγήσει σε αντιγραμματικότητα όπως φαίνεται παρακάτω: (11) Ο γιος της και η κόρη της είναι πολύ ανήσυχοι. *Ο γιος της και η κόρη της είναι πολύ ανήσυχες. (Παυλίδου 2006: 42) Η Φραγκουδάκη (1988: 83) υποστηρίζει ότι το αρσενικό είναι το επικρατέστερο γένος μόνο όταν πρόκειται για ανθρώπους, επειδή είναι κάτι το οποίο επηρεάζεται από τις κοινωνικές ιδέες: το επικρατέστερο γένος είναι αυτό του επικρατέστερου φύλου. Ο 25

Χαραλαμπάκης (1992: 133-134) από την άλλη, διατυπώνει μια υπόθεση σύμφωνα με την οποία η γυναίκα μπαίνει σε δεύτερη θέση για να δείξει το ότι το κύρος του άνδρα είναι μεγαλύτερο. Για να το υποστηρίξει αυτό, συγκρίνει το ζεύγος άνδρας-γυναίκα με άλλα αντιθετικά ζεύγη όπως το καλός-κακός και φως-σκοτάδι, στα οποία το «σπουδαιότερο» στοιχείο, αυτό με τη θετική σημασία, μπαίνει πρώτο και ακολουθεί αυτό με την αρνητική σημασία (βλ. επίσης Cameron 1985: 84 και Makri-Tsilipakou 1989: 68). 3.7. Λεξικό Αν κοιτάξει κάποιος ένα ελληνικό λεξικό, θα παρατηρήσει ότι το λήμμα «γυναίκα» είναι κατά πολύ εκτενέστερο από αυτό του «άνδρα». Οι λόγοι γι αυτό είναι δύο: πρώτον, υπάρχουν περισσότερα σύνθετα και παράγωγες λέξεις που χαρακτηρίζουν τις γυναίκες και περιλαμβάνουν το λέξημα «γυναίκα» (όπως έχω ήδη εξετάσει στην ενότητα 3.5.), τα οποία στην πλειοψηφία τους έχουν αρνητική σημασία. Δεύτερον, στο λήμμα «γυναίκα» περιλαμβάνονται πολλά ουσιαστικά που τη χαρακτηρίζουν με βάση την εμφάνισή της και τα οποία έχουν επίσης αρνητική σημασία, ενώ δεν υπάρχουν αντίστοιχα ουσιαστικά στο λήμμα «άνδρας» ( Παυλίδου 2002: 46). Το αποτέλεσμα αυτού είναι τα σημασιολογικά πεδία για τα δύο φύλα να είναι εντελώς αντίθετα, θετικό για τον όρο «άνδρας» και αρνητικό για τον όρο «γυναίκα» (Τσοκαλίδου 1996: 27). Ας πάρουμε ως παράδειγμα το Αντιλεξικό του Βοστάντζογλου (1962/1990: 254-255) το οποίο αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τα παραπάνω 31. 31 Οι Παυλίδου et al. (2004) ερευνούν τα ουσιαστικά που περιέχει το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1998) με σκοπό να παρουσιάσουν την λεξιλογική αναπαράσταση των δύο φύλων στα Ελληνικά. Στην Τσοκαλίδου (1996: 27-29, 2001: 105) παρατίθενται επίσης παραδείγματα από το Λεξικό Συνωνύμων του Δαγκίτση (1986) και από το Νέο Ελληνικό Λεξικό του Κριαρά (1995). 26

Εικόνα 2: Τα λήμματα «άνδρας» και «γυναίκα» στον Βοστάντζογλου (1962/1990: 254-255). Εδώ βλέπουμε αρκετά από τα σύνθετα και τα παράγωγα στα οποία έχω αναφερθεί αλλά και πολλά ακόμη, πάντα θετικά για τον άνδρα: αρρενωπότης, αντρίκιος, ανδροπρεπής κ.α., και αρνητικά για τη γυναίκα: γυναικούλα, γυναικάριο, αγοροκόριτσο, γυναικολόγι κ.α.. Η μεγαλύτερη ανισότητα που υπάρχει ανάμεσα στα δύο λήμματα, βρίσκεται στις λέξεις που περιγράφουν τη σωματική διάπλαση των δύο φύλων. Στο λήμμα «γυναίκα» βρίσκουμε πολλές τέτοιες λέξεις με αρνητική σημασία, αρκετές από τις οποίες προέρχονται από το 27

ζωικό βασίλειο: αλόγα, βουβάλα, χοντροβαρέλα, τσιμούχα, ψηλονταρντάνα κ.α.. Αντίστοιχες λέξεις απουσιάζουν εντελώς από το λήμμα «άνδρας» με εξαίρεση το άντρακλας το οποίο έχει θετική σημασία (βλ. υποενότητα 3.5.1.2.). Η Φραγκουδάκη (1988: 82-83) παραθέτει αρκετές λέξεις που αναφέρονται στο ανδρικό ανάστημα και έχουν αρνητική σημασία οι οποίες δεν βρίσκονται όμως στο λήμμα «άνδρας», όπως οι αντίστοιχες γυναικείες, αλλά στο λήμμα «ανάστημα». Τέτοιες λέξεις είναι: λέλεκας, μαντραχαλάς, νάνος, χαχόλος, τζουζές, κοντοπίθαρος κ.α.. Ποιος είναι όμως ο λόγος για τον οποίο απουσιάζουν αυτές οι λέξεις; Η απάντηση που δίνει η Φραγκουδάκη (1988: 83) είναι ότι: «Άνδρας σημαίνει άνδρας, λέει το λεξικό, ενώ γυναίκα σημαίνει πολλά και διάφορα, όλα σχεδόν αρνητικά». Μία ακόμα λέξη η οποία απουσιάζει από το λήμμα «άνδρας» είναι ο όρος ανδροκρατία. Η αντίστοιχη θηλυκή λέξη γυναικοκρατία όμως περιλαμβάνεται στο λήμμα «γυναίκα». Ο λόγος που δίνει η Τσοκαλίδου (1996: 29) γι αυτό είναι ότι η ανδροκρατία και οι δραστηριότητες γενικά των ανδρών θεωρούνται ως ο κανόνας σε αντίθεση με τη γυναικοκρατία η οποία θεωρείται ως κάτι το αξιοσημείωτο και άξιο αναφοράς. Άφθονες είναι επίσης οι περιφρονητικές λέξεις για την γυναίκα οι οποίες απουσιάζουν για τον άνδρα. Αυτή χαρακτηρίζεται ως γύναιο, θηλυκό, όργανο και σκεύος ηδονής. Περιφρονητικοί χαρακτηρισμοί για τον άνδρα όπως μοσχομάγκας, κάργας, κουτσαβάκης, νταής, παλικάρι της φακής κ.α. δεν υπάρχουν πουθενά (Φραγκουδάκη 1988: 83). Λέξεις οι οποίες απουσιάζουν επίσης από πολλά λεξικά, είναι όροι που συνδέοντα με την γυναικεία πραγματικότητα όπως ο σεξισμός, η σεξουαλική παρενόχληση, ο σωβινισμός κ.α. (Τσοκαλίδου 1996: 29, Τσοκαλίδου 2002: 59). Σημαντικό είναι επίσης ότι τα παραδείγματα γλωσσικής χρήσης που παραθέτουν τα λεξικά, έχουν ως υποκείμενό άτομα τα οποία ανήκουν στο ανδρικό φύλο στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, κυρίως σε ρόλους «σπουδαιότερους» κοινωνικά από αυτούς των γυναικών (Ντάλτας 1992: 282). Αρκετά είναι και τα παραδείγματα που δίνονται για την σημασία των λέξεων τα οποία συμβάλουν στην ενδυνάμωση των στερεοτύπων που υποβαθμίζουν τις γυναίκες, π.χ. στο λήμμα «κουτσομπολεύω» ( Τσοκαλίδου 2002: 59). Ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω η Τσοκαλίδου (2002: 59) παραθέτει το εξής: «Επειδή οι σημασίες των γυναικών δεν αναφέρονται στα λεξικά, οι ίδιες οι γυναίκες δεν παρουσιάζονται ως δημιουργοί κουλτούρας, ως δυναμικές συμμετέχουσες στη γλώσσα και την κοινωνία (μιας και οι δύο έννοιες είναι αδιαχώριστες) αλλά ως απλές μεταδότριες, ανίκανες να συνεισφέρουν στην κοινωνία με πρωτότυπο τρόπο». 28

3.8. Χρήση ασύμμετρων όρων Ο τίτλος προσφώνησης που αποδίδεται σε μία γυναίκα είναι διπλός: μπορεί να είναι Κυρία ή Δεσποινίς. Αυτός εξαρτάται από την οικογενειακή της κατάσταση, αφού μπορεί να θεωρηθεί ως Κυρία μόνο αν είναι παντρεμένη. Μια άγαμη γυναίκα, ανεξαρτήτου ηλικίας, θα είναι πάντα μία Δεσποινίς. Αντίθετα, όλοι οι άνδρες ύστερα από τη συμπλήρωση του 18 ου έτους είναι Κύριοι, ανεξάρτητα από την οικογενειακή τους κατάσταση. Βλέπουμε λοιπόν ότι μία γυναίκα δεν πρέπει απλά να ενηλικιωθεί για να χαρακτηριστεί ως Κυρία, αλλά πρέπει πρώτα να παντρευτεί με έναν άντρα για να μπορέσει να πάρει το τίτλο αυτό (Τσοκαλίδου 1996: 33). Σύμφωνα με τον Χαραλαμπάκη (1992: 134) η διάκριση των γυναικών σε Κυρίες και Δεσποινίδες με μόνο κριτήριο το αν είναι παντρεμένες, είναι κάτι που δείχνει τις προκαταλήψεις που υπάρχουν στην ελληνική κοινωνία. Με τον τρόπο αυτό, οι γυναίκες που «έμειναν στο ράφι» ξεχωρίζονται από αυτές που έχουν πάρει το status της «Κυρίας» (Παυλίδου 1984: 70). 3.9. Προβληματικές λέξεις 3.9.1. Άνθρωπος Η λέξη άνθρωπος χρησιμοποιείται για να περιγράψει το σύνολο του ανθρώπινου πληθυσμού, και τους άνδρες και τις γυναίκες. Παρόλο που είναι μία λέξη με αρσενικό άρθρο και κατάληξη και δηλώνει ένα φύλο, το αρσενικό (Μενίκη 2002: 69, Makri-Tsilipakou 1989: 70), χρησιμοποιείται για αναφορά σε άτομα και των δύο φύλων και θεωρείται σημασιολογικά ουδέτερη. Στις εκφράσεις στις οποίες τη συναντάμε, το υποκείμενο αναφοράς είναι κυρίως αρσενικού φύλου 32. Ακούγοντας τις φράσεις «Ο άνθρωπος έσπασε τα μούτρα του» (Τσοκαλίδου 1996: 30) και «Περίεργος είναι αυτός ο άνθρωπος» (Makri- Tsilipakou 1989: 73) θα σκεφτούμε αμέσως έναν άνδρα. Για μία γυναίκα θα περιμέναμε να ακούσουμε το «Η γυναίκα έσπασε τα μούτρα της». Φράσεις όπως «Ένας άνθρωπος έγκυος ζητάει τον προϊστάμενο» (Φραγκουδάκη 1988: 85) και «Δεν μου αρέσουν οι άνθρωποι που 32 Η Μακρή Τσιλιπάκου (1996: 444) αναφέρει για τη λέξη αυτή ότι είναι κατά 80% άνδρας και κατά 20% γυναίκα. 29

βάφουν τα μάτια τους» (Makri-Tsilipakou 1989: 73) δεν θα τις ακούσουμε ποτέ. Είναι φράσεις που ξενίζουν αυτόν που τις ακούει. Όταν το υποκείμενο αναφοράς είναι γυναίκα πάντα θα δηλώνεται το φύλο της 33. Ποτέ δεν θα πούμε η άνθρωπος μόνο ο άνθρωπος. Η Makri-Tsilipakou (1989) χρησιμοποίησε στην έρευνά της εκφράσεις όπως οι παραπάνω για τη δημιουργία ενός ερωτηματολογίου. Σκοπός της ήταν να δει πώς πληροφορητές και από τα δύο φύλα αντιλαμβάνονται τη χρήση της λέξης άνθρωπος σε διάφορα περικείμενα. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής υποστηρίζουν την άποψη ότι ακόμα και στα πιο γενικευτικά περικείμενα, η λέξη αυτή εκλαμβάνεται ως αρσενικού γένους. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι τα σύνθετα που αναφέρονται στα δύο φύλα όπως έχουμε ήδη δει. Σύνθετα που αναφέρονται στο θηλυκό φύλο, όπως το παλιογυναίκα, δεν έχουν αντίστοιχα για το ανδρικό φύλο με τη χρήση του λεξήματος «άνδρας». Το σύνθετο παλιοάνδρας δεν υφίσταται. Για να χαρακτηριστεί ένα άνδρας χρησιμοποιείται το παλιάνθρωπος. Έτσι σύμφωνα με την Φραγκουδάκη (1988: 84) «Ακόμα και αυτή η ανθρώπινη ιδιότητα μας αναιρείται και αμφισβητείται από την ίδια τη λέξη που την ορίζει, γιατί η λέξη άνθρωπος σημαίνει τον άντρα». 3.9.2. Παιδί Όταν αναφερόμαστε σε άτομα και των δύο φύλων τα οποία βρίσκονται σε μικρή ηλικία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη παιδί χωρίς κανένα πρόβλημα. Δεν συμβαίνει το ίδιο όμως όταν θέλουμε να αναφερθούμε σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Από την εφηβεία και μετά η λέξη παιδί χρησιμοποιείται μόνο για να αναφορά στο αρσενικό φύλο 34 (Τσοκαλίδου 1996: 30). Επιστρέφοντας στα σύνθετα που έχω ήδη εξετάσει, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το παλιοκόριτσο για αναφορά στο θηλυκό φύλο όμως δεν έχουμε αντίστοιχο για το αρσενικό φύλο με τη χρήση της λέξης «αγόρι», π.χ. παλιάγορο. Για την αναφορά στο αρσενικό φύλο στην περίπτωση αυτή θα χρησιμοποιηθεί το σύνθετο παλιόπαιδο. Αυτό ισχύει και με άλλα 33 H Makri-Tsilipakou στο (1989) παραθέτει πολλά παραδείγματα που δείχνουν τη διαφορά χρήσης της λέξης άνθρωπος όταν το υποκείμενο είναι αρσενικού ή θηλυκού γένους. 34 Αξιοσημείωτο είναι ότι σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας, ως «παιδιά» μέσα σε μία οικογένεια χαρακτηρίζονται μόνο τα αγόρια και όχι τα κορίτσια. Τα δεύτερα παίρνουν απλώς τον χαρακτηρισμό «κόρες» (Χαραλαμπάκης 1992: 126). 30

σύνθετα όπως το φτωχόπαιδο/φτωχοκόριτσο, πλουσιόπαιδο/πλουσιοκόριτσο κ.α. (Τσοκαλίδου 1996: 31). 3.9.3. Επανδρώνω Το ρήμα επανδρώνω σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (www.greeklanguage.gr) σημαίνει το εξής: «εφοδιάζω μία μονάδα εργασίας με τα πρόσωπα που χρειάζονται για τη λειτουργία της». Το ρήμα αυτό μπορεί να περιλαμβάνει το μόρφημα ανδρ- (από τον άνδρα) αλλά χρησιμοποιείται για αναφορά στα άτομα και των δύο φύλων, αφού δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη που να αναφέρεται μόνο σε γυναίκες (*επιγυναικώνω). Ο όρος αρχικά σήμαινε «τοποθετώ πλήρωμα σε πλοίο», αναφερόταν δηλαδή σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον στο οποίο η παρουσία των ανδρών ήταν απαραίτητη, όχι όμως και των γυναικών 35 (Ντάλτας 1992: 272, Χαραλαμπάκης 1992: 126). Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση που θέλουμε να κάνουμε αναφορά σε μία μονάδα εργασίας η οποία αποτελείται μόνο από γυναίκες; Η Παυλίδου (2002: 46) υποστηρίζει πως το επανδρώνω μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για άνδρες όσο και για γυναίκες, αφού το μόρφημα ανδρ- είναι ουδετεροποιημένο σημασιολογικά ως προς το χαρακτηριστικό +αρσενικό. 3.9.4. Αντρώνομαι Το ρήμα αντρώνομαι σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (www.greeklanguage.gr) σημαίνει «γίνομαι άνδρας». Σε αντίθεση με το επανδρώνω, εδώ υπάρχουν αντίστοιχα θηλυκά ρήματα τα απογυναικώνομαι και εκθηλύνομαι αλλά η σημασία τους είναι εντελώς διαφορετική. Δεν σημαίνουν «γίνομαι γυναίκα», δεν χρησιμοποιούνται καν για αναφορά σε άτομα του γυναικείου φύλου. Τα ρήματα αυτά δέχονται μόνο υποκείμενο σε αρσενικό γένος και χρησιμοποιούνται για υποτιμητική αναφορά σε έναν άνδρα, τον οποίο παρομοιάζουν με μία γυναίκα. Και το να είσαι γυναίκα είναι κάτι το οποίο θεωρείται αρνητικό (Παυλίδου 2006: 46). 35 Η χρήση του όρου αυτού σήμερα σύμφωνα με τον Ντάλτα (1992: 272) δηλώνει ακόμα την υποχρεωτική παρουσία των ανδρών και απλά επιτρέπει την παρουσία των γυναικών χωρίς να την καθιστά απαραίτητη. Αυτό είναι κάτι που αγνοεί τις γυναίκες και τις θίγει. 31

Στο ρήμα αυτό το μόρφημα ανδρ- δεν μπορεί όμως να θεωρηθεί ουδετεροποιημένο σημασιολογικά, από τη στιγμή που δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ποτέ με υποκείμενο μία γυναίκα. Έτσι λοιπόν βλέπουμε ότι δεν υπάρχει κανένα ρήμα που να σημαίνει «γίνομαι γυναίκα», αφού και τα ρήματα που περιλαμβάνουν το αρσενικό μόρφημα αλλά και αυτά που περιλαμβάνουν θηλυκά μορφήματα χρησιμοποιούνται για αναφορά μόνο σε άνδρες. 3.10. Παροιμίες και στερεότυπες εκφράσεις Οι παροιμίες, οι εκφράσεις ακόμα και οι ευχές ενός πολιτισμού, οι οποίες φυσικά εκφράζονται μέσα από τη γλώσσα του, μπορεί να δηλώνουν δύο πράγματα. Από τη μία, δείχνουν την κοινωνικοπολιτική κατάσταση που επικρατεί σε μία κοινωνία μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Από την άλλη δείχνουν τον τρόπο σκέψης ενός λαού (Τσοκαλίδου 1996: 33-34). Στον τρόπο σκέψης του λαού συμπεριλαμβάνεται η άποψη που έχει για τα δύο φύλα, τις σχέσεις, τα χαρακτηριστικά τους καθώς και τον ρόλο που πρέπει να έχουν μέσα στην κοινωνία αυτή. Στην Ελληνική γλώσσα υπάρχουν αρκετές εκφράσεις οι οποίες αναφέρονται στα δύο φύλα και έχουν σεξιστικό περιεχόμενο, αφού υποτιμούν το θηλυκό φύλο. 3.10.1. Παροιμίες Ας δούμε κάποια παραδείγματα με ελληνικές σεξιστικές παροιμίες που επιβεβαιώνουν τα παραπάνω: (12) Πυρ, γυνή και θάλασσα. (Μενίκη 2002: 75) Η γυναίκα παρουσιάζεται σαν ένα από τα τρία μεγαλύτερα δεινά του κόσμου. Τα δεινά αυτά είναι απρόβλεπτα, ατιθάσευτα και αυτό που κάνουν είναι να καταστρέφουν και αφαιρούν ζωές (Μενίκη 2002: 75). (13) Κάλλιο πουτάνα παρά γλωσσού. (Παυλίδου 1984: 70) 32

(14) Γυναίκα δίχως φίμωτρο, αλί ποιος θα την πάρει. (Μενίκη 2002: 73) (15) Ο καπνός και η γλωσσού διώχνουν τον άνθρωπο από το σπίτι του. (Παυλίδου 1984: 70) Η «γλώσσα» και η πολυλογία της γυναίκας 36 αναφέρονται σε πολλές παροιμίες. Θεωρείται κάτι τόσο κακό που είναι προτιμότερο μια γυναίκα να είναι ιερόδουλη. Μία γυναίκα που είναι γλωσσοκοπάνα χρειάζεται μια ανάλογη μεταχείριση όπως ένα φίμωτρο (Μενίκη 2002: 73). Η τελευταία παροιμία επιβεβαιώνει όσα είπαμε στην υποενότητα 3.9.1.. Η γυναίκα δεν θεωρείται άνθρωπος και η λέξη αυτή χρησιμοποιείται για να περιγράψει μόνο τους άνδρες. (16) Αλιά ς εκείον που γελαστεί και γυναικός πιστέψει. (Παυλίδου 1984: 70) Η παροιμία αυτή παρουσιάζει τις γυναίκες ως ψεύτρες, ως άτομα που δεν μπορείς να πιστέψεις και να εμπιστευτείς γιατί αν το κάνεις είναι σίγουρο ότι θα σε κοροϊδέψουν και θα σε εκμεταλλευτούν. (17) Κομμάτιν άντρας, ολάκερη γυναίκα. (Χαραλαμπάκης 1992: 127) (18) Από θηλυκό να ζει, κάλλιο σερνικό κι ας πεθάνει. (Χαραλαμπάκης 1992: 128) Οι τελευταίες παροιμίες δείχνουν την ανωτερότητα που θεωρείται ότι έχει το αρσενικό φύλο από το θηλυκό. Τόσο πολύ προτιμάται το πρώτο που πολλοί γονείς προτιμούν να 36 H Spender (1985: 42) υποστηρίζει ότι οι γυναίκες δεν χαρακτηρίζονται ως πολυλογούδες επειδή μιλούν περισσότερο σε σχέση με τους άνδρες αλλά σε σχέση με τη σιωπή (silence). Η σιωπή σύμφωνα με την ίδια είναι η επιθυμητή κατάσταση για τους άνδρες στην οποία πρέπει να βρίσκονται οι γυναίκες και οποιαδήποτε ποσότητα ομιλίας παραπάνω είναι περιττή. 33

