Βιβλία αρχαιογνωστικού περιεχομένου για παιδιά

Βιβλία αρχαιογνωστικού περιεχομένου για παιδιά Περίληψη Θεοδοσία Ράπτου * και Βασιλική Βέμη Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος Υπάρχει αύξηση της εκδοτικής παραγωγής βιβλίων αρχαιογνωστικού περιεχομένου για παιδιά και ποια είναι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά αυτών των βιβλίων; Με το άρθρο αυτό επιχειρούμε να δώσουμε απάντηση στο ερώτημα, καταγράφοντας την εκδοτική παραγωγή κατά την περίοδο 2000-2010 και αναδεικνύοντας παράλληλα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των βιβλίων αυτών μέσα από τη μελέτη συγκεκριμένων βιβλίων. 1. Εισαγωγή Η εκδοτική παραγωγή σε ό,τι αφορά στο παιδικό βιβλίο, κατά την τελευταία δεκαετία, βαίνει διαρκώς αυξανόμενη 1. Πολλοί μιλούν για «εκδοτική έκρηξη» των βιβλίων γνώσεων 2, αφού κάθε χρόνο πολλοί νέοι τίτλοι απευθύνονται στο παιδικό και νεανικό αναγνωστικό κοινό. Στην κατηγορία των βιβλίων γνώσεων, αλλά και στην κατηγορία της λογοτεχνίας μια πληθώρα βιβλίων με αρχαιογνωστικό περιεχόμενο ή περιεχόμενο ανάπλασης του παρελθόντος, έχει εκδοθεί σχεδόν από όλους τους εκδοτικούς οίκους, καθώς τα βιβλία αυτού του περιεχομένου συγκεντρώνουν σταθερά την προτίμηση και των ενηλίκων (γονείς, δάσκαλοι). Τίθεται όμως το ερώτημα, σε ό,τι αφορά τους εκδοτικούς οίκους, με ποια κριτήρια αποφασίζουν για την έκδοση των βιβλίων αυτών. Είναι η προσδοκώμενη εμπορική επιτυχία που διαμορφώνει την επιλογή ή η επιλογή με ποιοτικά κριτήρια φέρνει την εμπορική επιτυχία και διαμορφώνει συνειδητούς αναγνώστες; Οι άξονες πάνω στους οποίους θα πρέπει να στηρίζεται οποιαδήποτε προσέγγιση γύρω από το παιδικό βιβλίο, είναι η παρακολούθηση της εκδοτικής αγοράς αφενός, και αφετέρου, η καταγραφή των βασικών χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν «την ουσία, τη φύση και τη φυσιογνωμία» των παιδικών βιβλίων γνώσεων, υποστηρίζει ο Ανδρέας * Email για επικοινωνία: thraptou@gmail.com. 1 Καρακίτσιος Α., 2005. Περί του παιδικού βιβλίου γνώσης, Διαδρομές τευχ. 20, σ. 294. 2 Κατσίκη-Γκίβαλου Ά., 2006. «Η αμφίδρομη σχέση λογοτεχνίας και γνωστικών αντικειμένων», στο Β. Αποστολίδου Ε. Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Τυπωθήτω - Γ. Δαρδανός, Αθήνα, σ. 36. 211

Καρακίτσιος 3. Συμφωνώντας με την άποψη αυτή αποφασίσαμε να κάνουμε καταγραφή της εκδοτικής παραγωγής των αρχαιογνωστικών βιβλίων για τη χρονική περίοδο 2000-2010, κατά την οποία υπάρχει η αίσθηση ότι συμβαίνει αύξηση των εκδόσεων. Στη συνέχεια, και μέσα από την ανάλυση επιλεγμένων βιβλίων της κατηγορίας αυτής, να αναδείξουμε τα δυνατά τους σημεία, ως ποιοτικά χαρακτηριστικά του είδους. 2. Βιβλία για παιδιά Το παιδικό βιβλίο διαχωρίζεται σε δυο βασικές κατηγορίες: το λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά και το παιδικό βιβλίο γνώσεων ή μη λογοτεχνικό βιβλίο 4. Για να δηλωθεί η κατηγορία αυτή χρησιμοποιούνται επίσης οι όροι «ενημερωτικό βιβλίο» ή «ενημερωτική λογοτεχνία» ή «μη μυθοπλαστική λογοτεχνία» 5. Η ουσία που διαχωρίζει το βιβλίο γνώσεων από το λογοτεχνικό βιβλίο, έγκειται αφενός στο περιεχόμενό του (εγκυκλοπαιδικό, επιστημονικό) 6 και αφετέρου στη γλώσσα, η οποία διαφοροποιείται από τις συμβάσεις και τους κανόνες που ρυθμίζουν τη λογοτεχνική γραφή. Ειδικότερα, το βιβλίο γνώσεων επιδιώκει να βοηθήσει το παιδί να ανακαλύψει τα πράγματα, τα γεγονότα, τα φαινόμενα και τις έννοιες που διέπουν το φυσικό, επιστημονικό και κοινωνικό κόσμο, σε όλο το φάσμα των επιστημονικών πεδίων. Αντίθετα, το λογοτεχνικό βιβλίο, στοχεύει στην ανάπτυξη της αισθητικής καλλιέργειας, την τέρψη και την ψυχαγωγία του αναγνώστη 7. Στο βιβλίο γνώσεων επιδιώκεται η αναπαράσταση της πραγματικότητας σε επίπεδο επιστημονικής εγκυρότητας, μέσα από περιγραφές και πληροφορίες, ενώ στο λογοτεχνικό βιβλίο κυριαρχεί η μυθοπλασία και η αναπαράσταση της πραγματικότητας με πρόσωπα και τοπία φανταστικά που, μέσα από λογοτεχνικά σχήματα και λογοτεχνικές συμβάσεις, συνδέονται με τη ζωή και τα προβλήματά της. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί, ότι η μυθοπλασία, έστω και σε ελάχιστο βαθμό, επιλέγεται όλο και πιο συχνά τις τελευταίες δεκαετίες και από τους συγγραφείς των βιβλίων γνώσεων, προκειμένου να μεταφέρουν τις γνώσεις στους αναγνώστες τους, με τρόπο που δεν είναι απλά εγκυκλοπαιδικός 8. Η βασική λειτουργία ενός βιβλίου γνώσεων είναι να μάθει στον αναγνώστη να μελετά μια γνωστική περιοχή, να προσεγγίζει ένα επιστημονικό θέμα και να τον εξοικειώνει με όργανα που 3 Καρακίτσιος Α., ό.π., σ. 288. 4 Βαλάση Ζ., 2001, Εισαγωγή στη μελέτη της Λογοτεχνίας και των Βιβλίων για Παιδιά. Μικρό Πανόραμα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σ. 84. 5 Norton D., 2007, Μέσα από τα Μάτια ενός Παιδιού. Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία, Μίμης. Σουλιώτης (επιμ.), Επίκεντρο, Αθήνα, σ. 640. 6 Καρακίτσιος Α., ό.π., σ. 289. 7 Καρπόζηλου Μ., 1994, Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, Καστανιώτης, Αθήνα, σ. 84-85. 8 Κανατσούλη Μ., 2004, Ιδεολογικές Διαστάσεις της Παιδικής Λογοτεχνίας, Τυπωθήτω Γ. Δαρδανός, Αθήνα, σ. 137. 212

χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες, ανακαλύπτοντας παράλληλα και τη σημασία της προσεκτικής παρατήρησης. Αποσκοπεί να προσφέρει γνώσεις και να καλύψει περιοχές, που δεν προβλέπονται από την τυπική εκπαίδευση, αναπτύσσοντας στα παιδιά δεξιότητες ανάγνωσης, ερευνητικής εργασίας και κριτικής σκέψης 9, εμπλουτίζοντας το λεξιλόγιό τους και προσφέροντάς τους απόλαυση. Υποκατηγορία των βιβλίων γνώσεων αποτελούν και τα βιβλία με αρχαιογνωστικό περιεχόμενο 10, συμπεριλαμβανομένων και των βιβλίων που το περιεχόμενό τους αναφέρεται σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. 3. Χαρακτηριστικά και κατηγορίες των βιβλίων γνώσεων Πολλοί μελετητές στην προσπάθειά τους να κατηγοριοποιήσουν τα βιβλία γνώσεων, προκειμένου να τα περιγράψουν και να διαμορφώσουν κριτήρια αξιολόγησής τους, διατύπωσαν προτάσεις θεωρητικής τυπολογίας, οι οποίες όμως αποστασιοποιούνται από αξιολογικές διαβαθμίσεις. Αυτής της θεωρητικής διάστασης είναι και η πρόταση ταξινόμησης του Dahrendorf (όπως αναφέρει η Καρπόζηλου) 11, ο οποίος διακρίνει τρεις τύπους: 1) Τα καθαρά βιβλία γνώσεων. Τα βιβλία αυτού του τύπου έχουν μεγάλη ομοιότητα με τα σχολικά εγχειρίδια, ή τα ειδικά βιβλία επιστημονικού περιεχομένου απλουστευμένης μορφής 2) Τις πραγματογνωστικές αφηγήσεις. Σ αυτόν τον τύπο τα γεγονότα κατέχουν κεντρική θέση, η παράθεσή τους όμως, προϋποθέτει μια φανταστική διήγηση και 3) Τα αφηγηματικά πραγματογνωστικά βιβλία, τα οποία επιδιώκουν την ταύτιση του αναγνώστη με τα πρόσωπα της ιστορίας και την παρουσίαση των γεγονότων μέσα από μια διαδικασία συμμετοχής. Παρότι κάθε προσπάθεια ταξινόμησης των βιβλίων γνώσεων σε κατηγορίες, υποκινείται από την αναγκαιότητα για την καλύτερη περιγραφή, μελέτη και αξιολόγησή τους, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η ρευστότητα των κριτηρίων διάκρισης και η συνεχής ανανέωση των ορίων μεταξύ των κατηγοριών ταξινόμησης 12. Για την αξιολόγηση των λογοτεχνικών και ενημερωτικών βιβλίων η Norton 13, προτείνει τα παρακάτω κριτήρια: Την ακρίβεια των γεγονότων, την αποφυγή των στερεοτύπων, την εικονογράφηση που αποσαφηνίζει το κείμενο, την ενθάρρυνση της αναλυτικής σκέψης, την καλή οργάνωση, 9 Καρπόζηλου Μ., Τα παιδικά βιβλία γνώσεων, Ένα παράθυρο στα ορατά και τα αόρατα πράγματα του κόσμου, http://keimena.ece.uth.gr (προσβ.: 10 Δεκεμβρίου 2010). 10 Καρακίτσιος Α., ό.π., σ. 293-294. 11 Καρπόζηλου Μ., 1994, Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, Καστανιώτης, Αθήνα, σ. 117-118. 12 Καρπόζηλου Μ., Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, ό. π., σ. 84. 13 Norton D., ό.π., σ. 643. 213

που υποβοηθά την κατανόηση και το ύφος που πρέπει να υποκινεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ομοίως και η Κανατσούλη 14, συγκαταλέγει στα κριτήρια αξιολόγησης των βιβλίων γνώσεων, την εμπειρία του συγγραφέα, την ποιότητα της εικονογράφησης και την εγκυρότητα του εκδοτικού οίκου. Αξιολογεί επίσης, την αποφυγή των στερεοτύπων, την ακρίβεια των πληροφοριών, την αποσαφήνιση του σκοπού για τον οποίο γράφτηκε το βιβλίο και το επίπεδο του παιδικού κοινού στο οποίο απευθύνεται το βιβλίο και ο συγγραφέας, ώστε τα θέματα να εξετάζονται διεξοδικά και όχι επιπόλαια. Στα προαναφερθέντα κριτήρια αξιολόγησης θα πρέπει να προσθέσουμε και την ποιότητα της εξωτερικής εμφάνισης και μορφής του βιβλίου, το οποίο αποτελεί προϊόν με συγκεκριμένη γνωστική και καλλιτεχνική αποστολή, και το οποίο πρέπει να χαρακτηρίζεται από «τυπογραφική αισθητική» 15. Η οργάνωση της σελίδας και η συνολική διευθέτηση του βιβλίου δεν πρέπει να υπερφορτώνουν τον αναγνώστη, αλλά να του δίνουν ευχαρίστηση και να του κινούν το ενδιαφέρον 16. Η απόλαυση, που είναι ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους διαβάζουν τα παιδιά, αρχίζει, συχνά, και από την εξωτερική εμφάνιση του βιβλίου γνώσεων. 4. Βιβλία για παιδιά αρχαιογνωστικού-μουσειακού περιεχομένου Τα βιβλία γνώσεων, που το περιεχόμενό τους κινείται ανάμεσα στην τεκμηριωμένη πληροφορία και τη μυθοπλασία και επιλέγουν να παρουσιάσουν ένα αρχαιολογικό θέμα με λογοτεχνικά εργαλεία, είναι γνωστά και ως βιβλία αρχαιολογικού 17 ή αρχαιογνωστικού περιεχομένου 18, συμπεριλαμβανομένων και των βιβλίων που το περιεχόμενό τους αναφέρεται σε μουσεία. Στην ελληνική εκδοτική παραγωγή μεμονωμένα βιβλία με αρχαιογνωστικό περιεχόμενο εμφανίζονται από πολύ νωρίς. Την δεκαετία του 1960 κυκλοφορούν τα βιβλία της Αντιγόνης Μεταξά με τον τίτλο «Ελάτε να ταξιδέψουμε» 19 (τρεις τόμοι από τις εκδόσεις Αλικιώτη, 1958), τα βιβλία της Γεωργίας Ταρσούλη με τον γενικό τίτλο «Ήμουν κι εγώ εκεί» 20 (πρώτη κυκλοφορία 1964), τα οποία αποτελούσαν προσφορά της εταιρίας ΒΙΑΝΙΛ, ενώ ήδη ο Νίκος 14 Κανατσούλη Μ., 2002, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σ. 120-121. 15 Βαλάση Ζ., ό.π., σ. 155. 16 Κανατσούλη Μ., ό.π., σ.121. 17 Ντεκάστρο Μ., 2010, «Το αρχαιολογικό βιβλίο για παιδιά», στο Μπίλη Βέμη - Ειρήνη Νάκου (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, νήσος, Αθήνα, σ. 393-400. 18 Καρακίτσιος, Α., ό.π., σ. 293-294. 19 Μεταξά Α., «Ελάτε να ταξιδέψουμε», http://www.palaiobibliopolio.gr (προσβ.: 29 Σεπτεμβρίου 2011). 20 Ταρσούλη Γ., «Ήμουν κι εγώ εκεί», http://el.wikipedia.org (προσβ.: 29 Σεπτεμβρίου 2011). 214

