Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΒΡΕΦΟΝΗΠΙΟΚΟΜΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΦΟΙΤΗΤΡΙΕΣ: ΓΚΑΝΑΣΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ Α.Μ. 11936 ΓΡΑΜΜΕΝΟΥ ΜΑΡΙΑ Α.Μ. 11603 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΤΖΟΥΡΜΑΝΑ ΕΥΑΓΓΕΛΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 1

Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 2 Περιεχόμενα Πινάκων... 4 Περιεχόμενα Εικόνων... 4 Περίληψη... 5 Abstract... 5 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή... 7 Εισαγωγή... 7 Σκοπός της εργασίας... 8 Βασικές έννοιες και ορισμοί... 9 Δομή της εργασίας... 10 Κεφάλαιο 2: Η προσχολική ηλικία... 11 Γενικά στοιχεία... 11 Τα χαρακτηριστικά της προσχολικής ηλικίας... 11 Η ανάπτυξη στην προσχολική ηλικία... 15 Η φροντίδα των παιδιών προσχολικής ηλικίας... 18 Σύνοψη... 22 Βιβλιογραφικές παραπομπές 2 ου κεφαλαίου... 24 Κεφάλαιο 3: Η διατροφή... 26 Η διατροφή σε κάθε στάδιο ανάπτυξης... 26 Η Μεσογειακή διατροφή... 28 Σύνοψη... 33 2

Βιβλιογραφικές παραπομπές 3 ου κεφαλαίου... 35 Κεφάλαιο 4:Η διατροφή στην προσχολική ηλικία... 37 Η διατροφή στην προσχολική ηλικία... 37 Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφή των παιδιών στην προσχολική ηλικία... 44 Ο ρόλος του περιβάλλοντος... 44 Συστάσεις για τη διατροφή των παιδιών... 46 Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η διατροφή των παιδιών... 48 Σύνοψη... 52 Βιβλιογραφικές αναφορές 4 ου κεφαλαίου... 55 Κεφάλαιο 5: Προβλήματα που σχετίζονται με τη διατροφή... 58 Εισαγωγή... 58 Η παιδική παχυσαρκία... 58 Η νευρική ανορεξία... 65 Ο υποσιτισμός... 69 Σύνοψη... 76 Βιβλιογραφικές παραπομπές 5 ου κεφαλαίου... 78 Κεφάλαιο 6: Σύνοψη συμπερασμάτων... 83 Συμπεράσματα & προτάσεις... 83 Βιβλιογραφία... 90 3

Περιεχόμενα Πινάκων Πίνακας 1: Συνιστώμενες ημερήσιες ποσότητες μακροσυστατικών... 40 Πίνακας 2: Συνιστώμενη ημερήσια ποσότητα βιταμινών... 42 Περιεχόμενα Εικόνων Εικόνα 1: Η Μεσογειακή πυραμίδα... 29 Εικόνα 2: Εξέλιξη παιδικής παχυσαρκίας... 62 Εικόνα 3: Τα ποσοστά των παχύσαρκων ατόμων ανά χώρα... 64 Εικόνα 4:Στοιχεία για τη νευρική ανορεξία... 68 Εικόνα 5: Τα ποσοστά υποσιτισμένων παιδιών σε παγκόσμιο επίπεδο... 73 Εικόνα 6: Τα ποσοστά παιδιών με νανισμό σε παγκόσμιο επίπεδο... 74 Εικόνα 7: Αιτίες θανάτων παιδιών κάτω των 5 ετών (2010)... 74 4