φέρουν στον κόσμο ένα γιο ακόμα και αν δεν ζήσει πολύ από το να κάνουν μία κόρη υγιή (Χαραλαμπάκης 1992: 128). 3.10.2. Στερεότυπες εκφράσεις Αρκετές είναι και οι στερεότυπες εκφράσεις που χρησιμοποιούνται στην ελληνική κοινωνία. Ας δούμε μερικά παραδείγματα: (19) Κάνει σαν γεροντοκόρη. (Μενίκη 2002: 73) (20) Κάνει σαν κακιά πεθερά. (Μενίκη 2002: 74) (21) Εγώ πλήρωσα τη νύφη. (Μενίκη 2002: 75) Η γυναίκα που δεν έχει παντρευτεί παρουσιάζεται ως παράξενη και ιδιότροπη (παράδειγμα (19)). Ο γάμος αποτελεί εγγύηση ευτυχίας και μία γυναίκα μόνη και ανεξάρτητη δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένη (Μενίκη 2002: 73). Η γυναίκα στο παράδειγμα (20) παρουσιάζεται ως αυστηρή και ιδιόρρυθμη η οποία υποκινεί πολλές συμφορές (Μενίκη 2002: 74). Στο παράδειγμα (21), η γυναίκα παρουσιάζεται ως πηγή του κακού. Φέρνει κακή τύχη και σε κάνει να ξοδέψεις άσκοπα χρόνο και χρήμα (Μενίκη 2002: 75). 3.10.3. Ευχές Ακόμα και οι ευχές που δίνονται σε μία γυναίκα μπορεί να έχουν σεξιστικό περιεχόμενο, όπως στα παραδείγματα που ακολουθούν: (22) Και με ένα καλό παιδί! (Παυλίδου 1985: 70) 34

(23) Άντε και νυφούλα! (Παυλίδου 1985: 70) (24) Και με έναν γιο! (Τσοκαλίδου 1996: 34) Οι ευχές που δίνονται σε μία γυναίκα έχουν να κάνουν με τον γάμο και την «αποκατάστασή» της (Παυλίδου 1985: 70). Σκοπός της μέσα στην κοινωνία πρέπει να είναι να βρει έναν καλό σύζυγο να παντρευτεί και να κάνει παιδιά. Τα παιδιά αυτά κατά προτίμηση πρέπει να είναι αγόρια. Η υπεροχή του αρσενικού φύλου του παιδιού είναι κάτι το κοινώς αποδεκτό (Τσοκαλίδου 1996: 34). Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η άποψη της Ελληνικής κοινωνίας για τις γυναίκες είναι εντελώς αρνητική. Τη θεωρούν πηγή κακών και της προσάπτουν μόνο αρνητικά χαρακτηριστικά: ψεύτρες, άπιστες, πολυλογούδες, ιδιότροπες και αυστηρές. Ο ρόλος τους μέσα στην κοινωνία ορίζεται ως σύζυγος και μητέρα αφού αυτό είναι το μόνο που δίνει νόημα στην ζωή τους και τις κάνει χαρούμενες. Μία γυναίκα μόνη δεν βρίσκει την θέση της μέσα στην κοινωνία και δεν μπορεί να υπάρξει ευτυχισμένη. 3.11. Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης Η συμβολή των ΜΜΕ στην άνιση αντιπροσώπευση των δύο φύλων είναι καθοριστική. Ο ρόλος τους δεν είναι μόνο η ενημέρωση του κοινού για κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα αλλά σε μεγάλο βαθμό συμβάλουν στην διαμόρφωση αντιλήψεων, στάσεων και προκαταλήψεων, όπως επίσης στην προώθηση προτύπων συμπεριφοράς (Καραγιαννοπούλου et al. 2015: 11, Μοσχοβάκου & Χατζηαντωνίου 2018: 3). Όσον αφορά τα δύο φύλα, ο ρόλοι και τα πρότυπα συμπεριφοράς που προβάλλονται από τα ΜΜΕ συμβάλουν στην στερεοτυπική τους απεικόνιση, η οποία κατά κύριο λόγο γίνεται εις βάρος των γυναικών (Καραγιαννοπούλου et al. 2015: 12). Οι απεικονίσεις των γυναικών στα ΜΜΕ τις εμφανίζουν στους στερεοτυπικούς ρόλους της συζύγου, της μητέρας ή της νοικοκυράς. Άλλες φορές είναι αντικείμενα της ομορφιάς ενώ, όχι σπάνια, εμφανίζονται ως σεξουαλικά αντικείμενα και αντικείμενα της ανδρικής επιθυμίας (Μοσχοβάκου & Χατζηαντωνίου 2018: 5, Πηλαβάκη 2016: 67). Οι περιπτώσεις που αυτά 35

αμφισβητούν τα στερεότυπα των δύο φύλων είναι σπάνιες. Ως αποτέλεσμα, άλλοι ρόλοι που μπορεί να έχουν οι γυναίκες, π.χ. γυναίκες σε καταξιωμένες θέσεις, να αποσιωπούνται (Καραγιαννοπούλου et al. 2015: 7). Όλα τα παραπάνω τα συναντάμε στον έντυπο τύπο (εφημερίδες, περιοδικά), τα κοινωνικά δίκτυα, το ραδιόφωνο, αλλά κυρίως στην τηλεόραση, στις διαφημίσεις που προβάλλονται σε αυτή, στις ενημερωτικές και πολιτικές εκπομπές αλλά και στις τηλεοπτικές σειρές. Ας τα δούμε λίγο πιο αναλυτικά. Στον χώρο της διαφήμισης, χρησιμοποιούνται εικόνες και εκφράσεις οι οποίες είναι σεξιστικές και υποτιμούν το γυναικείο φύλο. Προβάλουν τις γυναίκες ως κατώτερες από τους άνδρες, με πολύ λιγότερες ικανότητες από αυτούς (Καραγιαννοπούλου et al. 2015: 7). Οι γυναίκες χρησιμοποιούνται για να διαφημίσουν οτιδήποτε, είτε απευθύνεται σε άνδρες είτε σε άλλες γυναίκες (Μενίκη 2002: 85). Το γυμνό γυναικείο κορμί κυριαρχεί, ενώ πολλές φορές τα μέρη του γυναικείου σώματος χρησιμοποιούνται μεμονωμένα δίνοντας την εντύπωση ότι μία γυναίκα είναι μόνο στήθος, πόδια και οπίσθια (Μενίκη 2002: 85, Πηλαβάκη 2016: 68). Ως αποτέλεσμα, αυτή καταλήγει να είναι ένα αντικείμενο και το γυναικείο κορμί να γίνεται μέσο εμπορευματοποίησης (Καραγιαννοπούλου et al. 2015: 12). Σε άλλες διαφημίσεις, παρουσιάζονται σε κοινωνικά αποδεκτούς ρόλους όπως αυτοί της μητέρας, της νοικοκυράς, της συζύγου και της εργαζόμενης μητέρας, με σκοπό την ταύτιση των υπολοίπων γυναικών μαζί τους για την αγορά του προϊόντος (Πηλαβάκη 2016: 69). Στα τηλεοπτικά σίριαλ, οι γυναίκες παρουσιάζονται ως νοικοκυρές, κουτσομπόλες, πολυλογούδες, χαζές, «ξανθιές», σεξομανείς, άμυαλες, απαθής και με πολλά άλλα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά που υποτίθεται ότι διαθέτει το γυναικείο φύλο (Πηλαβάκη 2016: 69, Τσοκαλίδου 2006: 32). Αυτές οι εικόνες ενισχύονται από την γλωσσική συμπεριφορά των γυναικών αυτών και από την εξωτερική τους εμφάνιση (μαλλιά, ντύσιμο, μακιγιάζ) (Τσοκαλίδου 2006: 32). Οι γελοιογραφίες και τα σκίτσα που υπάρχουν στα έντυπα παρουσιάζουν τον άνθρωπο ως γένους αρσενικού αφού χρησιμοποιούνται υποκείμενα που ανήκουν κυρίως στο ανδρικό φύλο. Η παρουσία των γυναικών σε αυτά είναι περιορισμένη (Τσοκαλίδου 2006:32). Στα άρθρα που αναφέρονται σε καταξιωμένες γυναίκες ή γυναίκες πολιτικούς, δίνεται έμφαση στις προσωπικές τους πληροφορίες και στην οικογενειακή τους κατάσταση ακόμα και αν αυτά είναι άσχετα με το θέμα. Ακόμα, αναφέρεται συχνά η σχέση που έχουν με κάποιον άνδρα ή σχολιάζεται η ανικανότητά τους λόγο του φύλου τους (Μοσχοβάκου & Χατζηαντωνίου 2018: 20). 36

Σε γενικές γραμμές, τα ΜΜΕ παρουσιάζουν μία εικόνα στην οποία οι άνδρες υπερέχουν αριθμητικά από τις γυναίκες σε όλους τους επαγγελματικούς τομείς και είναι αυτοί που προβάλλονται μόνο ως ειδήμονες και εκπρόσωποι συλλογικοτήτων (Πηλαβάκη 2016: 67). Στα δελτία ειδήσεων, οι γυναίκες είναι αυτές που παρουσιάζονται κυρίως ως θύματα διαφόρων καταστάσεων και αυτό καταλήγει να αποτελεί χαρακτηριστικό του ίδιου του φύλου τους (Πηλαβάκη 2016: 68). Καταλήγουμε λοιπόν στο ότι ο τρόπος προβολής των γυναικών στα ΜΜΕ και η αναπαραγωγή των έμφυλων στερεοτύπων δεν αποτελούν μόνο μία μορφή διάκρισης κατά των γυναικών αλλά φτάνουν να απειλούν τα δικαιώματά τους (Καραγιαννοπούλου et al. 2015: 17). Αυτά συντηρούν και ενισχύουν τα σεξιστικά στερεότυπα των δύο φύλων και προβάλουν τον σεξισμό σαν κάτι το «φυσιολογικό» (Πηλαβάκη 2016: 67). 3.12. Σύνοψη Συνοψίζοντας, στο κεφάλαιο αυτό εξέτασα τους τρόπους με τους οποίους ο σεξισμός γίνεται εμφανής στην Ελληνική γλώσσα. Πιο συγκεκριμένα, τα αρσενικά ονόματα χρησιμοποιούνται γενικευτικά για αναφορά σε ομάδες που αποτελούνται από άτομα και των δυο φύλων, επειδή το αρσενικό θεωρείται ως το επικρατέστερο γένος και γι αυτό μπορεί να συμπεριλάβει το θηλυκό. Στα επαγγελματικά ονόματα υπάρχει μεγάλη ανισότητα ανάμεσα στον αρσενικό και τον θηλυκό τύπο ως προς το κύρος που προσδίδει αυτός. Η χρήση του αρσενικού τύπου προσδίδει μεγαλύτερο κύρος στο άτομο αναφοράς από τον αντίστοιχο θηλυκό και γι αυτό προτιμάται. Στα οικογενειακά ονόματα, το αρσενικό γένος επικρατεί για ακόμη μία φορά. Τα οικογενειακά ονόματα των ανδρών αλλά και των γυναικών είναι μαρκαρισμένα ως προς το αρσενικό γένος, μόνο που αυτό της γυναίκας βρίσκεται σε γενική κτητική. Όλες οι γυναίκες προσδιορίζονται με βάση τον πατέρα ή τον σύζυγό τους, ανάλογα με το πιο επίθετο έχουν επιλέξει να χρησιμοποιούν. Στις μορφολογικές διαδικασίες, εξέτασα την παραγωγή και τη σύνθεση. Στην πρώτη, τα παράγωγα του λεξήματος «άνδρας» είναι συνδεδεμένα με θετικές σημασίες ενώ τα παράγωγα του λεξήματος «γυναίκα» με αρνητικές. Στην δεύτερη, η εικόνα παραμένει η ίδια. Η πλειοψηφία των συνθέτων που έχουν ως 1 ο ή 2 ο συνθετικό κάποια λέξη που αναφέρεται στο γυναικείο φύλο είναι συνδεδεμένη με αρνητικές και υποτιμητικές σημασίες, ενώ τα σύνθετα με 1 ο ή 2 ο συνθετικό κάποια λέξη που 37

αναφέρεται στο ανδρικό φύλο είναι κυρίως συνδεδεμένα με θετικές σημασίες. Στην σύνταξη, το αρσενικό γένος θεωρείται επίσης επικρατέστερο του θηλυκού και γι αυτό πάντα προηγείται και καθορίζει τη συμφωνία των όρων. Το θηλυκό προηγείται μόνο σε ορισμένες στερεοτυπικές εκφράσεις. Στα ελληνικά λεξικά, τα λήμματα «άνδρας» και «γυναίκα» παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές. Το λήμμα «γυναίκα» είναι κατά πολύ εκτενέστερο και περιλαμβάνει ένα πλήθος λέξεων με αρνητική σημασία, οι οποίες υποτιμούν και χαρακτηρίζουν τις γυναίκες με βάση την εμφάνισή τους. Αντίστοιχες λέξεις απουσιάζουν από το λήμμα «άνδρας». Οι τίτλοι προσφώνησης για τα δύο φύλα είναι ασύμμετροι, αφού όλοι οι άνδρες ανεξαρτήτου ηλικίας και οικογενειακής κατάστασης προσφωνούνται ως Κύριοι ενώ οι γυναίκες χαρακτηρίζονται ως Κυρίες μόνο αν είναι παντρεμένες, αλλιώς προσφωνούνται ως Δεσποινίδες. Υπάρχουν επίσης κάποιες λέξεις που θεωρούνται προβληματικές, όπως ο άνθρωπος και το παιδί, οι οποίες δεν περιλαμβάνουν εξίσου τα δύο φύλα. Οι παροιμίες, οι στερεότυπες εκφράσεις και οι ευχές που συναντάμε στην ελληνική κοινωνία περιλαμβάνουν πολλά έμφυλα στερεότυπα και υποτιμούν σε μεγάλο βαθμό το θηλυκό φύλο. Τέλος, τα ελληνικά ΜME εκτός από τη χρήση σεξιστικής γλώσσας, συμβάλουν έντονα στην προβολή και την διαιώνιση των έμφυλων στερεοτύπων. 38

Κεφάλαιο 4: Ο γλωσσικός σεξισμός στην Αγγλική γλώσσα 4.1. Εισαγωγή Το τέταρτο κεφάλαιο, έχει ως αντικείμενο την περιγραφή του φαινομένου του γλωσσικού σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα. Είδαμε στο Κεφάλαιο 2, ότι η Αγγλική γλώσσα διαφέρει από την Ελληνική λόγω έλλειψης γραμματικού γένους. Το γραμματικό γένος είναι αυτό που τοποθετεί την Ελληνική ανάμεσα στις πιο σεξιστικές γλώσσες, όπως είδαμε στο Κεφάλαιο 3. Παρόλ αυτά, η Αγγλική γλώσσα θεωρείται εξίσου σεξιστική. Ο σεξισμός αυτός είναι φανερός σε πολλά επίπεδα τα οποία θα εξετάσω αναλυτικά στις επόμενες ενότητες. Οι ενότητες αυτές θα ακολουθούν την διάρθρωση του προηγούμενου κεφαλαίου, αφού στόχος μου είναι να κάνω στο τέλος μία σύγκριση ανάμεσα στις δυο γλώσσες. Θα ξεκινήσω με την γενικευτική χρήση της αρσενικής αντωνυμίας he και τη χρήση του αρσενικού man για αναφορά και στα δύο φύλα (ενότητα 4.2.). Έπειτα, θα ασχοληθώ με τα επαγγελματικά ονόματα (ενότητα 4.3.) και τα αγγλικά οικογενειακά ονόματα (ενότητα 4.4.). Θα ακολουθήσουν η μορφολογική διαδικασία της σύνθεσης (ενότητα 4.5.) καθώς και η σύνταξη στις ΟΦ (ενότητα 4.6.). Έπειτα θα αναλύσω κάποιους όρους που χρησιμοποιούνται με ασύμμετρο τρόπο για τα δύο φύλα και συγκεκριμένα τους τίτλους προσφώνησης, καθώς και ορισμένα ζεύγη εκφράσεων που αναφέρονται σε αυτά (ενότητα 4.7.). Θα αναλύσω επίσης ορισμένες αγγλικές λέξεις οι οποίες θεωρούνται «προβληματικές», λόγω του διαφορετικού τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιούνται για τα δύο φύλα (ενότητα 4.8.). Προς το τέλος του κεφαλαίου, θα δώσω κάποιες λέξεις οι οποίες ενώ χρησιμοποιούνται και για τα δύο φύλα, οι συνδηλώσεις τους είναι διαφορετικές (ενότητα 4.9.). Στην τελευταία ενότητα (4.10.), θα εξετάσω τα αγγλικά ΜΜΕ για τη σεξιστική γλώσσα που χρησιμοποιούν, αλλά κυρίως για τα έμφυλα στερεότυπα που προωθούν. 39

4.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού 4.2.1. Γενικευτικό he Στην Αγγλική γλώσσα οι αναφορικές αντωνυμίες για το 3 ο ενικό πρόσωπο είναι μαρκαρισμένες ως προς το γένος: he για το αρσενικό, she για το θηλυκό και it για το ουδέτερο. Δεν υπάρχει όμως μια αντωνυμία που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για αόριστη αναφορά και θα περιλάμβανε και τα δύο φύλα. Ως λύση στο πρόβλημα αυτό δόθηκε η χρήση της αρσενικής αντωνυμίας he/his/him για γενικευτική αναφορά (generic masculine) η οποία χαρακτηρίζεται ως αμαρκάριστη (unmarked) και ουδέτερη ως προς το γένος (gender neutral) (Lakoff 1975: 43-44). Τα παραδείγματα που ακολουθούν μας δείχνουν αυτή η χρήση: (1) Everyone take his seat. (Lakoff 1975: 44) (2) If a person wants to ingratiate himself with Harry, he should cook him moo-shu pork. (Lakoff 1975: 44) Έτσι λοιπόν, το he περιλαμβάνει το she στις γενικευτικές αναφορές 37. H επιλογή του he για γενικευτική αναφορά έγινε για δύο λόγους: πρώτον, μία αντωνυμία πρέπει να συμφωνεί με το όνομα στο οποίο αναφέρεται σε γένος, αριθμό και πρόσωπο. Σύμφωνα με πολλούς γραμματικούς, τα περισσότερα ονόματα στην Αγγλική γλώσσα είναι αρσενικού γένους, με εξαίρεση αυτά τα οποία είναι μαρκαρισμένα με δείκτη θηλυκού γένους (feminine marker) 38. Δεύτερον, οι γραμματικοί ήθελαν να βρουν μία αντωνυμία για αόριστη αναφορά κατ αναλογία με τα everybody, someone κ.τ.λ. (Stanley 1978: 802). 37 Για τον Baron (1986: 110) στις περιπτώσεις αυτές η αρσενική αντωνυμία χρησιμοποιείται «μη φυσικά» (unnaturally) για αναφορά σε κάποιο άτομο το οποίο μπορεί να είναι αρσενικού γένους αλλά μπορεί να είναι και θηλυκού γένους. Αυτό είναι κάτι που έχει ως αποτέλεσμα τα άτομα του θηλυκού γένους να καθίστανται αόρατα (βλ. επίσης Sunderland 2006: 34). 38 Η Martyna (1980: 483) αναφέρει πάνω σε αυτό ότι το αρσενικό έχει χαρακτηριστεί ως ο «αμαρκάριστος» τύπος και το θηλυκό ως ο «μαρκαρισμένος», με αποτέλεσμα ο αμαρκάριστος τύπος του αρσενικού να αντιπροσωπεύει και το αρσενικό αλλά και το θηλυκό γένος, ενώ ο μαρκαρισμένος θηλυκός τύπος μόνο το θηλυκό γένος. 40

Η μελέτη της Bodine (1975) πάνω στους γραμματικούς 39 της Αγγλικής γλώσσας είναι εκτενής και μας δίνει πολλές πληροφορίες για το γενικευτικό he. Σύμφωνα με της ίδια οι γραμματικοί είτε υποστηρίζουν ότι η χρήση του he για την αόριστη αναφορά ήταν η μόνη λύση, είτε ότι το ίδιο το he είναι η Αγγλική αόριστη αντωνυμία (Bodine 1975: 130). Ας δούμε κάποια αποσπάσματα που παραθέτει η ίδια (Bodine 1975: 134-140): «The Relative agrees with the Antecedent in gender, number and person The Relative shall agree in gender with the Antecedent of the more worthy gender: as the King and the Queen whom I honor. The Masculine gender is more worthy than the Feminine.» (Poole 1646: 21) «The masculine person answers to the general Name, which comprehends both Male and Female; as Any Person, who knows what he says.» (Kirby 1746: 117) «English has a problem in that it has no common gender (in the third person singular) The most awkward solution is to use both the masculine and the feminine pronoun: Everyone should raise his (or hers) hand when he (or she) is ready. We usually try to avoid this by following the convention that, grammatically, men are more important than women. For reference to mixed groups, we use just the pronoun he. Everyone should raise his hand when he is ready.» (Roberts 1967: 354-355) Η χρήση τη αρσενικής αντωνυμίας he είναι πράγματι γενικευτική ή δημιουργεί προβλήματα; Σε έρευνες που έχουν διεξαχθεί έχει φανεί ότι τις περισσότερες φορές το he ερμηνεύεται σαν να αναφέρεται σε άτομα του αρσενικού φύλου, με αποτέλεσμα να μην περιλαμβάνει τις γυναίκες (βλ. Corbett 2004: 221 και Henley & Thorne 1977: 203 για 39 Η Stanley (1978: 800) περιγράφει το γενικευτικό he ως έναν από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους η ανδρική κυριαρχία έχει επηρεάσει την γραμματική της Αγγλικής γλώσσας. Παρόμοια, οι Miller & Swift (1980: 36) υποστηρίζουν ότι η χρήση της αντωνυμίας αυτής δεν έχει να κάνει με την αντίληψη ότι οι αρσενικές αντωνυμίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αναφορά και στα δύο φύλα, αλλά αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα της ανδρικής κοινωνικής κυριαρχίας όπου τα άτομα του ανδρικού φύλου θεωρούνται ως αντιπρόσωποι του ανθρώπινου είδους. 41