Καζαντζάκης έχει γράψει (πιθανόν το 1940) το βιβλίο του «Στα Παλάτια της Κνωσού» 21, το οποίο εκδόθηκε το 1981 από τις εκδόσεις Ελ. Καζαντζάκη. Τα βιβλία αυτά μεταφέρουν τον αναγνώστη σε χώρους πολιτισμικής αναφοράς και στοχεύουν να γεφυρώσουν τη χρονική απόσταση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν του αναγνώστη παρέχοντάς του ταυτόχρονα, σημαντικές πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα. Ωστόσο, με πιο συστηματικό τρόπο και ως θεματική κατηγορία των βιβλίων γνώσεων, κάνουν την εμφάνισή τους τα βιβλία με αρχαιογνωστικό και μουσειακό περιεχόμενο, την δεκαετία του 1980. Την ίδια περίπου εποχή, που και τα μουσεία οργανώνουν εκπαιδευτικά προγράμματα, μεταφέροντας στον τόπο μας την ευρωπαϊκή εμπειρία, σε μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της σχέσης των μουσείων με το κοινό τους. Το «άνοιγμα» των μουσείων στους νέους, ώθησε και τους συγγραφείς να γράψουν βιβλία αρχαιογνωστικού περιεχομένου, απευθυνόμενοι στο κοινό κάθε ηλικίας υποστηρίζοντας την προσπάθεια αυτή των μουσείων. Πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη των βιβλίων με αρχαιογνωστικό και μουσειακό περιεχόμενο, προσφέρθηκε και από τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές της εποχής, καθώς επίσης και από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που συντελέστηκε την ίδια περίοδο και προωθούσε πιο ενεργητικές μορφές μάθησης 22. Με την ανάπτυξη της μουσειακής εκπαίδευσης και την επιδιωκόμενη συνεργασία σχολείου και μουσείου, τα βιβλία αρχαιογνωστικού-μουσειακού περιεχομένου, φαίνεται να διατηρούν σταθερό εκδοτικό και αναγνωστικό ενδιαφέρον, καθώς χρησιμοποιούνται από τους εκπαιδευτικούς, ως εργαλείο προετοιμασίας, προέκτασης και εμπέδωσης για κάθε επίσκεψη σε χώρους πολιτισμικής αναφοράς 23, αλλά και ως συμπλήρωμα της σχολικής ύλης. Παράλληλα τα μουσεία, σχεδιάζουν και παράγουν εκπαιδευτικό υλικό με τη μορφή μουσειοσκευών, εκπαιδευτικών φακέλων, βιβλίων και παιχνιδιών, καθώς αυτό το υλικό αποτελεί μορφή έμμεσης επικοινωνίας με τους επισκέπτες τους 24. Μεγάλη ώθηση επίσης στη συγγραφή, έκδοση και χρήση των αρχαιογνωστικών βιβλίων με αποδέκτες τα παιδιά, δόθηκε και με την εφαρμογή του προγράμματος «ΜΕΛΙΝΑ- Εκπαίδευση και Πολιτισμός», το οποίο μεταξύ άλλων, στόχευε στην ανάδειξη της πολιτισμικής διάστασης της εκπαίδευσης 25 και προέβλεπε δράσεις σε μουσεία και 21 Καζαντζάκης Ν., «Στα παλάτια της Κνωσού», http://www.kazantzakis-museum.gr (προσβ.: 29 Σεπτεμβρίου 2011). 22 Ντεκάστρο Μ., «Το αρχαιολογικό βιβλίο για παιδιά», ό π., σ. 395-396. 23 Ντεκάστρο Μ., ό. π., σ. 393. 24 Νικονάνου Ν., 2005, «Ο ρόλος της μουσειοπαιδαγωγικής στα σύγχρονα μουσεία», στο Τετράδια Μουσειολογίας, τευχ.2, σ. 18. 25 Παϊζης Ν., 2002, «Ταξιδεύοντας στο χρόνο με το πρόγραμμα Μελίνα. H αξία της Πολιτισμικής Αγωγής», στο Γιώργος Κόκκινος - Ευγενία Αλεξάκη (επιμ.), Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις στη Μουσειακή Αγωγή, Μεταίχμιο, Αθήνα, σ. 239-240. 215

χώρους πολιτισμικής αναφοράς 26. Για τις δράσεις αυτές και την προετοιμασία τόσο των μαθητών όσο και των εκπαιδευτικών, εστάλη στα σχολεία του προγράμματος υλικό με τη μορφή εκπαιδευτικών φακέλων, το οποίο περιλάμβανε και βιβλία σχετικού περιεχομένου. Η Ντεκάστρο 27, προτείνει την ένταξη των βιβλίων αρχαιογνωστικού-μουσειακού περιεχομένου, σε τρεις κατηγορίες: α) Στα βιβλία γνώσεων, που βοηθούν στην αποκωδικοποίηση στοιχείων που θέτει η αρχαιολογία και προϋποθέτουν επιστημονική εγκυρότητα, μικρά κείμενα και πλούσια εικονογράφηση β) Στα βιβλία εργασίας, που προορίζονται όχι μόνο για διάβασμα, αλλά και για ποικίλες δραστηριότητες και γ) Στα βιβλία ανάπλασης εποχών, που συνδυάζουν το αρχαιολογικό αντικείμενο με την λογοτεχνία και αποσκοπούν στην ταύτιση του αναγνώστη με τους ήρωες της ιστορίας. Στον τύπο των βιβλίων αυτών, τα αφηγηματικά στοιχεία ενσωματώνονται στο κείμενο και δημιουργούν ένα ανοικτό μη λογοτεχνικό κείμενο 28, το οποίο λειτουργεί ως πηγή γνώσης, αλλά παράλληλα ενθαρρύνει τον αναγνώστη να αναζητήσει πολλαπλές πηγές πληροφόρησης. Τα βιβλία αυτού του τύπου, παρουσιάζουν τη μυθοπλασία ως μια εκδοχή και ενισχύουν την κριτική θεώρηση καθώς και την αμφισβήτησή τους από τον αναγνώστη. Παράλληλα χαρακτηρίζονται από την πρόθεση αποφυγής στερεοτυπικών αντιλήψεων 29. Η τυπολογία των αρχαιογνωστικών βιβλίων κατά τη Ντεκάστρο είναι η ακόλουθη: α) οδηγοί αρχαιολογικών χώρων και μουσείων β) θεματικά βιβλία διαφόρων αρχαιολογικών θεμάτων γ) βιβλία με έμφαση σε συγκεκριμένες εποχές δ) βιβλία μυθοπλασίας όπου παρεμβάλλεται αρχαιολογικό υλικό και ε) θεματικά κουτιά/πακέτα που διευκολύνουν τους εκπαιδευτικούς και παρακινούν τα παιδιά σε πειραματισμούς και δραστηριότητες 30. Τα κριτήρια ποιότητας των καλών αρχαιογνωστικών βιβλίων συμπίπτουν με τα κριτήρια ποιότητας των καλών βιβλίων γνώσεων. Τα αρχαιογνωστικά βιβλία απευθύνονται κυρίως σε παιδιά, αλλά διαβάζονται και από τους εμπλεκόμενους ενήλικες (γονείς, δασκάλους) και αποτελούν 26 Γούσης Π., 1994, «Η πολιτισμική διάσταση της εκπαίδευσης», στα πρακτικά από το 4 ο Περιφερειακό Σεμινάριο Μουσείο και Σχολείο,( Ιωάννινα Δεκέμβριος), σ. 1-3. 27 Ντεκάστρο Μ., ό.π., σ. 398. 28 Πανάου Π., Αφήγηση και Ιδεολογία στο Παιδικό Βιβλίο Γνώσεων,http://keimena.ece.uth.gr, (προσβ.:10 Δεκεμβρίου 2010) 29 Κανατσούλη Μ., Ιδεολογικές Διαστάσεις της Παιδικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 137-139. 30 Ντεκάστρο Μ., «Το αρχαιολογικό βιβλίο για παιδιά», ό.π., σ. 396. 216