Περίληψη Η διατροφή στην παιδική ηλικία μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την μετέπειτα υγεία του ατόμου, καθώς και την ανάπτυξή του. Η παρούσα εργασία εξετάζει το ζήτημα της διατροφής στην προσχολική ηλικία. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις συστάσεις διεθνών οργανισμών για τη σωστή διατροφή και τις ποσότητες θρεπτικών συστατικών που πρέπει να λαμβάνει ένα άτομο, και πιο συγκεκριμένα, ένα παιδί. Ως οδηγός για σωστή διατροφή γίνεται ανάλυση και της Μεσογειακής διατροφής, στην οποία αποδίδονται πολλά πλεονεκτήματα για την υγεία. Επιπλέον, ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα προβλήματα που σχετίζονται με τη διατροφή, όπως η παχυσαρκία, ο υποσιτισμός, η νευρική ανορεξία και η νευρική βουλιμία. Λέξεις κλειδιά: διατροφή, Μεσογειακή διατροφή, προσχολική ηλικία, διατροφικές διαταραχές Abstract The nutrition in childhood can significantly affect the subsequent health of the individual, as well as its development. This current study examines the issue of nutrition in early childhood. Particular emphasis is given to the recommendations of international organizations for proper diet and amounts of nutrients to be taken by an individual, and more specifically, a child. As a guide to proper nutrition Mediterranean diet is also examined, as has a wide range of health benefits. Moreover, particular 5

reference is made to the problems related to nutrition, such as obesity, malnutrition, anorexia nervosa and bulimia nervosa. Key- words: nutrition, Mediterranean diet, preschool age, nutritional disorders 6

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Εισαγωγή Η περίοδος που ξεκινά με το πέρας της βρεφικής ηλικίας και εκτείνεται μέχρι το έκτο έτος της ζωής ενός παιδιού ονομάζεται προσχολική ηλικία είναι κρίσιμη για την περαιτέρω ανάπτυξη του ατόμου, τόσο σωματικά όσο και νοητικά. Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτή την ηλικία είναι η διατροφή. Η διατροφή στην προσχολική ηλικία αποτελεί μια σημαντική παράμετρο της ανάπτυξης του παιδιού. Η διατροφή, η οποία περιλαμβάνει τα σωστά θρεπτικά συστατικά και σε ισορροπημένες ποσότητες και αναλογίες είναι σημαντική, όχι μόνο για την κατάσταση της υγείας του παιδιού, αλλά και για την κατάσταση της υγείας του ως ενήλικα. Η ισορροπημένη διατροφή που παρέχεται στα παιδιά προσχολικής ηλικίας στο σχολείο και στο σπίτι, η ενημέρωση των παιδιών για αυτά τα θέματα από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, οι δραστηριότητες των παιδιών που περιλαμβάνουν κίνηση, καθώς και άλλοι παράγοντες, μπορούν να συμβάλουν στην θεμελίωση υγιεινών συμπεριφορών και συνηθειών, οι οποίες διατηρούνται καθ όλη τη διάρκεια ζωής των παιδιών. Ιδιαίτερα η οικογένεια έχει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των διατροφικών συνηθειών. Το διατροφικό μοντέλο που ακολουθούν οι γονείς, μπορεί να επηρεάσει καθοριστικά τη συμπεριφορά και του παιδιού σε θέματα που αφορούν τη διατροφή του. 7

Η σημασία της διατροφής στην προσχολική ηλικία, στο επίπεδο της υγείας σε όλα τα στάδια της ζωής ενός ανθρώπου, καθιστά τη μελέτη της ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα προς μελέτη. Συνεπώς, γίνονται σαφείς οι λόγοι που οδήγησαν στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος προς μελέτη, αφού η διατροφή στην προσχολική ηλικία επηρεάζει την υγεία ολόκληρης της ζωής του ατόμου. Πιο συγκεκριμένα, στην παρούσα εργασία εξετάζεται η διατροφή των παιδιών στην προσχολική ηλικία. Σκοπός της εργασίας Ο σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να μελετηθεί η διατροφή των παιδιών στην προσχολική ηλικία, αλλά και άλλα ζητήματα που σχετίζονται με αυτή, όπως για παράδειγμα η παιδική παχυσαρκία, η μεσογειακή διατροφή κτλ. Οι επιμέρους στόχοι της μελέτης είναι οι εξής: Να μελετηθεί η έννοια της διατροφής και ο βαθμός στον οποίο η διατροφή των παιδιών στην προσχολική ηλικία κρίνεται κατάλληλη για το στάδιο ανάπτυξης που βρίσκονται Να αναλυθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφή των παιδιών στην προσχολική ηλικία Να γίνει μια εισαγωγή στην προσχολική ηλικία, τα χαρακτηριστικά αυτής της φάσης ανάπτυξης και τη φροντίδα που πρέπει να παρέχεται στα παιδιά σε αυτή την ηλικία. Να εξεταστούν οι διατροφικές συνήθειες των παιδιών σε άλλα στάδια ανάπτυξης 8