περισσότερες πληροφορίες). Η Martyna (1980: 488) υποστηρίζει ότι ακόμα και σε περικείμενα όπου η αναφορά είναι εντελώς γενικευτική, το he μπορεί να πάρει δύο ερμηνείες: αρσενική αναφορά και γενικευτική αναφορά, όπως στο παράδειγμα (3): (3) When someone is near a hospital, he should be quiet. (Martyna 1980: 488) Σε περιπτώσεις όπου το αντικείμενο αναφοράς είναι πιο πιθανό να είναι γυναίκα, π.χ. νοσοκόμες, τότε χρησιμοποιείται γενικευτικά η αντωνυμία she. Αν η αντωνυμία he είχε πράγματι γενικευτική αναφορά, τότε θα χρησιμοποιούταν σε όλα τα περιβάλλοντα και δεν θα χρειαζόταν να αντικατασταθεί (Miller & Swift 1980: 37-38). Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η αντωνυμία he φέρνει στο μυαλό την αναφορά σε άτομο αρσενικού φύλου και η χρήση της σε περιπτώσεις γενικευτικής αναφοράς σε άτομα και των δύο φύλων ή μόνο του θηλυκού είναι ανεπαρκής και αποτυχημένη. 4.2.2. Γενικευτικό man Όταν θέλουμε να αναφερθούμε στον άνθρωπο και το ανθρώπινο είδος γενικά, τότε κάνουμε χρήση των λέξεων man και mankind. Οι λέξεις αυτές περιλαμβάνουν τόσο το αρσενικό όσο και το θηλυκό γένος. Χρησιμοποιούνται δηλαδή με γενικευτικό τρόπο (generic use). To πρόβλημα εδώ είναι ότι η λέξη man χρησιμοποιείται για να περιγράψει και τα άτομα αρσενικού μόνο γένους. Έχει λοιπόν διπλό ρόλο: μπορεί να σημαίνει τον άνδρα ή κάποιον άνθρωπο οποιουδήποτε φύλου. Με τον τρόπο αυτό ο άνδρας και το αρσενικό φύλο αντιμετωπίζονται ως η νόρμα, ο αμαρκάριστος τύπος, ενώ η γυναίκα και το θηλυκό φύλο είναι ο μαρκαρισμένος τύπος ο οποίος περιλαμβάνεται μέσα στον αρσενικό (Jule 2008: 13, Litosseliti 2006: 14). Έτσι ο αμαρκάριστος αρσενικός τύπος είναι αυτός που αντιπροσωπεύει και το αρσενικό αλλά και το θηλυκό γένος, ενώ ο μαρκαρισμένος θηλυκός μόνο το θηλυκό γένος (Martyna 1980: 483). Ως αποτέλεσμα αυτού, οι γυναίκες καθίστανται αόρατες (Holmes 1992: 326, Litosseliti & Sunderland 2002: 4). Η Doyle (1995: 62) χαρακτηρίζει τη χρήση του αρσενικού man ως «ψευδογενετική» (pseudogeneric) αφού είναι από τη φύση της μία λέξη αρσενικού γένους και έτσι κατανοείται 42

από τον κόσμο 40. Όταν κάποιος ακούει τη λέξη αυτή, του έρχονται στο μυαλό εικόνες από άτομα που ανήκουν στο αρσενικό φύλο (Spender 1985: 151), ακόμα και σε περιβάλλοντα όπου χρησιμοποιείται γενικευτικά. Αυτό είναι κάτι που έχει υποστηριχθεί από αντίστοιχα κοινωνικά πειράματα (Holmes 1992: 327, Sunderland 1991: 507). Έτσι για την Doyle (1992: 62) η χρήση του man ως γενικευτικού όρου είναι «μη αποτελεσματική, προσβλητική και αχρείαστη» (ineffective, offensive and unnecessary). Ένα ακόμη επιχείρημα κατά της χρήσης του man, είναι ότι αν ήταν πράγματι γενικευτικός όρος τότε θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί χωρίς πρόβλημα σε περικείμενα όπου τα υποκείμενα είναι στην πλειοψηφία τους ή αποκλειστικά γυναίκες όπως τα παρακάτω: (4) *Μan has the capacity to breastfeed. (Sunderland 1991: 508) (5) *Man has difficult childbirth. (Litosseliti 2006: 14) Παρόλαυτά, η χρήση του man ως γενικευτικού όρου είναι λιγότερο συχνή από αυτή του γενικευτικού he και με το πέρασμα του χρόνου η χρήση του αυτή μειώνεται, όπως φαίνεται από το συνεχές (genericity continuum) που παραθέτει η Sunderland (1991: 511): Σχεδιάγραμμα 1: Συνεχές γενικευτικής χρήσης του man (Sunderland 1991: 511). 40 Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που παραθέτουν οι Baron (1986: 139) και Sunderland (1991: 507) για τη χρήση του όρου man από τους δικηγόρους του 19 ου αι. Ο όρος αυτός είχε γενικευτική χρήση μόνο σε συνθήκες που ευνοούσαν τους άνδρες: «The word man always includes woman when there is a penalty to be incurred, and never includes woman when there is a privilege to be conferred». 43

4.3. Επαγγελματικά ονόματα Πολλά είναι τα επαγγελματικά ονόματα που ως 2 ο συνθετικό τους έχουν το -man. Αυτά συνήθως αφορούν επαγγέλματα τα οποία κάποτε καταλαμβάνονταν αποκλειστικά από άνδρες και για να δοθεί ο όρος που θα περιέγραφε το άτομο που ασκούσε ένα τέτοιο επάγγελμα η λύση ήταν να «κολλήσουν» τη λέξη man στο ουσιαστικό που την περιγράφει (Freeborn et al. 1993: 251, Miller & Swift 1980: 28): milkman (γαλατάς), fireman (πυροσβέστης), spokesman (εκπρόσωπος), chairman (επικεφαλής) είναι μερικά από αυτά 41. Σήμερα όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει και πολλά από αυτά τα επαγγέλματα καταλαμβάνονται εξίσου από γυναίκες και από άνδρες. Τα επαγγελματικά ουσιαστικά όμως δεν έχουν αλλάξει και η χρήση τους προκαλεί ασάφεια για το φύλο του ατόμου στο οποίο αναφέρονται (Doyle 1995: 63) όπως μπορούμε να δούμε στο παράδειγμα που ακολουθεί: (6) The average salesman for the company earns up to 15.000$ per year. (Doyle 1995: 63) Σε πολλά από αυτά τα επαγγέλματα έχει δημιουργηθεί αντίστοιχος όρος για τις γυναίκες με την προσθήκη του -woman, π.χ. chairman/chairwoman, και αυτό είναι μία σημαντική απόδειξη για την ακαταλληλότητά τους. Αν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για αναφορά και στα δύο φύλα δεν θα χρειαζόταν δημιουργία ξεχωριστού όρου για να δηλώσει το γυναικείο φύλο σε μερικά μόνο από αυτά (Doyle 1995: 63). Θα έπρεπε όλα να είναι σε θέση να χρησιμοποιηθούν και με αρσενικό αλλά και με θηλυκό υποκείμενο. Στην πλειοψηφία των επαγγελμάτων, ο αρσενικός τύπος θεωρείται ως η νόρμα και χρησιμοποιείται ως βάση για τη δημιουργία του θηλυκού τύπου (Doyle 1995: 26, Holmes 1992: 326). Πολλά θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά δημιουργούνται με την προσθήκη στον αρσενικό τύπο ενός θηλυκού επιθήματος από τα παρακάτω: -ess: author/authoress, -ette: usher/usherette, -trix: aviator/aviatrix, -ine: hero/heroine, -enne (βλ. Doyle 1995: 26). Το πρώτο επίθημα, το -ess είναι αυτό που χρησιμοποιείται πιο συχνά 42. 41 Για περισσότερα επαγγέλματα βλ. Doyle (1995), Freeborn et al. (1993: 252), Miller & Swift (1980: 28-32). 42 Τα τελευταία χρόνια, στα πλαίσια ενός μεγάλου κοινωνικού κινήματος για την εξίσωση των δύο φύλων στον χώρο εργασίας, η πλειοψηφία των θηλυκών επαγγελματικών ονομάτων σε -ess δεν χρησιμοποιούνται πια (Crystal 2011: 34). 44

Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι τα επιθήματα -ess και -ette υποτιμούν τις γυναίκες και η προσθήκη τους στο επαγγελματικό ουσιαστικό κάνουν το άτομο αναφοράς να χάνει κύρος (Holmes 1992: 326). Στις περισσότερες περιπτώσεις η χρήση τους γίνεται για να δείξουν ότι το γένος το ατόμου δεν είναι σημαντικό (Doyle 1995: 26), ότι το θηλυκό γένος δηλαδή δεν είναι σημαντικό σε αντίθεση με το αρσενικό, τη νόρμα. Υπάρχουν επίσης επαγγέλματα τα οποία είναι συνυφασμένα με συγκεκριμένο φύλο και τον ρόλο που έχει αυτό μέσα σε μία κοινωνία (Jule 2008: 14). Το επάγγελμα doctor φέρνει στο μυαλό άτομο ανδρικού φύλου, αντίθετα το επάγγελμα nurse παραπέμπει σε άτομο θηλυκού φύλου. Όταν ένα άτομο που ασκεί ένα τέτοιο επάγγελμα είναι διαφορετικού φύλου από το αναμενόμενο, τότε το φύλο του πρέπει να δηλωθεί ρητά: woman doctor, woman attorney, male nurse, male secretary κ.α. (Jule 2008: 14, Miller & Swift 1980: 54). Ποτέ δεν θα δούμε χαρακτηρισμούς όπως woman nurse, male doctor. Στην Αγγλική βιβλιογραφία αυτοί οι χαρακτηρισμοί περιγράφονται ως gratuitous modifiers, γιατί σκοπός τους είναι να στρέψουν την προσοχή στο φύλο του ατόμου που ασκεί το συγκεκριμένο επάγγελμα με σκοπό να μειώσουν το κύρος του ( Litosseliti 2006: 14, Miller & Swift 1980: 54-57). Η Sunderland (2006: 35) παραθέτει επίσης κάποια επαγγέλματα οι τίτλοι των οποίων διαφέρουν ανάλογα με το φύλο στο οποίο αναφέρονται. Μερικά από αυτά είναι τα εξής: assistant manager (άνδρας)/manager s assistant (γυναίκα), technician (άνδρας)/operator (γυναίκα), chef (άνδρας)/cook (γυναίκα) κ.α.. Πάμε να δούμε τώρα δύο «επαγγέλματα», τα οποία χρησιμοποιούνται για να αναφερθούν σε γυναίκες και δεν υπάρχουν αντίστοιχα για τους άνδρες. Μία γυναίκα η οποία εργάζεται μπορεί να χαρακτηριστεί ως career woman 43, ενώ μία γυναίκα η οποία μένει στο σπίτι και φροντίζει την οικογένειά της χαρακτηρίζεται ως housewife. Αυτοί οι όροι τονίζουν τη διάκριση μεταξύ της δουλειάς μιας γυναίκας μέσα και έξω από το σπίτι. Στην πρώτη περίπτωση, κάνει μία «κανονική» δουλειά από την οποία έχει οικονομικά οφέλη αλλά θυσιάζει την οικογένειά της (Doyle 1995: 16). Στην δεύτερη περίπτωση, κάνει μια δουλειά η οποία δεν θεωρείται «κανονική» αφού δεν απολαμβάνει οικονομικά οφέλη και γι αυτό πολλές φορές υποτιμάται και χλευάζεται (Miller & Swift 1980: 78). Αντίστοιχοι όροι για το 43 H έκφραση αυτή σύμφωνα με τη Romain (1999: 130) (όπως αναφέρεται στους Ηolmes & Sigley 2001: 252) από τη μία πλευρά, υπονοεί ότι ως γυναίκες δεν μπορούν να είναι πραγματικές επαγγελματίες και από την άλλη, ότι ως επαγγελματίες δεν μπορούν να είναι πραγματικές γυναίκες. 45

ανδρικό φύλο δεν υπάρχουν, γιατί ένας άνδρας είναι φυσικό να εργάζεται και να φέρνει χρήματα στην οικογένεια του, παρά να μένει σπίτι και να την φροντίζει. 4.4. Οικογενειακά ονόματα Σε πολλές αγγλόφωνες περιοχές, οι γυναίκες μετά τον γάμο αναμένεται να πάρουν το επίθετο του συζύγου τους. Για την Tannen (1997: 502) αυτή είναι μία διαδικασία μαρκαρίσματος. Όταν μια γυναίκα υιοθετεί το επίθετο του συζύγου της το κάνει κατά κάποιο τρόπο για να δείξει ότι είναι παντρεμένη και σύμφωνη με τι αρχές της κοινωνίας της οποίας είναι μέλος. Καταλήγει όμως να χάσει την ταυτότητά της όταν εκείνη και ο άνδρας της μοιράζονται το ίδιο επίθετο (Miller & Swift 1980: 90) και ορίζεται πλέον από την δική του 44. Ακόμα και αν κρατήσει το δικό της επίθετο είναι μαρκαρισμένη. Το κάνει για να δείξει κάτι στον κόσμο με αυτό και είναι μία πράξη άξια σχολιασμού από τους άλλους. Κάποιες γυναίκες επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν και το δικό τους επίθετο αλλά και του άνδρα τους (double-barreled names) 45. Φυσικά και αυτό είναι μαρκαρισμένο. Η γυναίκα θέλει από τη μία να κρατήσει την ταυτότητά της αλλά από την άλλη θέλει να δείξει και ότι είναι παντρεμένη καταλήγοντας να χρησιμοποιεί ένα επίθετο τόσο εκτενές που σίγουρα ξεχωρίζει, π.χ. Stephanie Woodbury McGillicutty (Tannen 1997: 502). Βλέπουμε λοιπόν, ότι όποια επιλογή και να κάνει, θα είναι πάντα μαρκαρισμένη. Για τον άνδρα δεν ισχύει η διαδικασία του μαρκαρίσματος γιατί δεν υπάρχει η επιλογή του να αλλάξει ή να κρατήσει το επίθετό του. Το να χρησιμοποιεί το δικό του επίθετο είναι το «φυσιολογικό», το αμαρκάριστο. Η Spender (1985: 25) παραθέτει περιπτώσεις γυναικών οι οποίες επέλεξαν να μην χαρακτηρίζονται από το οικογενειακό όνομα του πατέρα τους αλλά ούτε από αυτό του συζύγου τους και έκαναν χρήση αυτοσχέδιων ονομάτων που θα εξασφάλιζαν την αυτονομία τους. Μία τέτοια επιλογή ήταν η χρήση του ονόματος μίας φίλης τους ή ενός οικογενειακού προσώπου ως το νέο τους οικογενειακό όνομα: η Julia Stanley υιοθέτησε το όνομα Julia Penelope και η Cheris Kramer άλλαξε το όνομά της σε Cheris Kramarae. Για τις Miller & Swift (1976: 5) αυτή είναι μία πράξη αυτοπροσδιορισμού (self-definition). 44 Ο White (1886: 139-140) (όπως αναφέρεται στην Bodine 1975: 137) υποστηρίζει ότι στον γάμο δεν είναι ο άνδρας αυτός που παντρεύεται τη γυναίκα αλλά είναι η γυναίκα που παντρεύεται τον άνδρα. Αυτή είναι που παίρνει το όνομά του και γίνεται μέλος της δικής του οικογένειας, όχι το αντίστροφο. 45 Η πράξη αυτή συναντάται συχνότερα στις Η.Π.Α. παρά στην Αγγλία (Mills & Mullany 2011: 155). 46

4.5. Σύνθεση Η λέξη man μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης ως μέρος ενός συνθέτου για γενικευτική αναφορά. Το συναντάμε ως 1 ο αλλά και ως 2 ο συνθετικό. Τις περιπτώσεις που το συναντάμε ως 2 ο συνθετικό τις έχω εξετάσει ήδη στην ενότητα 4.3., αφού κυρίως χρησιμοποιείται για να δηλώσει ένα επάγγελμα. Μερικές λέξεις στις οποίες το man χρησιμοποιείται ως 1 ο συνθετικό είναι οι παρακάνω: mankind (το ανθρώπινο είδος), manpower (το εργατικό δυναμικό μιας μονάδας εργασίας), man-hours (οι εργατοώρες ενός ατόμου) κ.α. 46. Στην υποενότητα 4.2.2. κατέληξα στο ότι η λέξη man δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για γενικευτική αναφορά αλλά η σημασία της παραπέμπει στο αρσενικό φύλο στην πλειοψηφία των περιπτώσεων. Η κατάσταση δεν μπορεί να είναι διαφορετική στην περίπτωση των συνθέτων. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς πρόβλημα σε περιβάλλοντα όπου το υποκείμενο είναι αρσενικού γένους ή σε περιβάλλοντα με υποκείμενα άτομα και από τα δύο φύλα, αγνοώντας τα άτομα θηλυκού φύλου που περιλαμβάνονται σε αυτά. Δεν μπορούν όμως να χρησιμοποιηθούν σε περιβάλλοντα όπου τα υποκείμενα είναι αποκλειστικά θηλυκού φύλου (Miller & Swift 1980: 21). Ας δούμε τα ακόλουθα παραδείγματα: (7) America s manpower begins with boy power. (Miller & Swift 1980: 20) (8) The annual exhibit of the Connecticut Society of craftsmen-which includes women artists as well-opens Thursday (Miller & Swift 1980: 21) Στο πρώτο παράδειγμα το manpower αποκλείει εντελώς τις γυναίκες 47. Στο δεύτερο παράδειγμα, αν η λέξη craftsmen μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για αναφορά και στα δύο φύλα, δεν θα συνοδευόταν από μία διευκρίνιση για τη συμμετοχή και των γυναικών. 46 Η σημασία των λέξεων προέρχεται από το βιβλίο της Doyle, The A-Z of non-sexist language (1995), στο οποίο υπάρχει μία εκτενής αναφορά στις λέξεις με σεξιστικό περιεχόμενο στην Αγγλική γλώσσα. Οι λέξεις αυτές παρατίθενται αλφαβητικά και δίνονται εναλλακτικές για την αποφυγή της χρήση τους. 47 Για το manpower η Doyle (1995: 55) αναφέρει ότι η χρήση του καθιστά αόρατο το μισό εργατικό δυναμικό και πρέπει να αντικατασταθεί. 47

4.6. Σύνταξη ΟΦ Όταν μέσα σε μία πρόταση έχουμε ένα ζεύγος ονομάτων που ανήκει σε διαφορετικό φύλο, τότε στην πλειοψηφία των περιπτώσεων το αρσενικό φύλο θα είναι αυτό που προηγείται όπως στις ακόλουθες φράσεις: boys and girls, husband and wife, his and hers (Baron 1986: 3, Miller & Swift 1980: 94). Το θηλυκό φύλο μπορεί να προηγηθεί μόνο σε στερεοτυπικές εκφράσεις, όπως το ladies and gentlemen. Οι Eckert & McConnell-Ginet (2003: 34) υποστηρίζουν ότι αυτή η σειρά των όρων έχει καθιερωθεί ώστε να γίνεται εμφανής η ανδρική ανωτερότητα. Ο ρόλος των ανδρών γραμματικών ήταν και εδώ καθοριστικός. Ας δούμε ορισμένα αποσπάσματα από γραμματικούς το διάστημα μεταξύ 16 ου και 19 ου αι: «Let us kepe a natural order, and set the man before the woman for maners Sake.» (Wilson 1553/1962: 189) (Όπως αναφέρεται στους Bodine 1975: 134 και Miller & Swift 1980: 95) «The worthier is preferred and set before, as a man is settle before a woman.» (Wilson 1553/1962: 234) (Όπως αναφέρεται στους Baron 1986: 3 και Bodine 1975: 134) «The masculine gender is more worthy than the feminine.» (Poole 1646: 21) (Όπως αναφέρεται στους Bodine 1975: 134 και Coates 1993: 24) «The supreme Being is in all languages Masculine, in as the masculine sex is the superior and more excellent.» (Harris 1751/1765: 50) (Όπως αναφέρεται στον Baron 1986: 3) «In all languages, the masculine gender, like the sex it represents, is considered the most important.» (Brown 1851/1880: 255) (Όπως αναφέρεται στον Baron 1986: 3) 48