την «έκφραση μιας υποθετικής συνομιλίας» 31. Ο συγγραφέας ενός καλού βιβλίου φροντίζει ώστε η ποσότητα της πληροφορίας να είναι ανάλογη με την ηλικία, τις νοητικές δυνατότητες, το κοινωνικό περιβάλλον των μικρών αναγνωστών στους οποίους απευθύνεται, ώστε να αγαπήσουν το μουσείο και τον αρχαιολογικό χώρο, ως «αυθεντικά σκηνικά» 32, όπου εκτυλίσσονται θαυμαστές ιστορίες. Στόχος του είναι όχι η μετακένωση γνώσεων και πληροφοριών, αλλά η ενεργητική εμπλοκή του αναγνώστη σε μια διαδικασία βιωματικής μάθησης. Μια διαδικασία η οποία εξασφαλίζει προσωπικό τρόπο και ρυθμό ανάγνωσης και την απόλυτη γνώση ότι το βιβλίο δεν είναι ένα και μοναδικό, αλλά αποτελεί εργαλείο για την προσέγγιση βασικών γνώσεων, που είναι απαραίτητες για μια συνομιλία που δεν τελειώνει ποτέ. Το εικονογραφικό υλικό των αρχαιογνωστικών βιβλίων λειτουργεί επίσης ως πηγή πληροφόρησης και γνώσης, βρίσκεται σε συνάρτηση με το κείμενο και δεν είναι μόνο διακοσμητικό. Ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να αντλεί πληροφορίες, όχι μόνο από το κείμενο, αλλά και μέσα από την παράθεση φωτογραφιών πρωτότυπων έργων ή πιστών αναπαραστάσεων, οι οποίες λειτουργούν ως αφορμή για την προσέγγιση της γνώσης. Όλο και πιο συχνά τα αρχαιογνωστικά βιβλία συνδυάζουν λειτουργικά το κείμενο με την εικόνα στην κατεύθυνση της «πολυτροπικότητας» και της «πολυσημίας», έτσι ώστε ο αναγνώστης να εστιάζει όχι μόνο στα γλωσσικά στοιχεία του κειμένου, αλλά εξίσου και στα μη γλωσσικά 33. Παράγοντας θεμελιώδους σημασίας για τη δημιουργία βιβλίων αρχαιογνωστικού περιεχομένου είναι σαφώς ο συγγραφέας και πολλές συζητήσεις ανακύπτουν σχετικά με την ποιότητα των βιβλίων αυτών και την εγκυρότητα του περιεχομένου τους. Η ειδική γνώση και η βασική ενασχόληση του συγγραφέα φαίνεται να επηρεάζουν τη συγγραφή των αρχαιογνωστικών βιβλίων. και συχνά τίθεται το ερώτημα: Ποιος γράφει; Ο αρχαιολόγος, ο παιδαγωγός ή ο λογοτέχνης; Είναι προφανές ότι τα αρχαιογνωστικά βιβλία, ως βιβλία γνώσεων, οφείλουν να έχουν επιστημονική εγκυρότητα και η προϋπόθεσή τους αυτή εξαρτάται και από τη διαρκή αναθεώρηση των επιστημονικών δεδομένων στα οποία αναφέρονται, καθώς και από τον ανάλογο εμπλουτισμό και την βελτίωση της έκδοσής τους. Σε ό,τι αφορά τα επιστημονικά δεδομένα λοιπόν, και την εγκυρότητα του βιβλίου, η τεκμηρίωση αποτελεί τη μια διάσταση του θέματος. Η δεύτερη και πολύ βασική διάσταση, είναι να καταστεί το παρελθόν «ενδιαφέρον», για τον αναγνώστη 34 και επιπλέον, 31 Ντεκάστρο Μ., Γράφοντας παιδικά βιβλία γνώσεων, ό.π. 32 Μπουλώτης Χ., «Μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι ως σκηνικό για θαυμαστές ιστορίες», στο Ν. Γαλανίδου-L. H. Dommasnes (επιμ.) Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν-μια διεπιστημονική ματιά, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα, (υπό έκδοση). 33 Χοντολίδου Ε., Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας, http://users.sch.gr, (προσβ.: 7 Ιουλίου 2011). 34 Ντεκάστρο Μ., Γράφοντας παιδικά βιβλία γνώσεων, ό.π. 217

εφόσον τα βιβλία απευθύνονται σε παιδιά, να είναι διασκεδαστικά και ευχάριστα 35. Επομένως, η οπτική του συγγραφέα, η λογοτεχνική του σκευή και τα μυθοπλαστικά υλικά που χρησιμοποιεί, είναι αυτά που θα εγγυηθούν για το αποτέλεσμα, έτσι ώστε το βιβλίο που θα προκύψει να περιέχει επιλεγμένες πληροφορίες, μυθοπλαστικό πλαίσιο και αφηγηματικές τεχνικές. Τα στοιχεία αυτά θα οδηγήσουν τον αναγνώστη στη γνώση, θα του προσφέρουν αναγνωστική ευχαρίστηση και θα συμβάλλουν, ώστε να διαμορφώσει προσωπικές στάσεις σχετικά με το θέμα που πραγματεύονται τα συγκεκριμένα βιβλία. 5. Εκδοτική παραγωγή αρχαιογνωστικών βιβλίων κατά την περίοδο 2000-10 Προκειμένου να καταγράψουμε τον αριθμό των εκδόσεων που αφορούν στα βιβλία αρχαιογνωστικού και μουσειακού περιεχομένου, προέκυψε ο προβληματισμός ως προς τον τρόπο αναζήτησης των σχετικών βιβλίων, δεδομένου ότι η καταλογογράφηση του ΕΚΕΒΙ δεν προβλέπει αντίστοιχη κατηγορία. Ακολουθώντας την οργάνωση ταξινόμησης του biblioνet, έγινε αναζήτηση σε πέντε συναφείς θεματικές κατηγορίες: α) Βιβλία για παιδιά - Αρχαία Ελλάδα β) Βιβλία για παιδιά - Ελλάς/ Αρχαιότητες γ) Βιβλία για παιδιά Αρχαιολογία δ) Βιβλία για παιδιά Μουσεία και ε) Βιβλία για παιδιά - Ολυμπιακοί Αγώνες. Η διαδικασία αυτή έδωσε αποτελέσματα τα οποία ήταν αναγκαίο να μελετηθούν και να συγκριθούν, ώστε να μην υπάρξει επανάληψη τίτλων, αφού οι περιοχές καταλογογράφησης είναι όμορες και η ένταξη ενός βιβλίου στη μια ή την άλλη περιοχή είναι, σε αρκετές περιπτώσεις, υποκειμενική υπόθεση. Ως αποτέλεσμα της αναζήτησής μας προέκυψε ότι κατά την περίοδο 2000-2010 α) ο μεγαλύτερος αριθμός των βιβλίων αρχαιογνωστικού περιεχομένου, ελληνικών και μεταφρασμένων, εντοπίζεται κατά τα έτη 2003 και 2004 με 39 και 34 τίτλους αντίστοιχα και ακολουθεί το έτος 2009 με την έκδοση 14 τίτλων β) ο αριθμός των ελληνικών τίτλων σε ό,τι αφορά στα αρχαιογνωστικά βιβλία είναι μεγαλύτερος από των αριθμό των μεταφρασμένων, σε αντίθεση με ό,τι ισχύει για τα παιδικά βιβλία γενικά. Ο αριθμός των εκδόσεων πρωτότυπων ελληνικών τίτλων, για το χρονικό διάστημα 2000-2010, ανέρχεται στον αριθμό 111, ενώ οι τίτλοι που μεταφράστηκαν προς τα ελληνικά, για το ίδιο χρονικό διάστημα, είναι 24 επί συνόλου 135 τίτλων 35 Scanlon Μ. & Buckingham D., Δημοφιλείς Ιστορίες: «Εκπαίδευση και διασκέδαση» σε πληροφοριακά βιβλία για παιδιά, http://www.tandf.co.uk/journals (προσβ.: 24 Μαρτίου 2011) 218