Να γίνει αναφορά σε άλλες έννοιες που σχετίζονται με το εξεταζόμενο θέμα, όπως για παράδειγμα, τη μεσογειακή διατροφή. Να εξεταστούν κάποια από τα σημαντικότερα διατροφικά προβλήματα που επικρατούν σε παγκόσμιο επίπεδο, όπως για παράδειγμα, η παιδική παχυσαρκία, ο υποσιτισμός, η νευρική ανορεξία κτλ. Βασικές έννοιες και ορισμοί Ο κύριες έννοιες που αναλύονται στην παρούσα μελέτη, και οι οποίες ορίζονται αμέσως παρακάτω, είναι οι εξής: Η προσχολική ηλικία είναι η περίοδος ζωής του παιδιού που εκτείνεται από το δεύτερο έως το έκτο έτος. Η διατροφή είναι το σύνολο των τροφών που καταναλώνει ένα άτομο, η συχνότητα κατανάλωσής τους, τα θρεπτικά συστατικά τους, οι συνήθειες του όσον αφορά τα τρόφιμα κτλ. Η μεσογειακή διατροφή είναι η διατροφή η οποία εμπνέεται από το μεσογειακό τρόπο ζωής και περιλαμβάνει την συχνή κατανάλωση λαχανικών και φρούτων, οσπρίων, θαλασσινών κτλ, και μικρότερη κατανάλωση κόκκινου κρέατος. Σημαντικό συστατικό της θεωρείται και η χρήση του ελαιολάδου, ως βασική πηγή λιπαρών. 9

Δομή της εργασίας Η παρούσα εργασία αποτελείται από έξι κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο μας εισάγει στο θέμα, τη χρησιμότητα και την επιλογή του, τις βασικές έννοιες που θα αναλυθούν στα επόμενα κεφάλαια, το σκοπό και τους στόχους, αλλά και τη δομή της μελέτης. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει την προσχολική ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζονται τα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου, την ανάπτυξη και την φροντίδα που πρέπει να έχουν τα παιδιά σε αυτή την ηλικία Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει την έννοια της διατροφής, τη σημασία της στη ζωή του ατόμου, τη διατροφή σε κάθε στάδιο ανάπτυξης, τη μεσογειακή διατροφή κτλ. Το τέταρτο αφορά την διατροφή στην προσχολική ηλικία, τη σημασία της, τους παράγοντες που την επηρεάζουν, ενώ προχωρά και σε συστάσεις για τη διατροφή των παιδιών στην προσχολική ηλικία. Το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται στα προβλήματα που σχετίζονται με την διατροφή στην παιδική ηλικία, όπως για παράδειγμα, ο υποσιτισμός και η παιδική παχυσαρκία. Το έκτο κεφάλαιο συνοψίζει τα κύρια ευρήματα και συμπεράσματα της μελέτης και προχωρά σε προτάσεις για τη διατροφή των παιδιών στην προσχολική ηλικία. 10