Με βάση τα παραπάνω, η «φυσική» σειρά με την οποία πρέπει να παρατίθενται οι όροι μέσα σε μία πρόταση βασίζεται στο αρσενικό φύλο, το οποίο θεωρείται ως ανώτερο από το θηλυκό, πιο άξιο και γι αυτό πρέπει πάντα να προηγείται. 4.7. Χρήση ασύμμετρων όρων 4.7.1. Τίτλοι προσφώνησης Μία από τις μεγαλύτερες ανισότητες ανάμεσα στα δύο φύλα που συναντάμε στην Αγγλική γλώσσα βρίσκεται στους τίτλους προσφώνησης. Ένας άνδρας φέρει τον τίτλο Mr. ανεξάρτητα από την οικογενειακή του κατάσταση, αν είναι παντρεμένος ή όχι. Για τη γυναίκα η κατάσταση είναι διαφορετική. Η γνώμη που έχει κάποιος γι αυτή και ο χαρακτηρισμός που της αποδίδεται μέσα σε μία κοινωνία έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με την οικογενειακή της κατάσταση. Ο τίτλος που την χαρακτηρίζει πρέπει να φέρει αυτήν την πληροφορία (Lakoff 1975: 40) και έτσι οι γυναίκες διακρίνονται σε Miss αν είναι ανύπαντρες και σε Mrs. αν είναι παντρεμένες. Είδαμε προηγουμένως, ότι πολλές γυναίκες μετά τον γάμο τους επιλέγουν να πάρουν το όνομα το συζύγου τους με αποτέλεσμα να χάσουν την δική τους ταυτότητα. Δεν είναι λίγες όμως και οι φορές που οι γυναίκες αυτές εκτός από το επίθετό τους στερούνται και το μικρό τους όνομα και χαρακτηρίζονται από τον τίτλο τους Mrs., ως παντρεμένες γυναίκες, συνοδευόμενο από το όνομα και το επίθετο του συζύγου τους, π.χ. Mrs. John Smith (Lakoff 1975: 41). Ο μόνος ρόλος που έχουν οι γυναίκες αυτές είναι ο ρόλος της συζύγου και στερούνται στην πορεία το όνομά τους, την ταυτότητα και την προσωπικότητά τους και καθίστανται εντελώς αόρατες και υφιστάμενες στον σύζυγό τους (Baron 1986: 163). Εκτός από τους δύο παραπάνω τίτλους, έχει προταθεί και ένας τρίτος, το Ms., ως ενδιάμεση λύση για τις γυναίκες που δεν θέλουν να αποκαλύπτουν την οικογενειακή τους κατάσταση 48. Ενώ το Ms. έχει υιοθετηθεί σε μεγάλο βαθμό από γυναίκες νεαρής ηλικίας, οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας τον αποφεύγουν γιατί δεν θέλουν να χαρακτηριστούν ως «φεμινίστριες» (Eckert & McConnell-Ginet 2003: 54). Ακόμη, πολλοί είναι αυτοί που 48 Ο όρος Ms. δημιουργήθηκε από Αμερικανίδες φεμινίστριες ως αντίστοιχος του ανδρικού Mr., ένας τίτλος που δείχνει το φύλο αλλά όχι την οικογενειακή κατάσταση (Eckert & McConnell-Ginet 2003: 53, Ehrlich & King 1998: 167), ένας αμαρκάριστος τίτλος και για τις γυναίκες (Cameron 1985: 106). 49

υποστηρίζουν ότι τον τίτλο αυτό, εκτός από φεμινίστριες, τον χρησιμοποιούν γυναίκες οι οποίες είναι διαζευγμένες, λεσβίες και γυναίκες που μένουν με έναν άνδρα χωρίς να είναι παντρεμένες μαζί του (Mills & Mullany 2011: 156). Βλέπουμε λοιπόν, ότι ενώ ένας άνδρας φέρει έναν και μοναδικό τίτλο, μία γυναίκα έχει να επιλέξει ανάμεσα σε τρεις διαφορετικούς. Κάθε ένας από αυτούς θα έχει και μία διαφορετική συνέπεια για τον τρόπο που την αντιμετωπίζουν τα άτομα της κοινωνίας που είναι μέλος. 4.7.2. Ζεύγη εκφράσεων Στην Αγγλική γλώσσα συναντάμε εκφράσεις που χαρακτηρίζουν τα δύο φύλα και επισημαίνουν τη διαφορετικότητα που υπάρχει μεταξύ τους. Κάποιες από αυτές είναι κοινές και για τα δύο: the opposite sex, the other sex, another sex (Eckert & McConnel-Ginet 2003: 36-37) και μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου για αναφορά και για το αρσενικό και για το θηλυκό φύλο. Ο ρόλος τους είναι ακριβώς να επισημάνουν την αντίθεση μεταξύ τους. Υπάρχουν όμως και κάποια ζεύγη εκφράσεων τα οποία δεν έχουν ουδέτερη αναφορά στα δύο φύλα αλλά η χρήση τους υποτιμά το γυναικείο φύλο. Τέτοιες ζεύγη εκφράσεων είναι τα παρακάτω: the strong sex (ανδρικό φύλο)/the weaker sex (γυναικείο φύλο), the superior sex (ανδρικό φύλο)/the fair sex (γυναικείο φύλο). Η χρήση τους γίνεται για να αναδείξουν την ανωτερότητα του αρσενικού σε σχέση το θηλυκό (Baron 1986: 114, Freeborn et al. 1993: 248). Με τον τρόπο αυτό οι άνδρες παρουσιάζονται ισχυροί, ανώτεροι από τις γυναίκες και πιο σημαντικοί από αυτές, ενώ οι γυναίκες υποτιμούνται και παρουσιάζονται ως κατώτερες από τους άνδρες και αδύναμες. 4.8. Προβληματικές λέξεις 4.8.1. Girl-Boy Το κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα άτομο θηλυκού φύλου ως woman ή ως girl είναι αυτό της ηλικίας. Ο όρος girl μπορεί να απευθύνεται σε άτομα τα οποία βρίσκονται στις τάξεις του Λυκείου ή σε άτομα μικρότερης από αυτή ηλικίας (Gralley & Ruscher 2005: 300). Πιο συγκεκριμένα, από τα 18 έτη και κάτω μπορούν να χαρακτηρίζονται ως girls αλλά 50

αφού συμπληρώσουν την ηλικία αυτή χαρακτηρίζονται ως women (Doyle 1995: 34, Freeborn el al. 1993: 248). Σε αντίθεση με το boy, τον όρο για το ανδρικό φύλο, το girl χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει και άτομα μεγαλύτερης ηλικίας από την προβλεπόμενη. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να εκληφθεί ως κομπλιμέντο, αφού προσδίδει στο άτομο αναφοράς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της νεότητας και της φρεσκάδας. Σε άλλες περιπτώσεις όμως, η χρήση του φέρει αρνητικά χαρακτηριστικά αφού προσδίδει στη γυναίκα στην οποία αναφέρεται στοιχεία όπως ανωριμότητα, εξάρτηση, μικρότητα κ.α. (Lakoff 1975: 25, Litosseliti 2006: 15). Το boy δεν χρησιμοποιείται για αναφορά σε άντρες αφού κάτι τέτοιο θα ήταν υποτιμητικό. Η χρήση του περιορίζεται μόνο για αναφορά σε άτομα αρσενικού φύλου που βρίσκονται ακόμα σε μικρή ηλικία. Σε εργασιακά περιβάλλοντα, η λέξη girl χρησιμοποιείται τρείς φορές περισσότερο από τη λέξη boy για αναφορά σε ενήλικα άτομα (Holmes & Sigley 2002: 259, Sunderland 2006: 40). Η χρήση του boy στα περιβάλλοντα αυτά αποφεύγεται σχεδόν εξολοκλήρου με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ανισότητες όπως στο παρακάτω παράδειγμα: (9) There are no more skilful operatives than the girls and men who make the popular Society shirts. (Holmes & Sigley 2002: 259) Μέσα στον ίδιο εργασιακό χώρο λοιπόν υπάρχουν girls και men, όχι girls και boys ούτε women και men. Η Doyle (1995: 34) υποστηρίζει ότι για να γίνεται σωστή χρήση της λέξης girl χωρίς αυτή να υποτιμά τις γυναίκες, πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο σε περιβάλλοντα στα οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί το boy, αν το αντικείμενο αναφοράς ήταν αρσενικού φύλου. 4.8.2. Masculine-Feminine Οι όροι masculine και feminine χαρακτηρίζονται από τις Miller & Swift (1976: 69) ως ίσως οι πιο κοινωνικά σεξιστικές λέξεις της Αγγλικής γλώσσας. Υποστηρίζουν ότι αυτές δεν είναι αντικειμενικές, αλλά ασαφής και υποκειμενικές, αφού η χρήση τους δεν βασίζεται σε βιολογικά κριτήρια. Αντίθετα, χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν αυτό που η εκάστοτε 51

κοινωνία ορίζει ως masculine ή feminine 49. Ορίζουν πως οι άνδρες και οι γυναίκες «πρέπει» να είναι, ποια είναι τα χαρακτηριστικά που συνοδεύουν το κάθε φύλο (Miller & Swift 1980: 67-68). Η Margaret Mead (1968: 286) (όπως αναφέρεται στις Miller & Swift 1976: 69) υποστηρίζει το εξής: «οι ιδιότητες σύμφωνα με τις οποίες μία κοινωνία χαρακτηρίζει κάτι ως masculine ή feminine είναι ιδιότητες μερικών μελών του κάθε φύλου και δεν είναι αντιπροσωπευτικές ολόκληρου του αρσενικού ή του θηλυκού φύλου». Για την ίδια, ο προσδιορισμός ενός ατόμου που ανήκει στο θηλυκό φύλο με masculine ιδιότητες δεν είναι υποτιμητικός, αφού οι ανδρικές δραστηριότητες και τα ανδρικά χαρακτηριστικά θεωρούνται ότι έχουν μεγάλο κύρος, π.χ. γενναιότητα και ψυχική δύναμη. Αντίθετα, ο προσδιορισμός ενός ατόμου που ανήκει στο αρσενικό φύλο με feminine χαρακτηριστικά, π.χ. τρυφερότητα και δεκτικότητα, είναι μία πράξη υποτίμησης που κάνει το υποκείμενο αναφοράς να χάνει κύρος (βλ. επίσης Miller & Swift 1980: 68). Με τον τρόπο αυτόν, ο όρος feminine καταλήγει να μειώνει όχι μόνο ορισμένα άτομα αλλά όλο το γυναικείο φύλο (Mead 1968: 278) (όπως αναφέρεται στις Miller & Swift 1976: 70). 4.8.3. Lady Η όρος lady χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει μία γυναίκα η οποία έχει σωστή συμπεριφορά και εκλεπτυσμένο χαρακτήρα (Miller & Swift 1980: 72). Είναι το θηλυκό αντίστοιχο του ανδρικού όρου gentleman, μόνο που η χρήση του είναι πιο συχνή και απαντάται σε περισσότερα περιβάλλοντα (Lakoff 1975: 21). Σε μερικά από αυτά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συνώνυμο του woman χωρίς κανένα πρόβλημα όπως παρακάτω: (10) A woman/ lady I know makes amazing things out of shoelaces and old boxes. (Lakoff 1975: 22) Ο όρος αυτός δεν είναι εγγενώς σεξιστικός αλλά η χρήση του σε συγκεκριμένα περικείμενα μπορεί να γίνει με σεξιστικό τρόπο (Gralley & Ruscher 2005: 301,313), όπως σε περιβάλλοντα στα οποία αναμένεται η χρήση ενός ουδέτερου όρου αλλά γίνεται εσκεμμένα η 49 Η Cameron (1985: 84) συμπεριλαμβάνει το ζεύγος masculine/feminine στα αντιθετικά ζεύγη που ανέφερα στην υποενότητα 3.6., στα οποία το πρώτο έχει πάντα θετική σημασία ενώ το δεύτερο πάντα αρνητική. 52

χρήση του lady για να δώσει έναν τόνο έλλειψης σοβαρότητας στην πρόταση (Lakoff 1975: 22, Litosseliti 2006: 15). Ένα τέτοιο περιβάλλον είναι τα επαγγέλματα. Η Lakoff (1975: 23) υποστηρίζει ότι όσο πιο υποτιμητικό είναι ένα επάγγελμα, τόσο πιθανότερο είναι να χρησιμοποιηθεί το lady αντί του woman για να το περιγράψει, π.χ. cleaning lady (αντίστοιχο ανδρικό επάγγελμα δεν υπάρχει). Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως gratuitous modifier (βλ. ενότητα 4.3.) με σκοπό να μειώσει ακόμα περισσότερο το κύρος του ατόμου που ασκεί ένα επάγγελμα, π.χ. lady doctor αντί για woman doctor, το οποίο είναι ήδη υποτιμητικό, ή απλά doctor όπως θα έπρεπε να είναι (Lakoff 1975: 23, Litosseliti 2006: 14). 4.9. Λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα Στην Αγγλική γλώσσα, συναντάμε κάποια ζεύγη λέξεων τα οποία ενώ ξεκίνησαν έχοντας κοινή σημασία για τα δύο φύλα στην πορεία απέκτησαν διαφορετική σημασία η οποία έχει να κάνει με τους διαφορετικούς ρόλους που έχουν αυτά μέσα σε μία κοινωνία 50. Η Lakoff (1975: 28-37) παραθέτει αρκετά ζεύγη στα οποία φαίνεται αυτή η διαφορά όπως τα mastermistress, bachelor-spinster (βλ. επίσης Spender 1985: 16), man-wife, professional (άνδρας)- professional (γυναίκα) και widower-widow. Στη συνέχεια θα δούμε μερικά από αυτά. 4.9.1. Master-Mistress H αρχική σημασία αυτού του ζεύγους ήταν η ισχύς (power) που έχει ένα άτομο πάνω σε κάποιο άλλο, όπως για παράδειγμα στη σχέση κύριου (master)-υπηρέτη (servant). Με το πέρασμα του χρόνου το master απέκτησε τη μεταφορική σημασία «έχω ισχύ πάνω σε κάτι», όπως η ικανότητα σε κάποιον τομέα, και χρησιμοποιείται και για τα δύο φύλα: (11) He is a master in landscape architect. (Miller & Swift 1980: 134) 50 Η Spender (1985: 23) αναφέρει ότι στη σεξιστική γλώσσα γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα σε δύο κατηγορίες: male και -male. Ότι ανήκει στην πρώτη κατηγορία συνδέεται με θετικές σημασίες, ενώ ότι ανήκει στη δεύτερη κατηγορία συνδέεται με αρνητικές σημασίες οι οποίες αφορούν κυρίως σεξουαλικά χαρακτηριστικά. Παρόμοια, οι Miller Swift (1976: 105) επισημαίνουν ότι στα Αγγλικά, είναι πολύ περισσότερες οι λέξεις με σεξουαλικές συνδηλώσεις οι οποίες αναφέρονται σε γυναίκες από αυτές που αναφέρονται σε άνδρες. 53

Το θηλυκό mistress δεν ακολούθησε την ίδια πορεία. Πήρε τη μεταφορική σημασία «έχω ισχύ πάνω σε κάποιον» αλλά μόνο στον σεξουαλικό τομέα (βλ. επίσης Baron 1986: 164, Miller & Swift 1980: 114). Είναι κάτι αντίστοιχο του ελληνικού όρου «ερωμένη». Σημαντικό είναι ότι σε αντίθεση με το master, στα περιβάλλοντα που χρησιμοποιείται το mistress προηγείται πάντα ένα αρσενικό όνομα το οποίο δηλώνει την κτήση, όπως παρακάτω: (12) *Rhonda is a mistress Rhonda is Harry s mistress. (Lakoff 1975: 29) Βλέπουμε λοιπόν, ότι ενώ οι άνδρες ορίζονται σε μία κοινωνία με βάση το τι κάνουν μέσα σε αυτή, οι γυναίκες ορίζονται με βάση τους άνδρες με τους οποίους συναναστρέφονται. 4.9.2. Widower-Widow Το ζεύγος αυτό είναι αντίστοιχο του ελληνικού ζεύγους χήρα-χήρος. Το θηλυκό όνομα widow χρησιμοποιείται πολύ πιο συχνά για να περιγράψει μια γυναίκα απ ότι χρησιμοποιείται το αρσενικό widower για να περιγράψει έναν άνδρα. Σημαντικό είναι ότι στο widow σχεδόν πάντα προηγείται το όνομα του άνδρα της σε κτητική, κάτι που δεν συμβαίνει με το αρσενικό, όπως μπορούμε να δούμε στο (13): (13) Mary is John s widow. *John is Mary s widower. (Lakoff 1975: 34) Ακόμα, η κοινωνία περιμένει διαφορετική συμπεριφορά από τα δύο φύλα όταν βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση, αφού η γυναίκα αναμένεται να κρατήσει περισσότερο το πένθος της από τον άνδρα. Βλέπουμε και εδώ ότι μία γυναίκα ορίζεται μέσα σε μία κοινωνία με βάση τη σχέση που έχει με έναν άνδρα, τον σύζυγό της στην προκειμένη περίπτωση, ακόμα και όταν αυτός δεν βρίσκεται πια στην ζωή. Αντίθετα ο άνδρας δεν ορίζεται με βάση τη σύζυγό του, αφού, από γλωσσολογική άποψη, η σχέση του μαζί της μετά τον θάνατό της δεν υφίσταται. 54

4.9.3. Man-Wife Ο χαρακτηρισμός των δύο συζύγων δεν είναι ο ίδιος πριν και μετά τον γάμο. Μία γαμήλια τελετή τελειώνει με την φράση: «I now pronounce you man and wife». Ο άνδρας και πριν και μετά χαρακτηρίζεται ως man. Η θέση του στον κόσμο δεν χαρακτηρίζεται σε σχέση με κάποιον άλλο, τη σύζυγό του. Ήταν και είναι man. Για τη γυναίκα δεν συμβαίνει το ίδιο. Πριν τον γάμο ήταν απλά woman ενώ μετά χαρακτηρίζεται ως wife. O ρόλος της γυναίκας έχει πλέον αλλάξει και ορίζεται με βάση τον νέο της σύζυγο 51. Όπως στις προηγούμενες περιπτώσεις, έτσι και εδώ, η γυναίκα μέσα σε μία κοινωνία ορίζεται με βάση τους άνδρες με τους οποίους συναναστρέφεται. 4.9.4. Ονόματα ζώων Υπάρχουν επίσης ορισμένα ζεύγη λέξεων τα οποία προέρχονται από το ζωικό βασίλειο και χρησιμοποιούνται για αναφορά στα δύο φύλα, αλλά οι συνδηλώσεις τους είναι εντελώς διαφορετικές. Το αρσενικό όνομα έχει πάντα θετικές συνδηλώσεις, όπως αυτές της δύναμης και της κυριαρχίας, ενώ το θηλυκό όνομα έχει πάντα αρνητικές συνδηλώσεις, κυρίως σεξουαλικές (Holmes 1992: 325, Lakoff 1975: 30-31). Τέτοια ζεύγη είναι τα dog/bitch, bull/cow και fox/vixen. Υπάρχουν ακόμα ονόματα ζώων που μπορεί να αναφέρονται και στα δύο φύλα, το θηλυκό όμως παίρνει κάθε φορά σεξουαλικές συνδηλώσεις, όπως το pig. Το τελευταίο, μπορεί να έχει αρνητικές συνδηλώσεις και όταν χαρακτηρίζει κάποιον άνδρα, αλλά δεν είναι το ίδιο υποτιμητικό όσο όταν χαρακτηρίζει μία γυναίκα. 4.10. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Στην Αγγλική γλώσσα, η βιβλιογραφία για το θέμα των ΜΜΕ και τον ρόλο των δύο φύλων μέσα σε αυτά είναι πολύ εκτενής. Λόγω έλλειψης χώρου, θα δώσω κάποιες βασικές μόνο πληροφορίες σχετικά με τα έμφυλα στερεότυπα και τη σεξιστική γλώσσα που συναντάμε στα 51 Οι Miller & Swift (1980: 87) αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι το «status» του άνδρα παραμένει το ίδιο ενώ αυτό της γυναίκας αλλάξει και από πρόσωπο μετατρέπεται σε ρόλο. 55

Αγγλικά ΜΜΕ 52. Στόχος των ΜΜΕ, είναι να ενημερώνουν το κοινό για θέματα επικαιρότητας, να ψυχαγωγούν, να κινητοποιούν για διάφορα κοινωνικά θέματα και να αναπαράγουν τις αντιλήψεις της εκάστοτε κοινωνίας και κουλτούρας (CMMP p: 8, Kangas et al. 2014: 77). Για τον λόγο αυτό παίζουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση της ισότητας των δύο φύλων και στον τρόπο που αναπαριστούν τα έμφυλα στερεότυπα, αλλά και σαν χώρος εργασίας ατόμων και από τα δύο φύλα (Kangas et al. 2014: 77). Εγώ θα ασχοληθώ μόνο με το πρώτο κομμάτι. Στα Αγγλικά ΜΜΕ κυριαρχεί η άνιση προβολή των δύο φύλων. Οι γυναίκες παρουσιάζονται ως νοικοκυρές, υπεύθυνες για τη φροντίδα του σπιτιού και εξαρτώμενες από τους άνδρες. Κυρίως προβάλλονται ως θύματα (βίας, φτώχιας, πολέμου) στις ειδήσεις, αλλά σχεδόν ποτέ δεν συμπεριλαμβάνεται το φύλο τους στους τίτλους των ειδήσεων (CMMP p: 13, Kangas et al. 2014: 79). Στις εκπομπές, δεν εμφανίζονται συχνά ως ομιλήτριες (spokespeople) για κάποιο θέμα ούτε ως ειδήμονες (experts) σε κάποιον τομέα (Kangas et al. 2014: 79). Οι γυναίκες χρησιμοποιούνται ως υποκείμενα σε θέματα που θεωρούνται μικρότερης σημασίας όπως τα κοσμικά και οι τέχνες, ενώ σε θέματα μεγαλύτερης θεωρητικά αξίας, όπως η πολιτική, η παρουσία τους είναι μικρή (White 2009: 14). Συχνά, χαρακτηρίζονται με βάση την εξωτερική τους εμφάνιση, π.χ. blonde, ή απεικονίζονται ως σεξουαλικά αντικείμενα (Litosseliti 2006: 15). Πολλές επίσης είναι και οι γυναίκες οι οποίες είναι αόρατες για τα ΜΜΕ όπως οι γυναίκες μεγάλης ηλικίας, αυτές που έχουν διαφορετικές σεξουαλικές προτιμήσεις, που ανήκουν σε μειονοτικές εθνικότητες ή σε διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες (CMMP p: 13, Kangas et al. 2014: 79). Στις διαφημίσεις, γίνεται χρήση διαφορετικών τύπων γυναικών ανάλογα με το προϊόν που θέλουν να προωθήσουν. Σε προϊόντα ομορφιάς γίνεται χρήση εντυπωσιακών γυναικών, με ωραία εξωτερικά χαρακτηριστικά, ενώ όταν πρόκειται για προϊόντα φαγητού ή σπιτιού προτιμάται μία μέση γυναίκα στον ρόλο της νοικοκυράς (White 2009: 13). Πολλές είναι όμως οι διαφημίσεις οι οποίες υποτιμούν το γυναικείο φύλο και το χρησιμοποιούν ως σεξουαλικό αντικείμενο. Στο διαδίκτυο κυκλοφορεί ένα πολύ ενδιαφέρον βίντεο με τίτλο «We Are #WomenNotObjects» 53 στο οποίο δίνονται ακραία παραδείγματα σεξιστικής 52 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. GMMP Report (2010) Who makes the News? Global Media Monitoring Project 2010, στο οποίο παρατίθενται πολλοί αναλυτικοί πίνακες με ποσοστά για όλα τα θέματα που αφορούν την παρουσία και την απεικόνιση των δύο φύλων στα ΜΜΕ. Αποτελεί μία πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα που δίνει πληροφορίες για ΜΜΕ από όλον τον κόσμο. 53 Το βίντεο είναι διαθέσιμο στο www.youtube.com/watch?v=5j31at7viqo&has_verified=1. 56