γ) η εκδοτική δραστηριότητα της περιόδου την οποία εξετάζουμε, συνδέεται και με τις μεταφράσεις ελληνικών πρωτότυπων τίτλων προς άλλες γλώσσες. Έτσι παρατηρούμε ότι το 2004 έγιναν μεταφράσεις 13 ελληνικών τίτλων προς άλλες γλώσσες με επικρατέστερη την αγγλική. 6. Μελέτη βιβλίων αρχαιογνωστικού περιεχομένου Στην προσπάθειά μας να μελετήσουμε τα ελληνικά βιβλία αρχαιογνωστικού και μουσειακού περιεχομένου και να διαπιστώσουμε κατά πόσον τα βιβλία αυτά διέπονται από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά ενός καλού βιβλίου γνώσεων αφενός, και αφετέρου κατά πόσον λαμβάνουν υπόψη τους και προωθούν βασικές μουσειοπαιδαγωγικές αρχές, προέκυψε ο προβληματισμός για το κριτήριο με το οποίο θα έπρεπε να γίνει η επιλογή του δείγματος των βιβλίων αυτών, ποιος θα είναι ο αριθμός τους, αν θα καλύπτεται η συγγραφική παραγωγή ενός ή περισσοτέρων συγγραφέων και ποιοι θα είναι οι συγγραφείς αυτοί. Ως απάντηση στον παραπάνω προβληματισμό και ύστερα από επίσκεψη στα πωλητήρια του Νέου Μουσείου Ακρόπολης, του Μουσείου Μπενάκη και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, αποφασίστηκε να επιλεγεί το έργο των συγγραφέων Λήδας Κροντηρά, Χρήστου Μπουλώτη και Μαρίζας Ντεκάστρο 36. Τα κριτήρια επιλογής υπήρξαν υποκειμενικά, αλλά από την εκπαιδευτική μας εμπειρία και την μουσειοπαιδαγωγική μας ενασχόληση, έχει διαπιστωθεί ότι τα βιβλία τους είναι αγαπητά στους μαθητές, και τους εκπαιδευτικούς και επιλέγονται ως υποστηρικτικό υλικό, τόσο για τη διδασκαλία γνωστικών αντικειμένων του αναλυτικού προγράμματος, όσο και για την προετοιμασία επισκέψεων σε μουσειακούς και αρχαιολογικούς χώρους. Από την πλούσια εργογραφία των Κροντηρά, Μπουλώτη και Ντεκάστρο επιλέχτηκαν μόνον τα βιβλία τους που αναφέρονται στην ελληνική αρχαιότητα και στα αρχαιολογικά μουσεία. Το κριτήριο επιλογής υπήρξε και πάλι υποκειμενικό, αλλά σχετίζεται άμεσα με το γεγονός ότι τα περισσότερα μουσεία της Ελλάδας είναι αρχαιολογικά και σύμφωνα και με σχετική έρευνα τα περισσότερα βιβλία της κατηγορίας αυτής αναφέρονται σε αρχαιολογικά μουσεία και πολύ λιγότερα σε άλλους τύπους μουσείων. 37 Τα βιβλία που αποτέλεσαν το σώμα μελέτης και ανάλυσης είναι: 36 Βιβλία των συγγραφέων αυτών υπήρχαν στα πωλητήρια των τριών μουσείων, που προαναφέρθηκαν, τον Νοέμβριο του 2010, οπότε έγινε η επίσκεψη, χωρίς, ωστόσο, να εξετάζεται ο τρόπος και η διαδικασία, σύμφωνα με την οποία ένα βιβλίο συγκαταλέγεται στα επιλεγμένα προϊόντα των πωλητηρίων των μουσείων. 37 Γαλλικά βιβλία γνώσεων για παιδιά, Κατανοώντας τον κόσμο και τον εαυτό μας, http://www.bookbook.gr (προσβ.: 23 Ιανουαρίου 2010). 219

Λήδας Κροντηρά 1. Γνωριμία με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1993, εικονογράφηση: Βάλλυ Λιαπή (α έκδ., Αθήνα 1985) 2. Πρώτη γνωριμία με την Κρήτη του Μίνωα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1993, εικονογράφηση: Βάλλυ Λιαπή 3. Πρώτη γνωριμία με την Αθήνα του Περικλή, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2007, εικονογράφηση: Denis Lhomme 4. Πρώτη γνωριμία με την Αθήνα του Περικλή, Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1993, εικονογράφηση: Ίρις Δρακούλη Χρήστου Μπουλώτη 1. Το άγαλμα που κρύωνε, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2009, εικονογράφηση: Φωτεινή Στεφανίδη (α έκδ., Αθήνα 1998) 2. Ο Κάδμος, η σκυλίτσα του και το φεγγάρι, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1996, εικονογράφηση: Φωτεινή Στεφανίδη Μαρίζας Ντεκάστρο και Πάνου Βαλαβάνη 1. Μικρές ιστορίες του Μουσείου- Θησαυροί του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Εκδόσεις Κάστωρ, Αθήνα 2004, σχεδιασμόςεικονογράφηση: Αλεξάνδρα Ζαφόλια Μαρίζας Ντεκάστρο και Κωνσταντίνου Βέτση 2. Στην αγορά των αρχαίων Αθηναίων, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα 2006 Μαρίζας Ντεκάστρο 3. Στο μουσείο, Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα 2007, εικονογράφηση: Μυρτώ Δεληβοριά 4. Το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης-Τα μνημεία και τα έργα των ανθρώπων, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2009 5. Αρχαιολογία- Ένα ταξίδι στο παρελθόν, Κέδρος, Αθήνα 2001 (α έκδ., Αθήνα 1998) Ο τρόπος μελέτης και ανάλυσης του περιεχομένου των βιβλίων που προαναφέρθηκαν βασίστηκε στον τύπο της βιβλιοπαρουσίασης του περιοδικού Διαβάζω 38 και στους άξονες, βάσει των οποίων έγινε η προσέγγιση των «Δημοφιλών Ιστοριών» 39. Οι άξονες αυτοί αφορούν στην αξιοποίηση των πηγών, στη θέση του αναγνώστη και του συγγραφέα, στις αφηγηματικές τεχνικές και τέλος, στο στοιχείο της διασκέδασης του αναγνώστη. Στοιχεία, που επιπλέον ελήφθησαν υπόψη κατά την ανάλυση των βιβλίων, υπήρξαν τόσο η χρήση της ειδικής, «αρχαιολογικής» γλώσσας, όσο και εν γένει η χρήση της γλώσσας, η εικονογράφηση και η 38 Διαβάζω, τευχ. 1,2,3,4 (1976) και τευχ. 477, 479 (2007). 39 Scanlon Μ. & Buckingham D., ό.π. 220