Κεφάλαιο 2: Η προσχολική ηλικία Γενικά στοιχεία Η προσχολική ηλικία αποτελεί μια ιδιαίτερη περίοδο στην ανάπτυξη των παιδιών, αφού τα παιδιά στην ηλικία αυτή αποκτούν μεγαλύτερη ανεξαρτησία, αν εξακολουθούν να έχουν ανάγκη από την υποστήριξη και τη βοήθεια των ενηλίκων (Cole Cole, 2002). Όσον αφορά τη γνωστική ή νοητική ανάπτυξη, τα παιδιά αποκτούν μεγαλύτερη λογική και αυτοκυριαρχία. Ταυτόχρονα, όμως, αυτά τα χαρακτηριστικά συχνά εναλλάσσονται με την εξάρτηση και τις ιδιοτροπίες των παιδιών, αφού η συμπεριφορά τους φαίνεται πολλές φορές, ξαφνικά παράλογη (Cole Cole, 2002). Όσον αφορά την κοινωνική ανάπτυξη ή κοινωνικοποίηση, σε αυτή την ηλικία, τα παιδιά μεταβάλλουν τον τρόπο που σκέφτονται τον εαυτό τους και τα άτομα γύρω τους. Αποκτούν καλύτερη αντίληψη του ρόλου του φύλου τους και αρχίζουν να συναναστρέφονται με τους γύρω τους, προσπαθώντας να συνδυάσουν τις δικές τους επιθυμίες με τις επιθυμίες των άλλων. Η ανάπτυξη που επιτυγχάνεται σε αυτή την ηλικία επηρεάζεται από παράγοντες που επιδρούν στην ανάπτυξη των παιδιών στην προσχολική ηλικία. Τα πλαίσια αυτά είναι πρωτίστως η οικογένεια, οι νηπιαγωγοί, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κτλ (Cole Cole, 2002). Τα χαρακτηριστικά της προσχολικής ηλικίας 11

Από την ηλικία των 2,5 με 3 ετών, τα παιδιά δεν θεωρούνται πλέον βρέφη, αλλά έχουν εισέλθει στην πρώτη παιδική ή προσχολική ηλικία. Με την είσοδο των παιδιών σε αυτή την ηλικία, παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στο σώμα τους, στις κινήσεις τους, αλλά και στον τρόπο που εκφράζονται και αντιλαμβάνονται τον κόσμο (Cole Cole, 2002). Η προσχολική ηλικία έχει κερδίσει το επιστημονικό ενδιαφέρον, καθώς τα τελευταία χρόνια τα παιδιά ηλικίας 3 ή 4 ετών έχουν αποκτήσει τις ικανότητες να κάνουν πράγματα που έως τώρα μπορούσαν να εκτελέσουν τα παιδιά ηλικίας 7 ή 8 ετών (Cole Cole, 2002). Η προσχολική ηλικία είναι, επομένως, η περίοδος από το τρίτο έως το πέμπτο ή έκτο έτος της ζωής του παιδιού. Αυτή η περίοδος ξεκινά με το τέλος της βρεφικής ηλικίας και ολοκληρώνεται με την εκκίνηση της σχολικής ζωής του παιδιού. Ανάμεσα σε αυτά τα δύο ορόσημα για τη ζωή του παιδιού συμβαίνουν σημαντικές αλλαγές, οι οποίες έχουν σαν αποτέλεσμα το νήπιο να εμφανίζει μεγάλες διαφορές από το βρέφος. Στη βρεφική ηλικία, το βρέφος είναι απολύτως εξαρτημένο από τους ενήλικους. Αντίθετα, στην ολοκλήρωση της προσχολικής ηλικίας, το παιδί είναι σε θέση να μάθει και να κάνει ορισμένες εργασίες, με συστηματικό τρόπο (Παρασκευόπουλος, 1985). Μετά τη βρεφική περίοδο που το βρέφος τρέφεται με μητρικό γάλα και άλλα υποκατάστατά του, σε ηλικία 12 μηνών, το παιδί καλύπτει πλέον το 50% των αναγκών του από μητρικό γάλα και τι υπόλοιπο από ημιστερεές τροφές. Αυτή η περίοδος καλείται και περίοδος απογαλακτισμού (National Dairy Council Nutrition Service, 1995). Μετά το πρώτο έτος, η διατροφή του παιδιού επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από την εκπαίδευση της μητέρας και τις διατροφικές συνήθειες της οικογένειας, αφού οι γονείς αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση για το παιδί (Worthington-Roberts Rodwell, 1996). 12