διαφήμισης συνοδευόμενα από τον καυστικό σχολιασμό γυναικών. Στόχος του είναι να ευαισθητοποιήσει το κοινό πάνω στο θέμα του σεξισμού που υφίστανται οι γυναίκες στον διαφημιστικό τομέα. Θα παραθέσω κάποια αποσπάσματα: Εικόνα 3: Απόσπασμα από το βίντεο «We Are #WomenNotObjects». Εικόνα 4: Απόσπασμα από το βίντεο «We Are #WomenNotObjects». 57

Εικόνα 5: Απόσπασμα από το βίντεο «We Are #WomenNotObjects». Σε σκίτσα που υπάρχουν σε εφημερίδες, οι γυναίκες χρησιμοποιούνται συχνά ως κωμικά στοιχεία. Σε τηλεοπτικές σειρές παρουσιάζονται ως άτομα που μιλάνε ακατάπαυστα ή που γκρινιάζουν συνέχεια. Ο τόνος της φωνής τους παίζει σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση αυτής της εικόνας και γι αυτό είναι πολύ υψηλός και ταχύς (Talbot 2003: 469-470). Τα έμφυλα στερεότυπα ενισχύονται συχνά από τη χρήση σεξιστικής γλώσσας. Χρησιμοποιούνται όροι οι οποίοι περιέχουν το αρσενικό -man για αναφορά σε ρόλους που απευθύνονται και στα δύο φύλα, όπως businessman, policeman κ.τ.λ.. Ως αποτέλεσμα οι γυναίκες αποκλείονται από αυτούς τους ρόλους και δίνεται η εντύπωση ότι οι ίδιες είναι ανίκανες να τους επιτελέσουν λόγω του φύλου τους (White 2009: 14-15). Βλέπουμε λοιπόν ότι και στα Αγγλικά ΜΜΕ ο τρόπος προβολής των γυναικών και των ανδρών είναι άνισος. Γίνεται αναπαραγωγή και ενίσχυση των έμφυλων στερεοτύπων καθώς και χρήση σεξιστικής γλώσσας. Ως αποτέλεσμα, ο σεξισμός καταλήγει να φυσικοποιείται. 4.11. Σύνοψη Συνοψίζοντας, στο κεφάλαιο αυτό εξέτασα τους τρόπους με τους οποίους ο σεξισμός γίνεται εμφανής στην Αγγλική γλώσσα. Πιο συγκεκριμένα, η αρσενική αναφορική 58

αντωνυμία he και το αρσενικό όνομα man χρησιμοποιούνται γενικευτικά για αναφορά σε άτομα και των δυο φύλων, με αποτέλεσμα τα άτομα που ανήκουν στο θηλυκό φύλο να καθίστανται αόρατα. Σε πολλά επαγγελματικά ονόματα χρησιμοποιείται ως 2 ο συνθετικό το αρσενικό -man ακόμα και αν αυτά αναφέρονται σε άτομα και των δύο φύλων. Υπάρχουν επίσης και επαγγέλματα στα οποία ο αμαρκάριστος τύπος θεωρείται ως αρσενικός και ως νόρμα και η προσθήκη σε αυτόν θηλυκού επιθήματος γίνεται για να χάσει κύρος το άτομο αναφοράς. Στα οικογενειακά ονόματα, οι διαθέσιμες επιλογές που έχουν οι γυναίκες είναι με κάποιον τρόπο μαρκαρισμένες, σε αντίθεση με τους άνδρες οι οποίοι χρησιμοποιούν το δικό τους αμαρκάριστο όνομα. Στη μορφολογική διαδικασία της σύνθεσης, το αρσενικό man δεν χρησιμοποιείται μόνο ως 2 ο συνθετικό σε επαγγελματικά ονόματα, αλλά και ως 1 ο σε λέξεις οι οποίες αναφέρονται και στα δύο φύλα με αποτέλεσμα να αγνοούν το θηλυκό. Στην σύνταξη, το αρσενικό γένος θεωρείται ανώτερο του θηλυκού και γι αυτό πάντα προηγείται. Το θηλυκό προηγείται μόνο σε ορισμένες στερεοτυπικές εκφράσεις. Οι τίτλοι προσφώνησης για τα δύο φύλα είναι ασύμμετροι, αφού όλοι οι άνδρες ανεξαρτήτου ηλικίας και οικογενειακής κατάστασης προσφωνούνται ως Mr. ενώ οι γυναίκες χαρακτηρίζονται ως Mrs. μόνο αν είναι παντρεμένες αλλιώς προσφωνούνται ως Miss. Ασύμμετρα είναι επίσης και κάποια ζεύγη εκφράσεων που αναφέρονται στα δύο φύλα όπως τα the strong sex/the weaker sex, αφού παρουσιάζουν τους άνδρες ανώτερους από τις γυναίκες τις οποίες υποτιμούν. Υπάρχουν ακόμα, κάποιες λέξεις που θεωρούνται προβληματικές, όπως τα girl/boy, επειδή χρησιμοποιούνται με διαφορετικό τρόπο για τα δύο φύλα. Μερικά ζεύγη λέξεων, όπως το master/mistress, τα οποία ξεκίνησαν έχοντας κοινή σημασία για τα δύο φύλα κατέληξαν να έχουν θετικές για τους άνδρες και αρνητικές-σεξουαλικές συνδηλώσεις για τις γυναίκες Τέλος, στα αγγλικά ΜΜΕ κυριαρχεί η προβολή των έμφυλων στερεοτύπων τα οποία ενισχύονται από την χρήση σεξιστικής γλώσσας. 59

Κεφάλαιο 5: Αντιμετώπιση γλωσσικού σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα 5.1. Εισαγωγή Στο προηγούμενο κεφάλαιο, εξέτασα τους τρόπους με τους οποίους ο σεξισμός εκδηλώνεται στην Αγγλική γλώσσα. Το φαινόμενο έχει οδηγήσει στο να γίνουν πολλές προσπάθειες να αλλάξει η γλώσσα αυτή και να υιοθετηθεί μία συμπεριφορά περισσότερο ισότιμη για τα δύο φύλα. Οι προσπάθειες αυτές στηρίχθηκαν στο γεγονός ότι όλες οι ζωντανές γλώσσες αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου και ότι οι άνθρωποι μπορούν και πρέπει να συμβάλουν στο να αλλάξει η γλώσσα. Να αποβάλει τις διακρίσεις που γίνονται στους ανθρώπους με βάση το φύλο, τη θρησκεία, τη φυλή, την ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο και τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις (Litosseliti 2006: 18). Ο γλωσσικός σεξισμός περιλαμβάνεται σε αυτές τις διακρίσεις και για τον λόγο αυτό έχουν γίνει πολλές γλωσσικές παρεμβάσεις στην Αγγλική γλώσσα, υπό την μορφή οδηγιών, για το πώς μπορεί να εξαλειφθεί όσο το δυνατόν περισσότερο. Στο παρόν κεφάλαιο θα παραθέσω ορισμένες λύσεις που έχουν προταθεί για την αποφυγή του σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα, οι οποίες περιλαμβάνονται στις οδηγίες αυτές αλλά και λύσεις που δίνονται από διάφορους συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με τη σχέση της γλώσσας και του φύλου. Θα ξεκινήσω με τις προτάσεις για την αποφυγή του γλωσσικού σεξισμού στην γενικευτική χρήση της αρσενικής αντωνυμίας he και του αρσενικού ονόματος man (ενότητα 5.2.). Θα ακολουθήσουν τα επαγγελματικά ονόματα (ενότητα 5.3.) και η διαδικασία της σύνθεσης (ενότητα 5.4.). Στη συνέχεια θα ασχοληθώ με τη σύνταξη στις ΟΦ (ενότητα 5.5.). Θα δώσω επίσης εναλλακτικές λύσεις για τους ασύμμετρους όρους (ενότητα 5.6.) και τις προβληματικές λέξεις (ενότητα 5.7.) καθώς και για τις λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα (ενότητα 5.8.) που συναντάμε στην Αγγλική γλώσσα. Στο τέλος του κεφαλαίου, θα εξετάσω τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να συμβάλουν τα ΜΜΕ στην εξάλειψη του γλωσσικού σεξισμού και των έμφυλων στερεοτύπων (ενότητα 5.9.). 60

5.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού 5.2.1. Γενικευτικό he Στην υποενότητα 4.2.1. κατέληξα ότι η χρήση της αρσενικής αντωνυμίας he ως αμαρκάριστου τύπου με ουδέτερη αναφορά και στα δύο φύλα είναι αποτυχημένη. Δεν μπορεί να χρησιμοποιείται για γενικευτική αναφορά σε μεικτές ομάδες ατόμων ούτε σε ομάδες που αποτελούνται από άτομα που ανήκουν αποκλειστικά στο θηλυκό φύλο. Παραπέμπει σε άτομα αρσενικού φύλου ακόμα και στα πιο γενικευτικά περικείμενα (βλ. παράδειγμα (3), υποενότητα 4.2.1.). Για την αποφυγή αυτής της άνισης αντιπροσώπευσης των δύο φύλων έχουν προταθεί πολλές εναλλακτικές λύσεις. Ας δούμε κάποιες από αυτές: 5.2.1.1. Χρήση και των δύο αναφορικών αντωνυμιών i. Η αρσενική αντωνυμία he/him/his μπορεί να χρησιμοποιείται μαζί με την αντωνυμία she/her/hers στα γενικευτικά περιβάλλοντα και η σειρά τους να εναλλάσσεται όπως στο παράδειγμα που ακολουθεί: (1) If a student studies hard he will succeed. If a student studies hard he or she/she or he will succeed. (NCTE 1985: 1) ii. Μπορεί να γίνεται χρήση συντομογραφιών όπως το s/he που βλέπουμε παρακάτω: (2) An amateur psychiatrist would be more sophisticated in the use he made of such data. An amateur psychiatrist would be more sophisticated in the use s/he made of such data. (Miller & Swift 1980: 43) 5.2.1.2. Αποφυγή χρήσης της αναφορικής αντωνυμίας he i. Η χρήση της αντωνυμίας he μπορεί να αποφεύγεται εντελώς, όπως στο παράδειγμα που ακολουθεί: 61

(3) The student did it and he was glad. The student did it and was glad. (Warren 1986: 475) ii. Η αντωνυμία he μπορεί να αντικατασταθεί από κάποιο άρθρο: a, an, the, όπως παρακάτω: (4) Who drop his ticket? Who drop a ticket? (Klein 1993: 2) (5) When the student hands in his paper, grate it immediately. When the student hands in the paper, grate it immediately. (NCTE 1985: 2) iii. Η αντωνυμία he μπορεί να αντικατασταθεί από την αναφορική αντωνυμία who, όπως στο ακόλουθο παράδειγμα: (6) If the writer plans ahead, he will save a lot of effort. The writer who plans ahead will save a lot of effort. (Warren 1986: 475) iv. Η αντωνυμία he μπορεί να αντικατασταθεί από την αόριστη αντωνυμία one, όπως παρακάτω: (7) A visitor to the island can spend as little as ten dollars a day provided he is willing to give up eating. When visiting the island, one can spend as little as ten dollars a day provided one is willing to give up eating. (Miller & Swift 1980: 44) 62

5.2.1.3. Χρήση της αναφορικής αντωνυμίας στο 1 ο, 2 ο ή 3 ο πληθυντικό πρόσωπο i. Το 1 ο πληθυντικό πρόσωπο της αναφορικής αντωνυμίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί για το 3 ο ενικό: (8) When a student writes a paper, he must proofread carefully. When we students write a paper, we must proofread carefully. (Klein 1993: 2) ii. Το 2 ο πληθυντικό πρόσωπο της αναφορικής αντωνυμίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί για το 3 ο ενικό: (9) When a teacher asks a question, he seeks student response. When you ask your students a question, you are seeking for student response. (NCTE 1985: 2) iii. Το 3 ο πληθυντικό πρόσωπο της αναφορικής αντωνυμίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί για το 3 ο ενικό: (10) The philosopher uses his reason to guide him. The philosophers use their reason to guide them. (Warren 1986: 475) 5.2.1.4. Χρήση του singular they Η αναφορική αντωνυμία του 3 ου πληθυντικού προσώπου they, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στο 3 ο ενικό πρόσωπο ως ουδέτερη ως προς το φύλο αντωνυμία και γι αυτό έχει ονομαστεί singular they. Ας δούμε το ακόλουθο παράδειγμα: (11) Does each student have his book? Does each student have their book? (NCTE 1985: 3) 63

Η χρήση του they δεν είναι όμως γραμματικά σωστή, αφού υπάρχει διαφωνία ως προς τον αριθμό στα περιβάλλοντα που χρησιμοποιείται (Baron 1986: 193): είναι πληθυντικού αριθμού και χρησιμοποιείται για αναφορά στον ενικό. Η Bodine (1975: 133) υποστηρίζει ότι παρόλαυτά, είναι προτιμότερη η χρήση του they από το he, γιατί ο πληθυντικός αριθμός περιλαμβάνει τον ενικό περισσότερο απ ότι το he περιλαμβάνει το she 54. 5.2.1.5. Χρήση της παθητικής φωνής Μία πρόταση που περιέχει το γενικευτικό he μπορεί να μετατραπεί στην παθητική φωνή και να το αποβάλλει 55, όπως η ακόλουθη: (12) The average citizen pays his taxes promptly. Taxes are paid promptly by the average citizen. (NCTE 1985: 2) 5.2.1.6. Χρήση ονομάτων αντί των αντωνυμιών Ένα ουδέτερο ως προς το φύλο όνομα, όπως το person, μπορεί να χρησιμοποιηθεί μέσα σε μία πρόταση και να αντικαταστήσει το γενικευτικό he, όπως παρακάτω: (13) He knows about current demographic trends. This person knows about current demographic trends. (Warren 1986: 475) 5.2.1.7. Γενικευτικό she Η χρήση της θηλυκού γένους αντωνυμίας she θα πρέπει επίσης να αποφεύγεται για γενικευτική αναφορά ακόμα και στα περιβάλλοντα που τα υποκείμενα αναφοράς είναι στην 54 Η χρήση του singular they αυξάνεται όλο και περισσότερο και πολλοί είναι οι συγγραφείς που υποστηρίζουν ότι η δομή αυτή θα γίνει κάποια στιγμή ευρέως αποδεκτή (βλ. Baron 1986: 196 και Klein 1993: 3). 55 Οι οδηγίες για την αποφυγή χρήσης σεξιστικής γλώσσας του NCTE (1985: 2) επισημαίνουν ότι η μετατροπή αυτή δεν πρέπει να γίνεται συστηματικά και πρέπει να αποφεύγεται στις περιπτώσεις όπου η παθητική φωνή αφαιρεί από τον δράστης μίας ενέργειας την ευθύνη για την ενέργεια αυτή π.χ. She was assaulted. 64

πλειοψηφία τους θηλυκού φύλου, π.χ. στο επάγγελμα της νοσοκόμας. Προτάσεις όπως «When a nurse comes on duty she...» είναι εξίσου σεξιστικές με προτάσεις όπως «When a physician comes on duty he» (Warren 1986: 477). 5.2.1.8. Δημιουργία νέων αναφορικών αντωνυμιών Από τον 18 ο αιώνα και μετά περισσότερες από ογδόντα νέες αντωνυμίες προτάθηκαν ως εναλλακτικές του γενικευτικού he οι οποίες θα περιλάμβαναν και τα δύο φύλα 56. Αυτές όμως δεν είχαν μεγάλη απήχηση και δεν γίνονταν ευρέως γνωστές με αποτέλεσμα πολλές να προταθούν από παραπάνω από έναν δημιουργούς σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Ήταν κυρίως συμφυρμοί (blends) 57 των he/him/his και she/her/hers όπως τα: him(m)er (1884, 1927, 1975, 1977), hiser (1850, 1884, 1912, 1975, 1975, 1984) και hem (1884, 1927, 1935, 1974, 1981) (για περισσότερες πληροφορίες βλ. Baron 1986: 210-212). Η πιο ευρέως διαδεδομένη αντωνυμία ήταν το thon, δημιούργημα του Charles Crozat Converse, ενός Αμερικάνου δικηγόρου-συγγραφέα. Ήταν ένας συμφυρμός των λέξεων that και one και για τον δημιουργό του ήταν μία συνταγή σίγουρης επιτυχίας. Σύμφωνα με τον ίδιο είχε μεγάλη ομοιότητα με τις υπόλοιπες αντωνυμίες, τα συστατικά της ήταν δυο λέξεις οι οποίες χρησιμοποιούνται συχνά στην Αγγλική γλώσσα και έφερε μία φυσική σύνδεση με τη σημασία της (Baron 1986: 200-201). Παρόλο που το thon δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ συστηματικά κατάφερε να μπει ως λήμμα σε διάφορα αμερικανικά λεξικά μέχρι το 1950 (βλ. επίσης Miller & Swift 1980: 45-46). Πολλοί είναι οι λόγοι που απέτυχαν οι παραπάνω αντωνυμίες, ο κυριότερος από τους οποίους είναι ότι δεν κατάφεραν να γίνουν ευρέως γνωστές και αποδεκτές. Άλλοι λόγοι που αναφέρονται στον Baron (1986: 212-216) είναι ότι δεν ήταν εύκολες στη χρήση, ήταν μη φυσικές, αχρείαστες ακόμα και ότι ήταν δημιουργήματα μιας φεμινιστικής συνομωσίας. 56 O Baron (1986: 190-216) κάνει μία πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση πάνω σε αυτές και παραθέτει μία λεπτομερή λίστα των αντωνυμιών που χρονολογούνται από το 1850 μέχρι το 1985. Μερικές από αυτές είναι: ne (1850), thon (1884), ons (1889), thir (1930), ta (1971), tey (1972) και et (1979). 57 Οι συμφυρμοί (blends) σύμφωνα με τον Ξυδόπουλο (2008/2014: 210), είναι λέξεις οι οποίες δημιουργούνται από τμήματα άλλων λέξεων. Στη διαδικασία της σύμφυρσης (blending) τμήματα από δύο λέξεις αποσπώνται και ενώνονται μεταξύ τους για να σχηματίζουν μία νέα λέξη, τον συμφυρμό. Η λέξη αυτή είναι αδιαφανής ως προς τη σημασία της. 65

5.2.2. Γενικευτικό man Οι γενικευτικοί όροι man και mankind είδαμε ότι παρόλο που είναι αρσενικού γένους χρησιμοποιούνται για να αναφερθούν σε όλο το ανθρώπινο είδος, αγνοώντας εμφανώς τις γυναίκες. Για να γίνει η Αγγλική γλώσσα λιγότερο σεξιστική πρέπει να αντικατασταθούν από άλλους ουδέτερους ως προς το φύλο όρους, οι οποίοι δεν θα ευνοούν κανένα από τα δύο φύλα αλλά θα τα συμπεριλαμβάνουν εξίσου 58. Μερικοί από τους όρους που έχουν προταθεί είναι οι εξής: human, human being, person αντί του man και humanity, humankind, human race, people αντί του mankind. Ας δούμε το παράδειγμα: (14) Reason is what distinguishes man from other animals. Reason is what distinguishes humans from other animals. (Warren 1986: 478) Η χρήση του man πρέπει να γίνεται μόνο όταν το υποκείμενο αναφοράς είναι αποκλειστικά αρσενικού γένους (LSA 1996: 68). 5.3. Επαγγελματικά ονόματα Στα επαγγελματικά ονόματα τα οποία έχουν ως 2 ο συνθετικό το γενικευτικό -man δίνονται δύο λύσεις για την αποφυγή του σεξισμού. Η πρώτη είναι η αντικατάσταση του -man από το -person, ενός ουδέτερου ως προς το φύλο επιθήματος. Η δεύτερη λύση είναι η αντικατάσταση ολόκληρου του επαγγελματικού ονόματος από κάποιο άλλο συνώνυμο επίσης ουδέτερου ως προς το φύλο. Σε μία λέξη μπορεί να εφαρμοστούν και οι δύο λύσεις ή μία από αυτές. Ας δούμε τον πίνακα που ακολουθεί 59. 58 Ο Baron (1986: 149) παραθέτει διάφορους νεολογισμούς οι οποίοι δημιουργήθηκαν ως εναλλακτικές του man για γενικευτική αναφορά και στα δύο φύλα οι οποίοι όμως δεν έφτασαν να γίνουν τόσο δημοφιλείς ώστε να καθιερωθούν. Μερικοί από αυτούς είναι το wo/man (man+woman) (βλ. επίσης Sunderland 1991: 513), gen (genesis+generic), maman (man+woman) κ.α.. 59 Οι εναλλακτικές λέξεις/φράσεις που δίνονται για τα σεξιστικά επαγγέλματα προέρχονται κυρίως από το βιβλίο της Doyle (1995), στο οποίο υπάρχει μία εκτενής αναφορά στις λέξεις με σεξιστικό περιεχόμενο στην Αγγλική γλώσσα, αλλά και από το βιβλίο που έχει εκδώσει το Υπουργείο Εργασίας των Η.Π.Α. (DOL), Job title revisions to eliminate sex- and age- referent language from the Dictionary of Occupational Titles (1975). 66