συνολική οργάνωση των βιβλίων διότι, όπως εκτενώς έχει αναφερθεί, αποτελούν σταθερά ποιοτικά χαρακτηριστικά των βιβλίων γνώσεων. Σε ό,τι αφορά στα ποιοτικά στοιχεία των αρχαιογνωστικών βιβλίων, η μελέτη και η ανάλυση του δείγματος των βιβλίων που επιλέχτηκαν, οδήγησε στον εντοπισμό και την παρουσίαση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που έχουν σχέση τόσο με την διαφορετική τυπολογία στην οποία ανήκει κάθε βιβλίο, όσο και το προσωπικό ύφος γραφής που διακρίνει τον συγγραφέα. Διαπιστώθηκε, λοιπόν, ότι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στο έργο της Λήδας Κροντηρά, είναι η μυθοπλαστική διάσταση, με την οποία επιδιώκει την ταύτιση του αναγνώστη, η αξιοποίηση των πηγών και ταυτόχρονα η αυστηρή επιλογή των εκθεμάτων, πάνω στα οποία στηρίζει την πλοκή της αφήγησής της, καθώς και η ενσωμάτωση λογοτεχνικών αποσπασμάτων, τα οποία άλλοτε χρησιμοποιεί ως τεκμηρίωση και άλλοτε ως ήδισμα του λόγου της. Επισημαίνεται επίσης η παιδοκεντρική αντίληψη σε ό,τι αφορά τη θέση του αναγνώστη, το παιχνίδι με το χρόνο, που αποτελεί αφηγηματική τεχνική και τέλος ο παιγνιώδης χαρακτήρας των βιβλίων της, με τον οποίο επιδιώκει να εξασφαλίσει την έμπρακτη συμμετοχή του αναγνώστη. Η χρήση της «ειδικής» γλώσσας, της αρχαιολογικής, γίνεται με φειδώ και αποσκοπεί στην εκπαίδευση του αναγνώστη, ώστε αυτός να κατανοεί και να χρησιμοποιεί στο μέλλον αυτόν τον επιστημονικό κώδικα. Η οργάνωση της έκδοσης και η εικονογράφηση των βιβλίων κινούνται σε ικανοποιητικά επίπεδα και εφαρμόζονται οι αρχές που διέπουν τα καλά βιβλία γνώσεων. Στα βιβλία της Κροντηρά συνδυάζεται η εικονογράφηση με την παράθεση εικόνων, σκίτσων και διαγραμμάτων. Το έργο της Μαρίζας Ντεκάστρο χαρακτηρίζεται από την πολύ καλή οργάνωση του υλικού, το οποίο με παιδαγωγικά κριτήρια η συγγραφέας και παιδαγωγός επιλέγει, καθώς αυτό κατανέμεται σε κεφάλαια και ενότητες και υποστηρίζεται δυναμικά από γραφιστικές εφαρμογές και τεχνικές εκτύπωσης 40. Τα περισσότερα από τα βιβλία που μελετήθηκαν είναι βιβλία εργασίας και αποσκοπούν στην ενεργητική εμπλοκή του αναγνώστη. Ωστόσο, η συγγραφέας χρησιμοποιεί και την τεχνική της μυθοπλασίας, όπου το κρίνει αναγκαίο, και μέσω αυτής αποσκοπεί στην ταύτιση του αναγνώστη. Τα κείμενα δεν είναι εκτενή και η χρήση της αρχαιολογικής ορολογίας γίνεται με προσοχή και φειδώ. Για την αποκωδικοποίηση των αρχαιολογικών όρων, που αναφέρονται στο κείμενο, δεν ακολουθείται κοινή πρακτική σε όλα τα βιβλία της συγγραφέως, αλλά επιλέγονται διαφορετικοί κάθε φορά τρόποι. Άλλοτε οι όροι επεξηγούνται μέσα στο κείμενο και συγκεντρώνονται σε γλωσσάρι στο τέλος του βιβλίου, άλλοτε επεξηγούνται εκτός κειμένου, αλλά στην ίδια σελίδα και με ιδιαίτερη σήμανση, άλλοτε αναλύονται ετυμολογικά και 40 Ντεκάστρο Μ., «Σκέψεις γύρω από τα βιβλία γνώσεων», ό.π., σ. 198. 221

άλλες φορές νοηματοδοτούνται από τα συμφραζόμενα. Ο παιδοκεντρικός χαρακτήρας των βιβλίων είναι εμφανής και ο αναγνώστης τοποθετείται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της συγγραφέως. Συνήθως στα βιβλία της Ντεκάστρο δεν γίνεται εικονογράφηση, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, και χρησιμοποιούνται εικόνες εκθεμάτων, φωτογραφίες σύγχρονες ή φωτογραφίες εποχής και σχεδιαστικές αναπαραστάσεις, οι οποίες ενσωματώνονται στο κείμενο με τέτοιο τρόπο, ώστε να υπάρχει ισορροπία λόγου και εικόνας. Διαφορετικής προσέγγισης είναι το έργο του Χρήστου Μπουλώτη, καθώς αυτό χαρακτηρίζεται από την έντονη μυθοπλαστική διάθεση του συγγραφέα και από την ενσωμάτωση συμβάσεων και μοτίβων του παραμυθιού. Βασικά χαρακτηριστικά των βιβλίων του Μπουλώτη είναι η χρήση του μαγικού στοιχείου, η σταθερή αναφορά στο φεγγάρι, το παιχνίδι με το χρόνο, η κατάργηση των ορίων του φανταστικού και του πραγματικού, και το ανοιχτό τέλος των ιστοριών. Μέσα στο ιδιαίτερο αυτό σύμπαν, πανταχού παρών είναι ο αναγνώστης, ο οποίος συγκατατίθεται σιωπηρά για την όποια εξέλιξη έχει αποφασίσει ο συγγραφέας, και του αναγνωρίζεται το προνόμιο να προσδιορίσει ο ίδιος το τέλος της ιστορίας. Ιδιαίτερη είναι και η αναφορά του συγγραφέα στη γλώσσα, είτε ως στοιχείο πλοκής των ιστοριών του, είτε ως μέσο έκφρασης για τις παραμυθιακές ιστορίες που περιγράφει. Η γλώσσα στο έργο του Μπουλώτη μπορεί να χαρακτηριστεί ποιητική, καθώς είναι συγκινησιακά φορτισμένη και παρατηρείται ότι δεν γίνεται χρήση αρχαιολογικών όρων. Ιδιαίτερη είναι η λειτουργία της εικονογράφησης στην απόδοση των ιστοριών του Μπουλώτη, καθώς άλλοτε κυριαρχεί η εικόνα και άλλοτε αυτή λειτουργεί ως κορνίζα για να αναδειχτεί το κείμενο. 7. Συμπεράσματα Σε ό,τι αφορά των αριθμό των εκδόσεων μπορούμε λοιπόν, να πούμε ότι η παραγωγή παιδικών βιβλίων παρακολουθεί τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και επηρεάζεται από αυτές, στοιχείο που προκύπτει και από τη μείωση των εκδόσεων το 2010, έτος κατά το οποίο έγινε φανερή η οικονομική κρίση της χώρας. Άλλο στοιχείο που φαίνεται να επηρεάζει θετικά την έκδοση των βιβλίων αρχαιογνωστικού περιεχομένου είναι τα γεγονότα που έχουν άμεση σχέση με τον πολιτισμό, όπως η τέλεση των ολυμπιακών αγώνων στην Αθήνα το 2004 και τα εγκαίνια του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης το 2009. Τα γεγονότα αυτά λειτούργησαν αποφασιστικά, ώστε να εκδοθούν πολλοί νέοι τίτλοι αρχαιογνωστικών βιβλίων, οι οποίοι και μεταφράστηκαν σε άλλες γλώσσες με επικρατέστερη γλώσσα μετάφρασης την αγγλική. Εντυπωσιακό είναι το στοιχείο που αφορά στην αναλογία των ελληνικών πρωτότυπων τίτλων και των μεταφρασμένων σε ό,τι αφορά στα βιβλία με αρχαιογνωστικό 222

περιεχόμενο. Φαίνεται ότι η συγκεκριμένη κατηγορία βιβλίων υποστηρίζεται δυναμικά από το ενδιαφέρον και την επιστημονική εγκυρότητα των Ελλήνων εκδοτών και συγγραφέων, αφού οι μεταφράσεις είναι αναλογικά λιγότερες. Μετά και από την επισήμανση των στοιχείων που εντοπίστηκαν στο έργο των τριών συγγραφέων, και που, κατά τη γνώμη μας, αποτελούν στοιχεία υψηλής ποιότητας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα χαρακτηριστικά των καλών βιβλίων αρχαιογνωστικού περιεχομένου μπορούν να αποτελέσουν κριτήρια ποιότητας των βιβλίων αυτών, συμπίπτουν εν πολλοίς, με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των καλών βιβλίων γνώσεων, και έχουν άμεση σχέση, τόσο με την επιστημονική εμπειρία του συγγραφέα, όσο και με την εγκυρότητα του εκδοτικού οίκου. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι τα ποιοτικά κριτήρια των βιβλίων με αρχαιογνωστικό περιεχόμενο είναι τα εξής: μικρά κείμενα με επιλεγμένες πληροφορίες, ώστε να υποκινείται το ενδιαφέρον του αναγνώστη γλώσσα ρέουσα με φειδωλή χρήση των όρων της αρχαιολογίας προσέγγιση της γνώσης με παιγνιώδη χαρακτήρα καλή εικονογράφηση, σε ισότιμη σχέση με το λόγο, που προβάλλει το νόημα του κειμένου τυπογραφική αισθητική, με προσεχτική οργάνωση των σελίδων, ώστε να μην υπερφορτώνεται ο αναγνώστης αποφυγή στερεοτύπων Συμπερασματικά θα επισημαίναμε ότι στα βιβλία αρχαιογνωστικού περιεχομένου αντανακλάται η συνάντηση τριών επιστημονικών χώρων: της παιδαγωγικής, της αρχαιολογίας και της λογοτεχνίας, η συνεισφορά των οποίων εστιάζεται α) στις παιδαγωγικές αρχές, σύμφωνα με τις οποίες οργανώνεται με επαγωγικό τρόπο η προσφορά των νέων γνωστικών στοιχείων, προωθούνται πολυτροπικά κείμενα και επιδιώκεται η εμπλοκή των αναγνωστών σε διαδικασίες «πολυγραμματισμού» 41, ώστε να αναπτύξουν με το χρόνο την κριτική «μεταγλώσσα» 42, που θα τους δώσει τη δυνατότητα να αντλούν τη μάθηση βασιζόμενοι σε προσωπικές εμπειρίες, με τον αντίστοιχο μετασχηματισμό των «πολιτισμικών συμφραζομένων» 43 β) στην αρχαιολογική γνώση, η οποία είναι απαραίτητη για την τεκμηρίωση κάθε πληροφορίας και στοιχείου, έτσι ώστε τα επιστημονικά 41 Χατζησαββίδης Σ., 2003, «Η διδασκαλίας της Ελληνικής Γλώσσας στο πλαίσιο των πολυγραμματισμών» (Προετοιμασία του κοινωνικού μέλλοντος των μαθητών) στο Φιλόλογος, τευχ. 113, Θεσσαλονίκη, σ. 409-410. 42 Kalantzis Μ.& Cope B., 1999, «Πολυγραμματισμοί», στο Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης (επιμ.) «Ισχυρές» και «ασθενείς» γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού, ΚΕΓ, Θεσσαλονίκη, σ. 681. 43 Kalantzis Μ. & Cope Β., ό.π., σ. 681. 223

δεδομένα και με τη χρήση της αντίστοιχης ορολογίας, να συμβάλλουν στη σύνθεση της εικόνας του παρελθόντος και στις απόπειρες ερμηνείας του, ώστε αυτό να μην αποτελεί «μια άγνωστη χώρα» 44 γ) στις λογοτεχνικές αρχές, που υπαγορεύουν ανάλογες τεχνικές γραφής και οι οποίες, όλο και πιο συχνά, εντοπίζονται και στα βιβλία γνώσεων. Τεχνικές όπως η μυθοπλασία, η μείξη του φανταστικού με το ρεαλιστικό ή οι σουρεαλιστικές πρακτικές συμβάλλουν ώστε να γίνεται με τρόπο πιο ελκυστικό η προσέγγιση της επιστημονικής γνώσης και ταυτόχρονα να προκύπτει αβίαστα η διαφορετική λειτουργία της γλώσσας, ως προς την χρήση του αναφορικού και του ποιητικού λόγου 45. Εκτιμούμε ότι για να αποβαίνει προς όφελος του αναγνώστη η συνάντηση αυτών των επιστημονικών χώρων, αποφασιστικής σημασίας είναι και η συνεισφορά της μουσειοπαιδαγωγικής, η οποία, ως τομέας της παιδαγωγικής, τροφοδοτείται από αυτήν και ταυτόχρονα την προωθεί 46. Η αξιοποίηση μουσειοπαιδαγωγικών πρακτικών, στα αρχαιογνωστικά βιβλία, όπως είναι η επιλογή και η ενσωμάτωση των αντικειμένων σε γνωστικά ή μυθοπλαστικά σύνολα, η εκπαίδευση του βλέμματος του αναγνώστη και η γνωστική και συναισθηματική του εμπλοκή, συμβάλλουν στη μύηση του μελλοντικού επισκέπτη στο χώρο του μουσείου. Η μυθοπλασία, που αποτελεί το μανδύα της αρχαιογνωσίας και εντοπίζεται στα βιβλία αντίστοιχου περιεχομένου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναλογεί στο «σενάριο» των εκπαιδευτικών προγραμμάτων τα οποία εφαρμόζονται στο χώρο του μουσείου. Βιβλιογραφία Α) Έντυπη Βαλάση, Ζωή, Εισαγωγή στη μελέτη της Λογοτεχνίας και των Βιβλίων για Παιδιά. Μικρό Πανόραμα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001. Γούσης, Παύλος, «Η πολιτισμική διάσταση της εκπαίδευσης», 4 ο Περιφερειακό Σεμινάριο Μουσείο και Σχολείο, Ιωάννινα, 2-3 Δεκεμβρίου 1994, ΥΠΕΠΘ, ΥΠΠΟ, ICOM, 1-3. Διαβάζω, τχ. 1,2,3,4 (Αθήνα 1976) και τχ. 477,479 (Αθήνα 2007) Kalantzis, M & Cope, B., «Πολυγραμματισμοί» στο Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης (επιμ.) Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή 44 Κωτσάκης Κ., 1998, «Αντικείμενα και αφηγήσεις. Η ερμηνεία του υλικού πολιτισμού στη σύγχρονη αρχαιολογία», στο Επτάκυκλος, τευχ. 2, σ. 11. 45 Κατσίκη-Γκίβαλου Ά., ό.π., σ.34. 46 Νάκου, Ε., 2001, Μουσεία: Εμείς, τα Πράγματα και ο Πολιτισμός, νήσος, Αθήνα, σ. 178. 224