Πίνακας 1: Αγγλικά σεξιστικά επαγγελματικά ονόματα με το -man και οι εναλλακτικές τους. Μερικοί βέβαια υποστηρίζουν ότι η χρήση του -person δεν είναι τόσο αποτελεσματική γιατί πολλές φορές χρησιμοποιείται μόνο όταν το υποκείμενο αναφοράς είναι γυναίκα, ενώ όταν το υποκείμενο αναφοράς είναι άνδρας χρησιμοποιείται ο επαγγελματικός τύπος με το -man 60 (Ehrlich & King 1998: 168). Η Sunderland (1991: 517) αναφέρει ότι στη δική της έρευνα το επαγγελματικό όνομα chairperson χρησιμοποιήθηκε συχνότερα για αναφορά σε άτομο θηλυκού φύλου απ ότι αρσενικού, ενώ συχνή ήταν και η χρήση του chairman για Στο δεύτερο, προτείνονται εναλλακτικά επαγγελματικά ονόματα για περίπου 3.500 επαγγέλματα στα οποία θεωρείται ότι γίνεται διάκριση λόγω φύλου ή ηλικίας. 60 Στους Freeborn et al. (1993: 250) αναφέρεται και το επίθημα -body ή -bod ως ουδέτερο και πιο κατάλληλο επίθημα που θα μπορούσε να αντικαταστήσει το -man, επειδή έχει λιγότερες συλλαβές από το -person. 67

αναφορά κυρίως σε κάποιον άνδρα 61. Για τον λόγο αυτό σε ορισμένα επαγγέλματα, π.χ. chairman/chairperson, γίνεται αφαίρεση του 2 ου συνθετικού και χρησιμοποιείται μόνο το 1 ο, π.χ. chair, ως πιο ουδέτερος τύπος (Holmes & Sigley 2002: 257, Miller & Swift 1976: 128). Στα επαγγέλματα που χρησιμοποιείται επίθημα για να διακριθεί ο θηλυκός τύπος (μαρκαρισμένος) από τον αρσενικό (αμαρκάριστος), θα πρέπει να αποφεύγεται η χρήση διαφορετικών επαγγελματικών ονομάτων για άτομα που ασκούν το ίδιο επάγγελμα και να προτιμάται ένας και μόνο αμαρκάριστος τύπος ο οποίος θα περιλαμβάνει και τα δύο φύλα (Klein 1993: 3), όπως στον πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας 2: Αγγλικά σεξιστικά επαγγελματικά ονόματα μαρκαρισμένα με θηλυκό επίθημα και οι εναλλακτικές τους. Θα πρέπει επίσης να αποφεύγεται η χρήση των gratuitous modifiers οι οποίοι εθιστούν την προσοχή στο φύλου του ατόμου που ασκεί κάποιο επάγγελμα, με στόχο να μειώσουν το κύρος του (LSA 1996: 68, ΝCTE 1985: 4-5). Έτσι, μεταξύ άλλων, ως doctor θα πρέπει να χαρακτηρίζονται οι άνδρες και οι γυναίκες που ασκούν το επάγγελμα του ιατρού και να μην γίνεται διάκριση σε doctor και woman doctor, όταν το υποκείμενο αναφοράς είναι γυναίκα. 61 Η ίδια το αιτιολογεί λέγοντας ότι σε επαγγέλματα που κάποτε κυριαρχούσαν οι άνδρες η χρήση επαγγελματικών ονομάτων σε -man ήταν αποκλειστική και η μετέπειτα χρήση του -person γίνεται για να δείξει ότι το υποκείμενο αναφοράς είναι μάλλον γυναίκα και με τον τρόπο αυτό του μειώνουν το κύρος (βλ. επίσης Miller & Swift 1976: 126). 68

Τέλος, χαρακτηρισμοί-«επαγγέλματα» για τις γυναίκες, όπως career woman και housewife, για τους οποίους δεν υπάρχουν αντίστοιχοι ανδρικοί θα πρέπει να αποφεύγονται. Αυτοί στιγματίζουν την επιλογή μιας γυναίκας ανάμεσα στο να εργαστεί και να παραμερίσει την οικογένεια της ή στο να παραμείνει στο σπίτι, να ασχολείται μόνο με την οικογένειά της και να μην ασκεί μία «κανονική» δουλειά (Warren 1986: 474). 5.4. Σύνθεση Αρκετά είναι τα σύνθετα στα οποία το man χρησιμοποιείται ως 1 ο ή 2 ο συνθετικό. Αυτά στα οποία βρίσκεται σε θέση 2 ου συνθετικού τα εξετάσαμε ήδη στην ενότητα 5.3., στα επαγγελματικά ονόματα. Στα σύνθετα στα οποία το man έχει θέση 1 ου συνθετικού θα πρέπει να γίνεται αντικατάσταση ολόκληρης της σύνθετης λέξης από κάποια άλλη συνώνυμη λέξη ή φράση, η οποία θα είναι ουδέτερη ως προς το φύλο, όπως στον πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας 3: Αγγλικά σεξιστικά σύνθετα με το man ως 1 ο συνθετικό και οι εναλλακτικές τους. 5.5. Σύνταξη ΟΦ Για τη σειρά που μπαίνουν τα ονόματα διαφορετικού γένους μέσα σε μία πρόταση δεν μπορεί να δοθεί μία συγκεκριμένη λύση. Σίγουρα δεν ισχύει η ανωτερότητα του αρσενικού γένους το οποίο πρέπει να προηγείται πάντα του θηλυκού. Αντίστοιχα, ούτε το θηλυκό θα πρέπει να μπαίνει πάντα πρώτο 62. Για τον λόγο αυτό προτείνεται η σειρά των δύο φύλων μέσα σε μία πρόταση να εναλλάσσεται, ώστε να υπάρχει ίση αντιμετώπιση (LSA 1996: 68, 62 Οι Henley & Thorne (1977: 205) υποστηρίζουν ότι αυτό μπορεί να συμβεί μόνο σε περίπτωση που θέλουμε να δημιουργήσουμε εντύπωση ή να κάνουμε κάποια δήλωση. 69

Warren 1986: 481): men and women/women and men, husbands and wives/wives and husbands κ.τ.λ.. 5.6. Χρήση ασύμμετρων όρων 5.6.1. Τίτλοι προσφώνησης Οι τίτλοι που φέρουν τα δύο φύλα δεν είναι ισότιμοι. Ο τίτλος για τον άνδρα είναι ένας, το Mr., ο οποίος δεν δίνει καμία πληροφορία για την οικογενειακή του κατάσταση. Ο τίτλος που παίρνει μία γυναίκα αντίθετα, έχει να κάνει με τη σχέση που έχει με έναν άνδρα, αν είναι παντρεμένη ή όχι. Για την αποφυγή αυτής της ανισότητας θα πρέπει να υιοθετηθεί ένας τίτλος και για τις γυναίκες, ο οποίος δεν θα αποκαλύπτει την οικογενειακή τους κατάσταση. Για τον λόγο αυτό οι τίτλοι Miss και Mrs. πρέπει να αποφεύγονται και να προτιμάται ο τίτλος Ms. ως αντίστοιχος του Mr., ακόμα και όταν η οικογενειακή κατάσταση της γυναίκας είναι ήδη γνωστή (Warren 1986: 474). Θα πρέπει επίσης να αποφεύγεται η χρήση του τίτλου μίας γυναίκας συνοδευόμενο από το όνομα και το επίθετο του συζύγου της, π.χ. Mrs John Smith (βλ. υποενότητα 4.7.1.). Θα πρέπει να ορίζεται από το δικό της όνομα και τη δική της ταυτότητα και όχι από αυτή κάποιου άνδρα (NCTE 1985: 6). 5.6.2. Ζεύγη εκφράσεων Ζεύγη εκφράσεων τα οποία αναφέρονται στα δύο φύλα και τη σχέση που υπάρχει μεταξύ τους, όπως τα the strong sex (ανδρικό φύλο)/the weaker sex (γυναικείο φύλο), δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ποτέ (Freeborn et al. 1993: 248). Ο ρόλος αυτών των εκφράσεων είναι να αναδείξουν την ανωτερότητα του αρσενικού και την κατωτερότητα του θηλυκού φύλου, είναι άκρως σεξιστικές και πρέπει να αποφεύγονται σε κάθε περίπτωση. 70

5.7. Προβληματικές λέξεις 5.7.1. Girl-Boy Η χρήση της λέξης girl για αναφορά σε μία ενήλικη γυναίκα θα πρέπει να αποφεύγεται. Ο όρος αυτός θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για αναφορά σε άτομα του θηλυκού φύλου ηλικίας κάτω των 18 ετών κατ αντιστοιχία με το boy, το οποίο χρησιμοποιείται αποκλειστικά για αναφορά σε άτομα αρσενικού φύλου ηλικίας κάτω των 18 ετών. Έπειτα από τη συμπλήρωση της ηλικίας αυτής θα πρέπει να χρησιμοποιείται ο όρος woman ή κάποιος άλλος ουδέτερος ως προς το φύλο όρος (Doyle 1995: 34, Freeborn et al. 1993: 248), όπως βλέπουμε στο ακόλουθο παράδειγμα: (15) I ll have my girl do that job. I ll have my assistant do that job. (NCTE 1985: 5) 5.7.2. Lady Ο όρος lady είδαμε ότι δεν είναι εγγενώς σεξιστικός αλλά μπορεί να έχει σεξιστική χρήση σε ορισμένα περικείμενα όπως στα επαγγελματικά ονόματα, όπου χρησιμοποιείται σεξιστικά αντί του woman με στόχο την υποτίμηση του ατόμου στο οποίο αναφέρεται, π.χ. cleaning lady. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί και ως gratuitous modifier για να μειώσει το κύρος του ατόμου που ασκεί κάποιο επάγγελμα, π.χ. lady doctor αντί του doctor. Στα περιβάλλοντα αυτά ο όρος lady θα πρέπει να αποφεύγεται και να γίνεται η χρήση των όρων woman ή female, όπου αυτοί χρειάζονται, ως πιο ουδέτεροι (Gralley & Ruscher 2005: 312) όπως γίνεται παρακάτω: (16) The ladies on the committee all supported the bill. The women on the committee all supported the bill. (NCTE 1985: 5) 71

5.8. Λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα Είδαμε αρκετά ζεύγη λέξεων τα οποία κάποτε είχαν κοινή σημασία για τα δύο φύλα αλλά στην πορεία κατέληξαν να αποκτήσουν διαφορετικές: θετικές σημασίες αυτές που αναφέρονταν στο αρσενικό φύλο και αρνητικές-σεξουαλικές αυτές που αναφέρονταν στο θηλυκό. Οι λέξεις αυτές θα πρέπει να αποφεύγονται ή να γίνεται αντικατάστασή τους από άλλες συνώνυμες οι οποίες δεν ευνοούν κανένα φύλο. Ας δούμε κάποια παραδείγματα 63. 5.8.1. Μaster-Mistress Ο όρος master χρησιμοποιείται για να δείξει την ικανότητα που έχει κάποιος πάνω σε έναν τομέα. Μπορεί να αναφέρεται σε άτομα αρσενικού αλλά και θηλυκού φύλου παρόλο που ο όρος είναι αρσενικού γένους. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να αποφεύγεται και να προτιμάται η χρήση ουδετέρων ως προς το φύλο όρων όπως: expert, skilled κ.α. (Doyle 1995: 56). Ο θηλυκός όρος mistress δεν έχει αντίστοιχο αρσενικό. Χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει μία γυναίκα που έχει σχέση με έναν παντρεμένο άνδρα. Έχει σεξουαλικές συνδηλώσεις και υποτιμά την γυναίκα στην οποία αναφέρεται. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να αποφεύγεται και στη θέση του να χρησιμοποιούνται όροι που θα μπορούσαν να αναφερθούν και στα δύο φύλα και θα περιγράφουν μια γυναίκα που έχει σχέση με έναν παντρεμένο άνδρα αλλά και έναν άνδρα ο οποίος έχει σχέση με μία παντρεμένη γυναίκα, όπως: lover, paramour, girlfriend, boyfriend κ.α. (Doyle 1995: 59). 5.8.2. Man-Wife Οι δύο σύζυγοι μετά τον γάμο θα πρέπει να αλλάζουν από κοινού τους όρους που τους χαρακτηρίζουν όχι μόνο ο ένας, δηλαδή η γυναίκα. Μία γυναίκα πριν από τον γάμο χαρακτηρίζεται ως woman και μετά ως wife, ορίζεται με βάση τον σύζυγό της. Το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει και με τον σύζυγο. Πριν από τον γάμο μόνο πρέπει να χαρακτηρίζεται ως man και μετά ως husband. Θα πρέπει και εκείνος να ορίζεται με βάση τη νέα του σύζυγο, 63 Η Doyle (1995) προτείνει λύσεις και για μερικές ακόμα λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα όπως τα bachelor (σελ. 11), spinster (σελ. 92), widow/widower (σελ. 106), αλλά και για χαρακτηρισμούς που προέρχονται από το ζωικό βασίλειο όπως τα bitch (σελ. 12), cow (σελ. 18) και vixen (σελ. 104). 72

να αλλάζει ο ρόλος του μέσα στην κοινωνία. Έτσι εκφράσεις όπως man and wife δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν ένα παντρεμένο ζευγάρι. Οι εκφράσεις husband and wife/wife and husband είναι καταλληλότερες (Warren 1986: 481). 5.9. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης Στην ενότητα 4.10. εξέτασα τις διάφορες μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται η άνιση εκπροσώπηση των δύο φύλων στα Αγγλικά ΜΜΕ, κυρίως με την προβολή έμφυλων στερεοτύπων και τη χρήση σεξιστικής γλώσσας. Σε αυτήν την ενότητα θα δώσω κάποιες λύσεις που έχουν προταθεί πάνω στο ζήτημα αυτό. Θα βασιστώ σε δύο ευρέως διαδεδομένες πηγές οι οποίες είναι διαθέσιμες στο κοινό σε περισσότερες από μία γλώσσες (Grizzle 2012 και White 2009) 64. Ας δούμε κάποιες προτάσεις. Η προβολή των ανδρών και των γυναικών από τα ΜΜΕ θα πρέπει να είναι ισότιμη ώστε να αντιπροσωπεύονται η σύσταση της κοινωνίας, οι ανθρώπινες εμπειρίες και δράσεις καθώς και οι απόψεις όλων. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να προβάλλονται και να δίνουν συνεντεύξεις άτομα και των δύο φύλων ως ειδήμονες σε ποικίλα θέματα, όπως η πολιτική, τα οικονομικά, οι επιστήμες και τα αθλητικά (Grizzle 2012: 41, White 2009: 15-16). Στις ειδήσεις και στις εκπομπές επικαιρότητας θα πρέπει να χρησιμοποιούνται και γυναίκες ως πηγές πληροφόρησης σε ζητήματα ιδιαίτερης σημασίας (Grizzle 2012: 41). Οι γυναίκες δεν θα πρέπει να προβάλλονται σε σχέση με τον ρόλο τους στον σπίτι και στην οικογένεια (εκτός εάν είναι απαραίτητο για την ιστορία) ή την εξωτερική τους εμφάνιση. (White 2009: 15-16) αλλά και σε άλλους ρόλους, π.χ. εργασία. Επίσης, δεν θα πρέπει να είναι οι μόνες που παρουσιάζονται ως θύματα (βίας, καταστροφών, φτώχιας) ή που παραβιάζονται τα δικαιώματά τους. Στην απεικόνιση των γυναικών και των ανδρών πρέπει να γίνει εξάλειψη των στερεοτύπων και προώθηση μίας πολυδιάστατης εκπροσώπησης (Grizzle 2012: 42). Τα δύο φύλα δεν πρέπει να ορίζονται με συγκεκριμένα ανδρικά ή γυναικεία χαρακτηριστικά και ρόλους, τα 64 Το «Gender-sensitive indicators for media: Framework of indicators to gauge gender sensitivity in media operations and content» (Grizzle 2012) έχει γραφτεί για την UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) και είναι διαθέσιμο στις εξής γλώσσες: Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά, Βιετναμέζικα, Κινέζικα και Μογγολικά. Το «Getting the balance right: Gender equality in journalism» (White 2009) έχει γραφτεί για τη Διεθνή Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (International Federation of Journalists) και είναι διαθέσιμο στις εξής γλώσσες: Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά και Κροατικά. 73

οποία τα περιορίζουν και τα εξαιρούν από άλλα χαρακτηριστικά ή ρόλους. Το ορθό είναι να παρουσιάζονται σε ένα ευρύ φάσμα ρόλων με ποικίλα χαρακτηριστικά και ιδιότητες ώστε τα έμφυλα στερεότυπα να αμφισβητούνται. Η σεξιστική γλώσσα θα πρέπει να αποφεύγεται ως πηγή στερεοτυπικής διάκρισης λόγω συγκεκριμένου φύλου (Grizzle 2012: 43). Οι γυναίκες θα πρέπει να αναφέρονται με τον δικό τους τίτλο και όνομα και τη δική τους φωνή, όχι με βάση κάποιον άνδρα με τον οποίο σχετίζονται, π.χ. wife of Mr. Smith (White 2009: 16). Η χρήση περιγραφών που έχουν σκοπό να τιμωρήσουν, να μειώσουν ή να εκμεταλλευτούν τις γυναίκες πρέπει να αποφεύγονται. Επίσης, αναφορές όπως male nurse και woman doctor είναι εγγενώς σεξιστικές αφού υποδεικνύουν ότι δεν είναι φυσιολογικό η γυναίκα να είναι γιατρός ή ότι είναι ασυνήθιστο για τους άνδρες να εργάζονται σε ένα επάγγελμα φροντίδας (White 2009: 16). Η κάλυψη θεμάτων για την ισότητα των φύλων είναι σημαντικό και αναπόσπαστο κομμάτι του ρόλου των ΜΜΕ. Θα πρέπει να προωθούνται πολιτικά και νομοθετικά θέματα, όπως προγράμματα για την προστασία και την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των δικαιωμάτων των γυναικών και της ισότητας των φύλων. Ακόμα, θα πρέπει να προωθούνται θέματα που προβάλουν την ισότητα σε τομείς όπως η πολιτική, ο πόλεμος, η φτώχια, η βία, η επιστήμη και ο αθλητισμός (Grizzle 2012: 43-44). Η ευαισθητοποίηση όσον αφορά το φύλο σε ολόκληρο το περιεχόμενο των ΜΜΕ είναι επίσης πολύ σημαντική (Grizzle 2012: 44, White 2009: 16). Αυτό μπορεί να γίνει με ποικίλους τρόπους όπως η υποβολή εκθέσεων, προβολή ντοκιμαντέρ, συζητήσεις σε εκπομπές και συνεντεύξεις σε όλο το φάσμα των θεματικών τομέων που ανέφερα και παραπάνω, πολιτική, επιστήμες κ.α.. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι τη βία που υφίσταται κάποιος με βάση το φύλο του, σε όλες τις μορφές, είναι μία διεθνώς αναγνωρισμένη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Grizzle 2012: 45). Για τον λόγο αυτό πρέπει να δίνεται χώρος στα ΜΜΕ για θέματα βίας λόγων του φύλου (gender-based violence) και παροχή πληροφοριών για οργανισμούς υποστήριξης και υπηρεσίες που παρέχονται σε άτομα που έχουν πληγεί από τέτοιου είδους βία. Στον τομέα των διαφημίσεων θα πρέπει να γίνεται μία ισότιμη απεικόνιση των δύο φύλων και να αποφεύγεται η χρήση έμφυλων στερεοτύπων (Grizzle 2012: 47-48). Δεν πρέπει να ορίζονται οι άνδρες και οι γυναίκες με βάση στερεοτυπικά χαρακτηριστικά και ρόλους γιατί αυτό έχει ως συνέπεια να φυσικοποιούνται. Θα πρέπει να χρησιμοποιούνται και τα δύο φύλα ως δυναμικά και όχι ως παθητικά άτομα σε μία πληθώρα ρόλων. Δεν πρέπει να γίνεται χρήση 74

γυναικών και ανδρών ως υποκείμενα σε διαφημίσεις για διάφορες κατηγορίες προϊόντων και υπηρεσιών με βάση τους στερεότυπους ρόλους των φύλων, π.χ. γυναίκες σε οικιακά είδη και προϊόντα καλλωπισμού, άνδρες σε ποτά, αυτοκίνητα και αθλητικά είδη. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγεται η σεξιστική απεικόνιση των δύο φύλων με βάση την εξωτερική τους εμφάνιση και τα σωματικά τους χαρακτηριστικά. Οι διαφημίσεις θα πρέπει να περιλαμβάνουν μία πολυδιάστατη απεικόνιση των δύο φύλων για να μπορέσουν να αντιμετωπιστούν τα έμφυλα στερεότυπα και οι άλλες μορφές σεξιστικής εκπροσώπησης 5.10. Σύνοψη Συνοψίζοντας, στο κεφάλαιο αυτό έδωσα ορισμένες λύσεις οι οποίες έχουν προταθεί για την αντιμετώπιση του γλωσσικού σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα, για να υιοθετήσει μία συμπεριφορά περισσότερο ισότιμη απέναντι στα δύο φύλα. Πιο συγκεκριμένα, η γενικευτική χρήση την αρσενικής αντωνυμίας he μπορεί να αποφευχθεί με πολλούς τρόπους: με ταυτόχρονη χρήσης της αρσενικής και της θηλυκής αναφορικής αντωνυμίας, με αποφυγή χρήσης οποιασδήποτε αναφορικής αντωνυμίας ή αντικατάστασής της από κάποιο άρθρο, την αναφορική αντωνυμία who, την αόριστη αντωνυμία one ή τη χρήση της αντωνυμίας στο 1ο, 2 ο ή 3 ο πληθυντικό πρόσωπο. Επίσης, αντί της αρσενικής αντωνυμίας θα μπορούσε να γίνει χρήση του singular they, χρήση της παθητικής φωνής ή χρήση κάποιου ονόματος αντί αυτής. Το αρσενικό όνομα man στις γενικευτικές αναφορές θα πρέπει να αντικαθιστάται από κάποιον ουδέτερο ως προς το φύλο όρο όπως το human. Για τα επαγγελματικά ονόματα που έχουν ως δεύτερο συνθετικό το -man υπάρχουν τρεις επιλογές: να γίνει αντικατάσταση τους από κάποιον ουδέτερο ως προς το φύλο όρο, όπως το -person, να γίνει αφαίρεση του 2 ου συνθετικού και να χρησιμοποιείται μόνο το 1 ο ή αντικατάσταση ολόκληρου του σεξιστικού επαγγέλματος από κάποιο ουδέτερο. Στα επαγγέλματα που γίνεται χρήση θηλυκού επιθήματος για τη διάκριση του θηλυκού επαγγελματικού ονόματος, θα πρέπει να γίνει αφαίρεση του επιθήματος και χρήση του αμαρκάριστου τύπου και για τα δύο φύλα. Θα πρέπει επίσης να αποφεύγεται η χρήση gratuitous modifiers και χαρακτηρισμοί για τις γυναίκες όπως το housewife, για τους οποίους δεν υπάρχουν αντίστοιχοι ανδρικοί. Στη διαδικασία της σύνθεσης, οι σεξιστικοί όροι που έχουν ως 1 ο συνθετικό το αρσενικό όνομα man θα πρέπει να αντικαθίστανται από άλλους, ουδέτερους ως προς το φύλο όρους. Στη σύνταξη, η σειρά με τη οποία παρατίθενται τα ονόματα διαφορετικού φύλου μέσα σε μία 75