Ένωση: όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού, Θεσσαλονίκη, ΚΕΓ 1999, 680-695. Κανατσούλη, Μένη, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2 2002. Κανατσούλη, Μένη, Ιδεολογικές Διαστάσεις της Παιδικής Λογοτεχνίας, Τυπωθήτω Γ. Δαρδανός, Αθήνα 2004. Καρακίτσιος, Ανδρέας, «Περί του παιδικού βιβλίου γνώσης», στο Διαδρομές, τχ. 20 (Αθήνα 2005) 289-296. Καρπόζηλου, Μάρθα, Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Κατσίκη- Γκίβαλου, Άντα, «Η αμφίδρομη σχέση λογοτεχνίας και γνωστικών αντικειμένων», στο Βενετία Αποστολίδου Ελένη Χοντολίδου (επιμ.) Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Τυπωθήτω Γ. Δαρδανός, Αθήνα 3 2006, 35-41. Κωτσάκης, Κώστας, «Αντικείμενα και αφηγήσεις. Η ερμηνεία του υλικού πολιτισμού στη σύγχρονη αρχαιολογία», στο Επτάκυκλος, τχ. 2 (Αθήνα Σεπτέμβριο1998- Ιανουάριος 1999) 11-23. Μπουλώτης, Χρήστος, «Μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι ως σκηνικό για θαυμαστές ιστορίες», στο Ν. Γαλανίδου- L. H. Dommasnes (επιμ.) Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν- Μια διεπιστημονική ματιά, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα (υπό έκδοση). Νάκου, Ειρήνη, Μουσεία: Εμείς, τα Πράγματα και ο Πολιτισμός, νήσος, Αθήνα, 2001. Νικονάνου, Νίκη, «Ο ρόλος της μουσειοπαιδαγωγικής στα σύγχρονα μουσεία», στο Τετράδια Μουσειολογίας, τχ. 2 (Αθήνα 2005) 18-25. Norton, Donna, Ε., Μέσα από τα Μάτια ενός Παιδιού. Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία, Μετ.: Φωτεινή Καπτσίκη Σεβαστή Καζαντζή, Μίμης Σουλιώτης (επιμ.), Επίκεντρο, Αθήνα 6 2007. Ντεκάστρο, Μαρίζα, «Σκέψεις γύρω από τα βιβλία γνώσεων», στο Διαδρομές, τχ. 19 (Αθήνα 2005) 192-198. Ντεκάστρο, Μαρίζα, «Το αρχαιολογικό βιβλίο για παιδιά», στο Μπίλη Βέμη - Ειρήνη Νάκου (επιμ.) Μουσεία και Εκπαίδευση, νήσος 2010, 393-400. Παΐζης, Νίκος, «Ταξιδεύοντας στο χρόνο με το πρόγραμμα Μελίνα. Η αξία της Πολιτισμικής Αγωγής», στο Γιώργος Κόκκινος Ευγενία Αλεξάκη (επιμ.) Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις στη Μουσειακή Αγωγή, Μεταίχμιο 2002, 239-243. Χατζησαββίδης, Σωφρόνης, «Η διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας στο πλαίσιο των πολυγραμματισμών» (Προετοιμασία του κοινωνικού μέλλοντος των μαθητών), στο Φιλόλογος, τχ. 113 (Θεσσαλονίκη 2003) 405-414. Β) Ηλεκτρονική 225

ΕΚΕΒΙ, http://www.biblionet.gr (προσβ. 21 Φεβρουαρίου 2011) Καζαντζάκης, Νίκος, «Στα παλάτια της Κνωσού», http://www.kazantzakis-museum.gr (προσβ.: 29 Σεπτεμβρίου 2011). Καρπόζηλου, Μάρθα, Τα παιδικά βιβλία γνώσεων, ένα παράθυρο στα ορατά και τα αόρατα πράγματα του κόσμου, http://keimena.ece.uth.gr (προσβ.: 10 Δεκεμβρίου 2010). Κροντηρά Λήδα, http://wwwrhodes.aegean.gr (προσβ.: 23 Δεκεμβρίου 2010), http://el.wikipedia.org (προσβ.: 6 Απριλίου 2011), http://www.biblionet.gr (προσβ.: 6 Απριλίου 2011). Μεταξά, Αντιγόνη, «Ελάτε να ταξιδέψουμε», http://www.palaiobibliopolio.gr (προσβ.: 29 Σεπτεμβρίου 2011). Ντεκάστρο, Μαρίζα, Γράφοντας παιδικά βιβλία γνώσεων, http://keimena.ece.uth.gr (προσβ.: 10 Δεκεμβρίου 2010). Πανάου, Πέτρος, Αφήγηση και Ιδεολογία στο Παιδικό Βιβλίο Γνώσεων, http://keimena.ece.uth.gr. (προσβ.: 10 Δεκεμβρίου 2010). Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, http://www.biblionet.gr (προσβ. 21 Φεβρουαρίου 2011). Γαλλικά βιβλία γνώσεων για παιδιά, Κατανοώντας τον κόσμο και τον εαυτό μας, http://www.bookbook.gr (προσβ.: 23 Ιανουαρίου 2011). Scanlon, Margaret, & Buckingham, David, Δημοφιλείς Ιστορίες: «Εκπαίδευση» και «διασκέδαση» σε πληροφοριακά βιβλία για παιδιά, http://www.tandf.co.uk/joyrnals (προσβ.: 24 Μαρτίου 2011). Ταρσούλη, Γεωργία, «Ήμουν κι εγώ εκεί», http://el.wikipedia.org (προσβ.: 29 Σεπτεμβρίου 2011). Χοντολίδου, Ελένη, Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας, http://users.sch.gr (προσβ.: 7 Ιουλίου 2011). 226