πρόταση θα πρέπει να εναλλάσσεται ώστε να μην ευνοείται κανένα από αυτά. Οι ασύμμετροι όροι που αφορούν τους τίτλους προσφώνησης για τα δύο φύλα θα πρέπει να γίνουν ισότιμοι και ένας τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι η χρήση της προσφώνησης Ms. για όλες τις γυναίκες ανεξαρτήτου οικογενειακής κατάστασης. Τα ασύμμετρα ζεύγη εκφράσεων που δηλώνουν την ανωτερότητα του αρσενικού φύλου θα πρέπει να αποφεύγονται σε κάθε περίπτωση. Προβληματικές λέξεις όπως τα girl/boy θα πρέπει να χρησιμοποιούνται σε αντίστοιχα περιβάλλοντα, ενώ το lady θα πρέπει να χρησιμοποιείται στα ίδια περικείμενα που γίνεται χρήση του αντίστοιχου ανδρικού όρου gentleman. Οι λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις έχουν διάφορες λύσεις ανάλογα με τη σημασία τους. Για παράδειγμα, το ζεύγος master/mistress θα πρέπει να αποφεύγεται και να γίνεται χρήση άλλων μη σεξιστικών όρων, κοινών για τα δύο φύλα. Τέλος, τα ΜΜΕ θα πρέπει να αποφεύγουν την προβολή έμφυλων στερεοτύπων και τη χρήση σεξιστικής γλώσσας και να προβάλουν την ισότητα των δύο φύλων σε όλους τους τομείς. Σημαντικό είναι επίσης να διοργανώνουν δράσεις ώστε να ευαισθητοποιήσουν το ευρύ κοινό πάνω σε θέματα που αφορούν τα δύο φύλα. 76

Κεφάλαιο 6: Αντιμετώπιση γλωσσικού σεξισμού στην Ελληνική γλώσσα 6.1. Εισαγωγή Στο Κεφάλαιο 5, ανέλυσα τις προτάσεις που έχουν δοθεί για την εξάλειψη του γλωσσικού σεξισμού στην Αγγλική γλώσσα. Είδαμε ότι το θέμα αυτό στα Αγγλικά έχει μεγάλη έκταση με αποτέλεσμα να γίνουν πολλές προσπάθειες στο να αλλάξει η γλώσσα και να υιοθετήσει μία ισότιμη συμπεριφορά απέναντι στα δύο φύλα. Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσω τις λύσεις που έχουν προταθεί για την αποφυγή του σεξισμού στην Ελληνική γλώσσα, ώστε να μπορέσει να αποκτήσει και αυτή μεγαλύτερη ισοτιμία. Θα βασιστώ κυρίως σε διάφορους οδηγούς που έχουν συσταθεί για το θέμα του σεξισμού αλλά και σε κάποιες λύσεις οι οποίες έχουν προταθεί από διάφορους συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με τη σχέση της γλώσσας και του φύλου. Οι προτάσεις για τα Ελληνικά είναι σχετικά πιο πρόσφατες από αυτές για τα Αγγλικά και πολύ λιγότερες αριθμητικά. Όπως είναι λογικό, αυτές έχουν βασιστεί σε μεγάλο βαθμό στις ήδη υπάρχουσες για τα Αγγλικά. Στόχος μου είναι να καταλήξω σε μία σύγκριση ανάμεσα στις δύο γλώσσες. Οι γλώσσες με τις οποίες ασχολούμαι είναι διαφορετικές ως προς τη μορφολογία τους, λόγω της έλλειψης γραμματικού γένους στην Αγγλική. Ωστόσο, ο γλωσσικός σεξισμός σε αυτές είναι εξίσου έκδηλος, όπως έδειξα στα Κεφάλαια 3 και 4. Μπορούν όμως να εφαρμοστούν οι ίδιες λύσεις στο ίδιο πρόβλημα σε δύο διαφορετικές γλώσσες; Αυτό είναι το ερώτημα που θα προσπαθήσω να απαντήσω σε αυτό το κεφάλαιο. Θα ξεκινήσω με τις προτάσεις για την αποφυγή του γλωσσικού σεξισμού στην γενικευτική χρήση του αρσενικού (ενότητα 6.2.) και στα θηλυκά επαγγελματικά ονόματα (ενότητα 6.3.) και θα προσπαθήσω να αιτιολογήσω την έλλειψη προτάσεων για τα οικογενειακά ονόματα και στις δύο γλώσσες (ενότητα 6.4.). Θα ακολουθήσουν τα σημασιολογικά στερεότυπα που συναντάμε στις διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης όπως επίσης και στο λεξικό (ενότητα 6.5.). Στη συνέχεια, θα ασχοληθώ με τη σύνταξη στις ΟΦ (ενότητα 6.6.). Θα δώσω επίσης εναλλακτικές λύσεις για τους ασύμμετρους όρους (ενότητα 6.7.) και τις προβληματικές λέξεις (ενότητα 6.8.) που συναντάμε στην Ελληνική γλώσσα. Λίγο πριν το τέλος, θα εξετάσω τα έμφυλα στερεότυπα ως πηγή παροιμιών και στερεότυπων εκφράσεων (ενότητα 6.9.) αλλά και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να συμβάλουν τα ΜΜΕ στην εξάλειψη του γλωσσικού σεξισμού και των έμφυλων στερεοτύπων (ενότητα 6.10.) Στο τέλος 77

το κεφαλαίου, θα αναφέρω κάποιες πρόσθετες συστάσεις που έχουν δοθεί για την αποφυγή του γλωσσικού σεξισμού στα Ελληνικά (ενότητα 6.11.). Σε κάθε ενότητα θα γίνεται σύγκριση με τις λύσεις που έχουν δοθεί για τα ίδια ζητήματα στην Αγγλική γλώσσα. 6.2. Γενικευτική/Γενετική χρήση του αρσενικού 6.2.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά Στην ενότητα 3.2. εξέτασα τη χρήση του αρσενικού γένους ως γενικευτικού για αναφορά σε μεικτές ομάδες ατόμων. Αυτό θεωρείται πιο δυνατό και επικρατέστερο του θηλυκού, το οποίο συχνά περιλαμβάνει. Κατέληξα όμως στο ότι η χρήση αυτή του αρσενικού είναι προβληματική από πολλές απόψεις: είναι αιτία δημιουργίας αμφισημίας και σημασιολογικών αντιφάσεων (βλ. παράδειγμα (2), ενότητα 3.2.) και κυρίως αγνοεί τα άτομα θηλυκού φύλου, αφού είναι αναγκασμένα να προσδιορίζονται με μία ταυτότητα γένους αρσενικού. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η άνιση αντιπροσώπευση των δύο φύλων θα πρέπει στις γενικευτικές αναφορές να χρησιμοποιούνται και το αρσενικό αλλά και το θηλυκό γένος. Πρέπει να γίνεται ταυτόχρονη αναφορά και στους άνδρες και στις γυναίκες σε μεικτές πληθυσμιακές ομάδες ώστε να δοθεί φωνή και στα δύο φύλα. Ας δούμε κάποιες προτάσεις: 6.2.1.1. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου Όταν το αρσενικό και το θηλυκό όνομα έχουν κοινή μορφολογική κατάληξη στον ενικό αριθμό, τότε το άρθρο θα πρέπει να μπαίνει και στα δύο γένη, όπως στο παράδειγμα: (1) ο/η γονιός η/ο γονιός (Μελέτη 2015: 161, Τσοκαλίδου 2006: 41-43) Στον πληθυντικό αριθμό και συγκεκριμένα στην ονομαστική και την γενική, όπου εκτός από τις κοινές μορφολογικές καταλήξεις είναι κοινά και τα άρθρα για τα δύο φύλα, θα πρέπει να προστίθεται η διευκρίνιση «άνδρες», «γυναίκες», όπως στο παρακάτω παράδειγμα: 78

(2) Οι πρόσφυγες, γυναίκες και άνδρες. Οι πρόσφυγες, άνδρες και γυναίκες. (Γκατσούκα et al. 2014: 28, Γκατσούκα et al. 2016: 17) 6.2.1.2. Χρήση αρσενικής και θηλυκής κατάληξης Στα ονόματα τα οποία διαθέτουν και αρσενική και θηλυκή κατάληξη θα πρέπει στις γενικευτικές αναφορές να παρατίθενται και οι δύο αυτές καταλήξεις, όπως στο παράδειγμα: (3) ο εισηγητής και η εισηγήτρια η εισηγήτρια και ο εισηγητής ο/η εισηγητής/τρια η/ο εισηγήτρια/της (Τσοκαλίδου 2006: 41-43) 6.2.1.3. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου και αρσενικής και θηλυκής κατάληξης Υπάρχουν και ονόματα τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν και με τους δύο παραπάνω τρόπους: αρσενικό και θηλυκό άρθρο (παράδειγμα (4)), αρσενική και θηλυκή κατάληξη (παράδειγμα (5)): (4) ο/η επιβάτης η/ο επιβάτης (Τσοκαλίδου 2006: 41-43) (5) ο επιβάτης και η επιβάτρια η επιβάτρια και ο επιβάτης ο/η επιβάτης/τρια η/ο επιβάτρια/της (Τσοκαλίδου 2006: 41-43) 79

6.2.1.4. Χρήση των αντωνυμιών και στα δύο γένη Οι αντωνυμίες θα πρέπει επίσης να παρατίθενται και στα δύο γένη όταν χρησιμοποιούνται για γενικευτική αναφορά, όπως στο ακόλουθο παράδειγμα: (6) ο οποίος και η οποία η οποία και οποίος ο/η οποίος/α η/ο οποία/ος (Γκατσούκα et al. 2014: 31, Γκατσούκα et al. 2016: 19) 6.2.1.5. Γενικευτική xρήση του θηλυκού Όταν τα υποκείμενα αναφοράς ανήκουν εξολοκλήρου στο θηλυκό φύλο, τότε η χρήση του θηλυκού γένους θα πρέπει να είναι αποκλειστική 65 (Γκατσούκα et al. 2014: 26, Γκατσούκα et al. 2016: 16). Αποκλειστική πρέπει να είναι επίσης και η χρήση του θηλυκού γένους για αναφορά σε ιδιότητες οι οποίες χαρακτηρίζουν μόνο το θηλυκό φύλο όπως αυτές της εγκύου και της θηλάζουσας (Γκατσούκα et al. 2014: 24, Γκατσούκα et al. 2016: 14). 6.2.1.6. Αποφυγή χρήσης και των δύο γενών Αντί να γίνεται χρήση διπλών τύπων με τα ονόματα και τα άρθρα τους και στα δύο γένη, θα μπορούσε να γίνει αντικατάστασή τους από λέξεις ή εκφράσεις οι οποίες θα περιλαμβάνουν και τα δύο φύλα όπως η παρακάτω: (7) Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες λατρεύουν τη θάλασσα. Ο ελληνικός λαός λατρεύει τη θάλασσα. (Παυλίδου 2002: 51-52) 65 Η Τσοκαλίδου (2006: 45) υποστηρίζει ότι το θηλυκό γένος θα μπορούσε να χρησιμοποιείται ως γενικευτικό σε ορισμένα περιβάλλοντα για αναφορά και στα δύο φύλα ως μέθοδος αποφυγής του γλωσσικού σεξισμού προς το θηλυκό φύλο (βλ. επίσης Παυλίδου 2002: 52). Σε μία τέτοια περίπτωση η χρήση αυτή του θηλυκού θα πρέπει να διευκρινίζεται από την αρχή για την αποφυγή αμφισημίας ή τυχόν παρεξηγήσεων. 80

6.2.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά Είναι εμφανές ότι οι παραπάνω προτάσεις είναι βασισμένες στις αντίστοιχες που είδαμε στα Αγγλικά στις υποενότητες 5.2.1.1. (χρήση της αναφορικής αντωνυμίας και στα δύο γένη) και 5.2.1.2. (αποφυγή χρήσης της αναφορικής αντωνυμίας). Η εφαρμογή τους στην πράξη όμως μπορεί να είναι προβληματική. Ο λόγος είναι το γραμματικό γένος και η μορφολογία της Ελληνικής γλώσσας. Όλα τα ονόματα οφείλουν να είναι μαρκαρισμένα ως προς το γένος: αρσενικές και θηλυκές καταλήξεις, αρσενικά και θηλυκά επιθήματα, και να συνοδεύονται από τα αντίστοιχα άρθρα. Αυτό αποτελεί εμπόδιο στην χρήση των ονομάτων και στα δύο γένη τόσο στον προφορικό και όσο και στον γραπτό λόγο. Στον γραπτό, ίσως να είναι λίγο πιο εύκολο να παρατίθεται τα ονόματα με διπλούς τύπους, σίγουρα όμως είναι κάτι που μπορεί να κουράσει τον αναγνώστη ή να τον κάνει να χάσει το νόημα το κειμένου που διαβάζει. Στον προφορικό, τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα. Κανένας δεν θα απαντήσει στο τηλέφωνό του λέγοντας Ποιος/Ποια είναι; ή ακόμα λιγότερο Ποια/Ποιος είναι;. Πιο εύκολη ίσως είναι η αντικατάσταση των ονομάτων με άλλα ουδέτερα ως προς το φύλο, π.χ. η χρήση της φράσης ο ελληνικός λαός αντί του Έλληνες και Ελληνίδες (παράδειγμα (7)). Στην Αγγλική, λόγω έλλειψης γραμματικού γένους τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Υπάρχει ένα πλήθος προτάσεων με αμαρκάριστες επιλογές που αφορούν τις γενικευτικές αναφορές (χρήση άρθρων, χρήση ονομάτων, χρήση παθητικής φωνής κ.τ.λ.) που μπορούν εύκολα να εφαρμοστούν και στον γραπτό και στον προφορικό λόγο ανάλογα με τις περιστάσεις. Ένα σημείο στο οποίο οι δύο γλώσσες δεν συμφωνούν είναι η χρήση του θηλυκού γένους στις γενικευτικές αναφορές. Οι αγγλικές προτάσεις υποστηρίζουν ότι η γενικευτική χρήση του θηλυκού είναι εξίσου σεξιστική με τη γενικευτική χρήση του αρσενικού και θα πρέπει να αποφεύγεται σε όλες τις περιπτώσεις (βλ. υποενότητα 5.2.1.7.). Αντίθετα, στις ελληνικές προτάσεις υποστηρίζεται ότι σε περιπτώσεις όπου τα υποκείμενα αναφοράς ανήκουν εξολοκλήρου στο θηλυκό φύλο, τότε η χρήση του θηλυκού γένους θα πρέπει να είναι αποκλειστική. Αιτία κατά τη γνώμη μου και γι αυτή τη διαφορά είναι το γραμματικό γένος. Στα Ελληνικά, όταν τα υποκείμενα αναφοράς είναι αποκλειστικά γυναίκες θεωρείται αυτονόητο ότι θα χρησιμοποιηθεί ένας τύπος ο οποίος θα συμφωνεί με αυτά σε γένος, αριθμό και πρόσωπο, άρα θηλυκού γένους. Στα Αγγλικά όπου τα ονόματα δεν είναι μαρκαρισμένα ως προς το γραμματικό γένος, θεωρείται πιο σωστό να μην χρησιμοποιούνται μαρκαρισμένοι 81

γενικευτικοί τύποι, ούτε ως προς το αρσενικό αλλά ούτε ως προς το θηλυκό γένος, αλλά αμαρκάριστοι που θα αναφέρονται και στα δύο γένη. 6.3. Θηλυκά επαγγελματικά ονόματα 6.3.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά Στην συζήτηση για τα επαγγελματικά ονόματα είδαμε ότι επικρατεί μεγάλη ανισότητα ανάμεσα στην θηλυκή και την αρσενική εκδοχή τους, όσον αφορά το κύρος που έχουν αυτά. Στα επαγγέλματα που θεωρούνται ότι έχουν υψηλό κύρος, όπως αυτά του γιατρού και του δικηγόρου, χρησιμοποιείται το επαγγελματικό όνομα μόνο στο αρσενικό γένος, ενώ η προσθήκη θηλυκού επιθήματος σε αυτά μειώνει το κύρος του ατόμου στο οποίο αναφέρεται, π.χ. γιατρίνα. Αντίθετα, σε αυτά που δεν θεωρούνται τόσο σημαντικά και έχουν χαμηλό κύρος, τα θηλυκά επιθήματα χρησιμοποιούνται χωρίς κανένα πρόβλημα, π.χ. πωλήτρια. Για την αντιμετώπιση αυτής της ανισότητας γίνεται εφαρμογή των προτάσεων που εξετάσαμε στην προηγούμενη ενότητα για τα γενικευτικά ονόματα. 6.3.1.1. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου Όταν το αρσενικό και το θηλυκό επαγγελματικό όνομα έχουν κοινή μορφολογική κατάληξη στον ενικό αριθμό, τότε το άρθρο θα πρέπει να μπαίνει και στα δύο γένη 66, όπως στο παράδειγμα που ακολουθεί: (8) ο/η συγγραφέας η/ο συγγραφέας (Τσοκαλίδου 2006: 41-43) Στον πληθυντικό αριθμό και συγκεκριμένα στην ονομαστική και την γενική, όπου εκτός από τις κοινές μορφολογικές καταλήξεις είναι κοινά και τα άρθρα για τα δύο φύλα, θα πρέπει να προστίθεται η διευκρίνιση «άνδρες», «γυναίκες», όπως στο παρακάτω παράδειγμα: 66 Η απουσία του άρθρου δημιουργεί ασάφεια αφού από την μορφολογική κατάληξη δεν είναι εμφανές το γένος του υποκειμένου αναφοράς με αποτέλεσμα τις περισσότερες φορές να ερμηνεύεται ως αρσενικό. 82

(9) των εκπαιδευτικών ανδρών και γυναικών των εκπαιδευτικών γυναικών και ανδρών (Γκατσούκα et al. 2014: 28, Γκατσούκα et al. 2016: 17) 6.3.1.2. Χρήση αρσενικής και θηλυκής κατάληξης Στα επαγγελματικά ονόματα τα οποία διαθέτουν και αρσενική και θηλυκή κατάληξη θα πρέπει να παρατίθενται και οι δύο αυτές καταλήξεις, όπως στο παράδειγμα που ακολουθεί: (10) ο εργάτης και η εργάτρια η εργάτρια και ο εργάτης ο/η εργάτης/τρια η/ο εργάτρια/της (Τσοκαλίδου 2006: 41-43) 6.3.1.3. Χρήση αρσενικού και θηλυκού άρθρου και αρσενικής και θηλυκής κατάληξης Υπάρχουν επαγγελματικά ονόματα τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν και με τους δύο παραπάνω τρόπους: αρσενικό και θηλυκό άρθρο (παράδειγμα (11)), αρσενική και θηλυκή κατάληξη (παράδειγμα (12)): (11) ο/η δικηγόρος η/ο δικηγόρος (Μελέτη 2015: 161, Τσοκαλίδου 2006: 41-43) (12) ο δικηγόρος και η δικηγορίνα η δικηγορίνα και ο δικηγόρος ο/η δικηγόρος/ίνα η/ο δικηγορίνα/ος (Μελέτη 2015: 161, Τσοκαλίδου 2006: 41-43) 83

6.3.1.4. Χρήση του θηλυκού γένους Οι Γκατσούκα et al. (2014: 24) και Γκατσούκα et al. (2016: 14) επισημαίνουν ότι το επάγγελμα της μαίας 67 ανήκει στης ελάχιστες περιπτώσεις όπου το θηλυκό γένος μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά για αναφορά. Άλλες περιπτώσεις σύμφωνα με τους ίδιους είναι η αναφορά στην ιδιότητα της εγκύου και της θηλάζουσας (βλ. επίσης υποενότητα 6.2.1.5.). 6.3.1.5. Αποφυγή χρήσης και των δύο γενών Αντί να γίνεται χρήση διπλών τύπων με τα επαγγελματικά ονόματα και τα άρθρα τους και στα δύο γένη, θα μπορούσε να γίνει αντικατάστασή τους από λέξεις ή εκφράσεις οι οποίες θα περιλαμβάνουν και τα δύο φύλα, όπως η παρακάτω: (13) Οι καθηγητές απεργούν. Το διδακτικό προσωπικό απεργεί. (Τσοκαλίδου 2006: 44) 6.3.1.6. Στερεοτυπικά επαγγελματικά ονόματα Θα πρέπει να αποφεύγεται η στερεοτυπική ταύτιση ορισμένων επαγγελμάτων με συγκεκριμένο φύλο: ο πυροσβέστης δεν θα πρέπει να θεωρείται πάντα ως ανδρικό επάγγελμα, και η καθαρίστρια σαν γυναικείο. Η πυροσβεστίνα και ο καθαριστής θα πρέπει να θεωρούνται απολύτως φυσιολογικά επαγγελματικά ονόματα. Ακόμα, ο γυναικείος ρόλος της νοικοκυράς δεν θα πρέπει να θεωρείται κατώτερος από οποιοδήποτε ανδρικό ρόλο και να υποτιμάται, από τη στιγμή που εκφράζει μια υπαρκτή πραγματικότητα (Μελέτη 2015: 161). 6.3.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά Οι παραπάνω προτάσεις είναι επίσης βασισμένες στις προτάσεις που είδαμε για τα Αγγλικά στις υποενότητες 5.2.1.1. (χρήση της αναφορικής αντωνυμίας και στα δύο γένη) και 5.2.1.2. 67 Είδαμε στην υποσημείωση 25 ότι στην σύγχρονη εποχή χρησιμοποιείται ο όρος μαιευτήρας ως αντίστοιχος ανδρικός όρος του θηλυκού μαία. 84

(αποφυγή χρήσης της αναφορικής αντωνυμίας). Η εφαρμογή τους μπορεί να είναι προβληματική για τον ίδιο λόγο που ανέφερα στην περίπτωση της γενικευτικής αναφοράς (υποενότητα 6.2.2.): λόγω του γραμματικού γένους και της μορφολογίας της Ελληνικής γλώσσας. Όλα τα επαγγελματικά ονόματα οφείλουν να είναι επίσης μαρκαρισμένα ως προς το γένος: αρσενικές και θηλυκές καταλήξεις, αρσενικά και θηλυκά επιθήματα, και να συνοδεύονται από τα αντίστοιχα άρθρα. Αυτό αποτελεί εμπόδιο στην χρήση των ονομάτων και στα δύο γένη στον προφορικό και τον γραπτό λόγο. Η αντικατάσταση των σεξιστικών επαγγελματικών ονομάτων με άλλα ουδέτερα ως προς το φύλο είναι λίγο πιο εύκολη, π.χ. η χρήση της φράσης διδακτικό προσωπικό αντί του γενικευτικού αρσενικού καθηγητές (παράδειγμα (13)). Στην Αγγλική γλώσσα το πρόβλημα με τα επαγγελματικά ονόματα εστιάζεται κυρίως στα σύνθετα με 2 ο συνθετικό το -man, π.χ. chairman, όπου δόθηκε ως λύση η αντικατάσταση του με μία λέξη ουδέτερη ως προς το γένος, π.χ. chairperson, ή η αντικατάσταση ολόκληρου του συνθέτου με ένα ουδέτερο επαγγελματικό όνομα, π.χ. head (βλ. Πίνακα 1, υποενότητα 5.3.). Στα επαγγελματικά ονόματα, υπάρχει επίσης το χάσμα κύρους ανάμεσα στην θηλυκή και την αρσενική εκδοχή τους. Στα Ελληνικά, τα επαγγέλματα που θεωρούνται υψηλού κύρους έχουν κυρίως λόγια προέλευση και αρσενική κατάληξη, π.χ. γιατρός, και η προσθήκη θηλυκού επιθήματος σε αυτά φαντάζει στα μάτια πολλών προσβλητική, π.χ. γιατρίνα. Στα Αγγλικά το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίστηκε σχετικά εύκολα. Η αφαίρεση του μαρκαρισμένου θηλυκού επαγγελματικού επιθήματος αφήνει το επαγγελματικό όνομα αμαρκάριστο ως προς το γένος και ικανό για αναφορά και στα δύο φύλα, π.χ. actor (βλ. Πίνακα 2, υποενότητα 5.3.). Στα Ελληνικά μία αντίστοιχη λύση μπορεί να εφαρμοστεί λόγω της μορφολογίας, αφού όλα τα ονόματα είναι μαρκαρισμένα ως προς το γένος. 6.4. Οικογενειακά ονόματα Τα σεξιστικά οικογενειακά ονόματα των γυναικών αποτελούν ένα ζήτημα πάνω στο οποίο καμία γλώσσα δεν είχε να προτείνει κάποια λύση. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αυτό συμβαίνει διότι το σύνολο των διαθέσιμων επιλογών που έχουν οι γυναίκες και στα Αγγλικά αλλά και στα Ελληνικά είναι πάντα μαρκαρισμένες και φέρουν ορισμένες επιπτώσεις. Για τον λόγο αυτό δεν μπορεί να προταθεί μία συγκεκριμένη λύση. 85

Βέβαια, τα οικογενειακά ονόματα στις δύο γλώσσες θεωρούνται σεξιστικά για διαφορετικούς λόγους. Στα Αγγλικά το οικογενειακό όνομα των γυναικών θεωρείται σεξιστικό γιατί μαρκάρει το οικογενειακό της status μέσα στην κοινωνία που είναι μέλος. Η γυναίκα έχει την επιλογή να χρησιμοποιεί το οικογενειακό όνομα του πατέρα της ή αυτό του συζύγου της, ώστε να δείξει ότι είναι παντρεμένη, ή και τα δύο μαζί στην προσπάθειά της να κρατήσει ένα κομμάτι από την δική της ταυτότητα (βλ. ενότητα 4.4.). Στα Ελληνικά, τα σεξιστικά οικογενειακά ονόματα έχουν να κάνουν πάλι με το γραμματικό γένος. Τα οικογενειακά ονόματα των γυναικών βρίσκονται σε αρσενικό γένος, όπως και των ανδρών. Διαχωρίζονται όμως από τα ανδρικά επειδή βρίσκονται σε γενική κτητική. Έτσι μία γυναίκα στην Ελλάδα έχει να επιλέξει ανάμεσα στο να είναι κτήμα του πατέρα ή του συζύγου της. 6.5. Σημασιολογικά στερεότυπα 6.5.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά Στην ενότητα 3.5. εξέτασα τις μορφολογικές διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης. Στην πρώτη, διαπιστώσαμε ότι τα παράγωγα των λεξημάτων «άνδρας» και «γυναίκα», αλλά και τα υποκοριστικά και τα μεγεθυντικά αυτών, είναι εντελώς ασύμμετρα ως προς τη σημασία τους. Εκείνα που συνδέονται με το ανδρικό φύλο έχουν πάντα θετικές σημασίες, π.χ. άντρακλας, ενώ αυτά που συνδέονται με το θηλυκό έχουν κυρίως αρνητικές, π.χ. γυναικάκι. Στην σύνθεση η εικόνα ήταν παρόμοια. Τα σύνθετα με αρνητική σημασία τα οποία αναφέρονται σε γυναίκες είναι πολύ περισσότερα από αυτά που έχουν θετική σημασία, π.χ. διαβολογύναικο, ενώ το αντίστροφο ισχύει για τους άνδρες, π.χ. ανδραγάθημα. Έπειτα, στην ενότητα 3.7. ασχολήθηκα με τον τρόπο που τα λεξήματα «άνδρας» και «γυναίκα» παρουσιάζονται στα ελληνικά λεξικά. Το λήμμα για την γυναίκα είναι πολύ εκτενέστερο από αυτό για τον άνδρα, αφού εκτός από το πλήθος των αρνητικών παραγώγων και σύνθετων, περιλαμβάνει και λέξεις που χαρακτηρίζουν την γυναίκα με βάση τη σωματική της εμφάνιση, πάντα αρνητικές ως προς τη σημασία τους, π.χ. χοντροβαρέλα, καθώς και διάφορες άλλες περιφρονητικές λέξεις, π.χ. σκεύος ηδονής. Αντίστοιχες λέξεις φυσικά απουσιάζουν από το λήμμα «άνδρας». Είδαμε ακόμα ότι στα παραδείγματα γλωσσικής χρήσης των λεξικών ως υποκείμενο είναι κυρίως άτομα του ανδρικού φύλου, ενώ θηλυκά υποκείμενα χρησιμοποιούνται σε στερεοτυπικούς ρόλους που υποβαθμίζουν τις 86

γυναίκες, π.χ. κουτσομπόλα. Τέλος, σημαντικό είναι ότι απουσιάζουν λέξεις που συνδέονται με τη γυναικεία πραγματικότητα, π.χ. σωβινισμός. Ας δούμε τώρα τι μπορούμε να κάνουμε για να αποφύγουμε όλα αυτά τα σημασιολογικά στερεότυπα για τα δύο φύλα. Καταρχάς, σημαντικό είναι να αποφεύγονται οι όροι οι οποίοι ορίζουν τη γυναίκα με βάση στερεοτυπικούς ρόλους και χαρακτηριστικά. Αυτές δεν πρέπει να χαρακτηρίζονται ως κουτσομπόλες, Κατίνες, παρθένες, κακιές πεθερές κ.τ.λ. (Γκατσούκα et al. 2014: 36, Γκατσούκα et al. 2016: 24, Τσοκαλίδου 2006: 46). Επίσης, σημαντικό είναι να γίνει κατάργηση όλων των αρνητικών και μειωτικών όρων που αναφέρονται στις γυναίκες και να γίνει προσπάθεια να δημιουργηθούν νέοι όροι αντίστοιχοι και για τα δύο φύλα, οι οποίοι μέσω της συχνής τους χρήσης θα μπορέσουν να καθιερωθούν, π.χ. επανδρώνω/επιγυναικώνω (Τσοκαλίδου 2006: 46-47). Ακόμα, όροι όπως ο «φεμινισμός» και το «γυναικείο κίνημα» οι οποίοι χρησιμοποιούνται με αρνητική σημασία θα πρέπει να ανακυκλωθούν, ώστε να χάσουν το αρνητικό σημασιολογικό τους πεδίο και να γίνεται χρήση τους με θετικό τρόπο (Μελέτη 2015: 161). Τέλος, πολύ σημαντική είναι η συμμετοχή γυναικών φεμινιστριών γλωσσολόγων στην λεξικογραφία και γενικά σε διαδικασίες καθορισμού της γλώσσας (Μελέτη 2015: 161-162, Τσοκαλίδου 2006: 47). 6.5.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά Στην Αγγλική γλώσσα η μορφολογία είναι αρκετά φτωχή και εξέτασα μόνο τη διαδικασία της σύνθεσης. Εκεί είδαμε ότι το πρόβλημα βρίσκεται στη χρήση του man ως 1 ο συνθετικό για γενικευτική αναφορά ή ως 2 ο για τη δημιουργία επαγγελματικών ονομάτων (βλ. υποενότητα 5.2.2. και ενότητα 5.3.). Το πρόβλημα στην διαδικασία της σύνθεσης στα Ελληνικά αλλά και στην μορφολογία και το λεξικό είναι διαφορετικό, αφού έχει να κάνει με τα σημασιολογικά στερεότυπα που συνοδεύουν τα δύο φύλα και τις λέξεις που τα χαρακτηρίζουν, τα οποία είναι στην πλειοψηφία τους θετικά για τον άνδρα και αρνητικά για τη γυναίκα. Τα προβλήματα στις δύο γλώσσες είναι διαφορετικά για τον λόγο αυτό διαφορετική είναι και η αντιμετώπιση τους. Στα Αγγλικά προτείνεται η αντικατάσταση των σεξιστικών συνθέτων από άλλα ουδέτερα ως προς το φύλο, π.χ. humanity αντί του mankind (βλ. Πίνακα 3, ενότητα 5.4.). Στα ελληνικά προτείνεται η αποφυγή χρήσης ή η κατάργηση των όρων που προωθούν σεξιστικά σημασιολογικά στερεότυπα για τα δύο φύλα. 87

6.6. Σύνταξη ΟΦ 6.6.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά Η σύνταξη στην οποία ο ισχυρός αρσενικός τύπος προηγείται πάντα του θηλυκού θα πρέπει να αλλάξει, όπως επίσης και η σύνταξη στις στερεοτυπικές εκφράσεις στις οποίες προηγείται το θηλυκό φύλο, π.χ. Η νύφη και ο γαμπρός (παράδειγμα (6), ενότητα 3.6.). Ως εναλλακτική προτείνεται η αλφαβητική σύνταξη. Με τον τρόπο αυτό η σειρά παράθεσης των δύο φύλων μέσα σε μία πρόταση θα εναλλάσσεται και δεν θα ευνοείται κανένα από τα δύο 68 : ο μαθητής θα προηγείται της μαθήτριας και η δασκάλα του δασκάλου (Τσοκαλίδου 2006: 45). 6.6.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά Συγκρίνοντας τις δύο γλώσσες στον τομέα της σύνταξης παρατηρούμε μία ακόμα διαφορά. Στην Αγγλική γλώσσα ως λύση στο πρόβλημα την πρόταξης του αρσενικού δίνεται η εναλλαγή των αρσενικών και θηλυκών όρων μέσα σε μία πρόταση, ώστε να μην ευνοείται κανένα φύλο, π.χ. husbands and wives/wives and husbands (ενότητα 5.5.). Αντίθετα, στα Ελληνικά η πρόταση που δίνεται είναι η αλφαβητική σύνταξη. Με τον τρόπο αυτό η εναλλαγή των αρσενικών και των θηλυκών όρων μέσα στην πρόταση θα γίνεται λόγω αλφαβητικής προτεραιότητας και όχι με βάση την προτίμηση του συγγραφέα (γραπτός λόγος) ή του ομιλητή (προφορικός λόγος) όπως γίνεται στα Αγγλικά. 6.7. Χρήση ασύμμετρων όρων 6.7.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά Στους ασύμμετρους όρους που χρησιμοποιούνται για τα δύο φύλα είδαμε τους διαφορετικούς τίτλους προσφώνησης που αποδίδονται στις γυναίκες και τους άνδρες. 68 Οι Γκατσούκα et al. (2014) και Γκατσούκα et al. (2016) έχουν επιλέξει στους Οδηγούς τους η σύνταξη να γίνεται με πρόταξη του θηλυκού γένους. Στόχος τους όπως επισημαίνουν, είναι η επιλογή αυτή να λειτουργήσει ανατρεπτικά ως προς τον κυρίαρχο γραμματικό κανόνα αλλά και αφυπνιστικά ως προς το ζήτημα της εκπροσώπησης των δυο φύλων στον λόγο (Γκατσούκα et al. 2014: 32-33, Γκατσούκα et al. 2016: 20-21). 88

Οποιοδήποτε άτομο αρσενικού φύλου άνω των 18 ετών χαρακτηρίζεται ως Κύριος. Αντίθετα, ένα άτομο του γυναικείου φύλου επίσης άνω των 18 ετών για να χαρακτηριστεί ως Κυρία θα πρέπει να είναι παντρεμένη. Αν όχι, ο τίτλος που της αποδίδεται είναι Δεσποινίς. Οι τίτλοι αυτοί για τα δύο φύλα θα πρέπει να είναι ισότιμοι. Η χρήση του τίτλου Κυρία θα πρέπει να γίνεται στα ίδια περιβάλλοντα που γίνεται και η χρήση του τίτλου Κύριος και να αναφέρεται σε όλες τις γυναίκες ανεξαρτήτου οικογενειακή κατάστασης (Τσοκαλίδου 2006: 45). 6.7.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά Και οι δύο γλώσσες έχουν δώσει ως λύση τη χρήση ισότιμων τίτλων προσφώνησης για τα δύο φύλα: Κύριος-Κυρία (Ελληνικά), Mr.-Ms. (Αγγλικά). Παρατηρούμε όμως μία διαφορά. Στα Αγγλικά για τον σκοπό αυτό έχει δημιουργηθεί ένας νέος τίτλος, το Ms,. ως αντίστοιχος του Mr., ένα όρος που θα δηλώνει το γυναικείο φύλο όχι όμως την οικογενειακή κατάσταση. Αυτός ξεχωρίζει από τους τίτλους Mrs. και Miss οι οποίοι «προδίδουν» την οικογενειακή κατάσταση της γυναίκας (βλ. ενότητα 5.6.1.). Στα Ελληνικά προτείνεται η χρήση του Κυρία για όλες τις γυναίκες ανεξαρτήτου οικογενειακής κατάστασης και η αποφυγή χρήσης του Δεσποινίς. Ο τίτλος αυτός όμως χρησιμοποιείται ήδη για να δηλώσει την παντρεμένη γυναίκα, οπότε μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι τόσο ουδέτερος όσο το αγγλικό Ms.. 6.8. Προβληματικές λέξεις 6.8.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά 6.8.1.1. Άνθρωπος-Παιδί Οι λέξεις άνθρωπος και παιδί θεωρούνται ουδέτερες ως προς το φύλο αφού χρησιμοποιούνται για αναφορά και στα δύο φύλα. Είδαμε όμως ότι στην πράξη τα πράγματα είναι διαφορετικά, αφού η χρήση τους τις περισσότερες φορές περιορίζεται στην αναφορά σε άτομα που ανήκουν στο αρσενικό φύλο. Η λύση στο πρόβλημα αυτό προκύπτει από τις προηγούμενες ενότητες. Πιο συγκεκριμένα, η συστηματική χρήση και των δύο γενών στον λόγο θα οδηγήσει στο να ερμηνεύονται οι λέξεις αυτές ως αναφερόμενες και στα δύο φύλα (Γκατσούκα et al. 2014: 36, Γκατσούκα et al. 2016: 25, Τσοκαλίδου 2006: 46). 89

6.8.1.2. Επανδρώνω Προβληματικές λέξεις όπως το επανδρώνω, οι οποίες γίνονται αιτία γλωσσικού σεξισμού θα πρέπει να αντικαθίστανται από άλλες συνώνυμες λέξεις ή φράσεις ουδέτερες ως προς τη σημασία τους. Οι Μελέτη (2015: 161) και Τσοκαλίδου (2006: 43) παραθέτουν κάποιες ακόμα προβληματικές λέξεις μαζί με τις εναλλακτικές τους και φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας 4: Σεξιστικές ελληνικές λέξεις και οι εναλλακτικές τους. 6.8.2. Σύγκριση με τα Αγγλικά Οι προβληματικές λέξεις τις οποίες εξετάσαμε στις δύο γλώσσες είναι διαφορετικές. Όπως είναι λογικό, η λύση που δίνεται για κάθε μία από αυτές διαφέρει ανάλογα με την περίπτωση. Για παράδειγμα, στα Ελληνικά για προβληματικές λέξεις όπως το επανδρώνω προτείνεται η αντικατάστασή τους από άλλες ουδέτερες λέξεις ή φράσεις. Στα Αγγλικά, για την προβληματική λέξη lady προτείνεται η αποφυγή χρήσης της σε σεξιστικά περικείμενα και χρήση μόνο σε αυτά που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ο αντίστοιχος ανδρικός όρος gentleman (βλ. ενότητα 5.7.). Στα Αγγλικά είδαμε επίσης διάφορες λέξεις με διαφορετικές συνδηλώσεις για τα δύο φύλα, π.χ. master/mistress. Αυτές παραπέμπουν περισσότερο στις λέξεις που συναντήσαμε στα ελληνικά στην ενότητα για το λεξικό (ενότητα 3.7.), αφού έχουν θετικές συνδηλώσεις για το αρσενικό φύλο και αρνητικές για το θηλυκό. Ως λύση δίνεται επίσης η αποφυγή τους ή η αντικατάστασή τους από όρους ουδέτερους που θα αφορούν και τα δύο φύλα, π.χ. lover αντί του mistress (βλ. υποενότητα 5.8.1.). 90

6.9. Παροιμίες και στερεότυπες εκφράσεις Οι στερεοτυπικοί ρόλοι και τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά των δύο φύλων που αποτελούν πηγή των παροιμιών και των στερεοτυπικών εκφράσεων ακόμα και των ευχών που εξετάσαμε στην ενότητα 3.10. πρέπει να αποφεύγονται. Ο ρόλος της γυναίκας δεν θα πρέπει να είναι το να ντυθεί «νυφούλα», να γίνει «σύζυγος» ενός καλού παιδιού και να γίνει «μητέρα» παιδιών τα οποία κατά προτίμηση να είναι γιοί. Επίσης, τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν τις γυναίκες ως «κουτσομπόλες», «πολυλογούδες», «ψεύτρες», «κακές πεθερές» και «γεροντοκόρες» (Μελέτη 2015: 161) δεν ευσταθούν αφού γενικεύουν τις συμπεριφορές ορισμένων μόνο γυναικών, ενώ όχι σπάνια αποτελούν και χαρακτηριστικά ατόμων που ανήκουν στο ανδρικό φύλο. Στην έρευνά μου για την Αγγλική γλώσσα δεν συνάντησα παρόμοιες εκφράσεις ενώ αντίθετα στα Ελληνικά αυτές είναι πολύ συχνές. Για τον λόγο αυτό δεν μπορώ να προχωρήσω σε σύγκριση. 6.10. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης 6.10.1. Αντιμετώπιση στα Ελληνικά Το ζήτημα του σεξισμού και της στερεοτυπικής απεικόνισης των δύο φύλων στα ΜΜΕ είναι τόσο σημαντικό, που έχουν εκδοθεί οδηγοί για τα Ελληνικά οι οποίοι απευθύνονται αποκλειστικά σε αυτό. Εγώ θα ασχοληθώ με δύο από αυτούς, τον οδηγό των Μοσχοβάκου & Χατζηαντωνίου (2018) και των Καραγιαννοπούλου et al. (2015). Ξεκινώντας με τον πρώτο οδηγό, οι Μοσχοβάκου & Χατζηαντωνίου (2018: 22-39) προτείνουν έντεκα συστάσεις για την εξάλειψη του σεξισμού και των έμφυλων στερεοτύπων από τα ΜΜΕ οι οποίες χωρίζονται σε τρία θεματικά πεδία, όπως μπορούμε να δούμε και στον πίνακα που ακολουθεί: 91

Πίνακας 5: Οι έντεκα συστάσεις για ΜΜΕ χωρίς έμφυλα στερεότυπα και σεξισμό των Μοσχοβάκου & Χατζηαντωνίου (2018: 39). Ας δούμε τις συστάσεις αυτές εν συντομία. Το 1 ο θεματικό πεδίο, αφορά τη σεξιστική γλώσσα και περιλαμβάνει πέντε συστάσεις οι οποίες σχετίζονται άμεσα με αυτά που εξετάσει στις προηγούμενες ενότητες: τα επαγγέλματα, οι τίτλοι, τα αξιώματα και οι ιδιότητες οι οποίες αναφέρονται σε γυναίκες θα πρέπει να μπαίνουν στο θηλυκό γένος ώστε αυτές να 92