Στο δεύτερο έτος της ηλικίας του, το παιδί έχει ένα μέσο ανάστημα 80 εκατοστά και βάρος περίπου 12 κιλά. Μέσα στα επόμενα 4 με 5 χρόνια που διαρκεί η προσχολική περίοδος, η ετήσια αύξηση του ύψους θα είναι κατά μέσο όρο 7 με 8 εκατοστά και το βάρους κατά ένα με 1,5 κιλά. Συνεπώς, στο πέμπτο έτος το παιδί θα έχει φτάσει τα 20 κιλά και ύψος τα 112 εκατοστά το μέτρου. Αυτές οι διαστάσεις αποτελούν περίπου το 1/3 του τελικού βάρους και τα 3/5 του ύψους που θα έχει το άτομο (Παρασκευόπουλος, 1985). Στην προσχολική ηλικία, η ανάπτυξη του παιδιού πραγματοποιείται με μεγάλες διαφορές από τη βρεφική ηλικία. Όσον αφορά τη σωματική ανάπτυξη, η ανάπτυξη συνεχίζεται όχι όμως με τον πολύ υψηλό ρυθμό με τον οποίο συμβαίνει στα βρέφη. Αναδιαμορφώνονται οι αναλογίες του σώματος, και η ανάπτυξη γίνεται λιγότερο αναμενόμενη και αυτογενής. Επιπλέον, το παιδί έχει πλέον μεγαλύτερο έλεγχο του σώματός του, ενώ ασκεί έλεγχο και στο περιβάλλον του. Οι νέες ικανότητες κίνησης που αποκτά το νήπιο, το καθιστούν αεικίνητο (Παρασκευόπουλος, 1985). Όσον αφορά το νοητικό ή γνωστικό επίπεδο ανάπτυξης, οι αλλαγές είναι επίσης μεγάλες, αφού εμφανίζεται η συμβολική λειτουργία. Επίσης σε αυτή την ηλικία, το παιδί χρησιμοποιεί πολύ πιο αποτελεσματικά τη γλώσσα. Κάνει πολλές ερωτήσεις για τον τρόπο και το λόγο για τον οποίο συμβαίνουν τα πράγματα γύρω του. Ταυτόχρονα, παραμένει ο εγωκεντρισμός του παιδιού. Αρχίζει να αποκτά αυτονομία και ξεχωριστή προσωπικότητα (Παρασκευόπουλος, 1985). Όσον αφορά την κοινωνική ανάπτυξη, το νήπιο αρχίζει και διευρύνει τον κοινωνικό του κύκλο, αφού εισέρχεται σε ομάδες εκτός από την οικογένεια. Ακόμη, με το παιχνίδι, το παιδί μαθαίνει τους κανόνες της κοινωνικής ζωής, παρότι δεν είναι ακόμη σε θέση να συνειδητοποιήσει τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του (Παρασκευόπουλος, 1985). Τα παιδιά έχουν αυξημένες ανάγκες σε θερμίδες και θρεπτικά συστατικά, καθώς κατά το διάστημα της προσχολικής ηλικίας είναι πιο ενεργητικά, τρέχουν και 13

παίζουν πολλές ώρες την ημέρα και έχουν αυξημένη όρεξη για φαγητό. Τα διαστήματα αυτά στην προσχολική ηλικία διακόπτονται από διαστήματα που το παιδί δεν έχει όρεξη για φαγητό, κινείται σε μικρότερο βαθμό, μένει περισσότερο στο σπίτι κτλ. Και οι δύο αυτές καταστάσεις θεωρούνται φυσιολογικές κατά την προσχολική ηλικία. Ένα χαρακτηριστικό, επομένως, της προσχολικής ηλικίας που σχετίζεται με τη διατροφή είναι το γεγονός ότι ακόμη και κατά τις περιόδους που το παιδί δεν είναι ιδιαίτερα ενεργητικό, εξακολουθεί να έχει αυξημένες ανάγκες σε ενέργεια και θρεπτικά συστατικά. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της προσχολικής ηλικίας είναι το γεγονός ότι στην ηλικία αυτή διαμορφώνονται οι κύριες διατροφικές συνήθειες των παιδιών, οι οποίες φέρουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τις διατροφικές συνήθειες των γονιών. Τα παιδιά τρώνε πλέον μαζί με την υπόλοιπη οικογένεια, κάτι που κατά τη βρεφική ηλικία δεν συνέβαινε, αφού το βρέφος είχε άλλες ώρες και διαφορετικές τροφές από την υπόλοιπη οικογένεια. Τα παιδιά δεν είναι σε θέση να καταναλώσουν ακόμη μεγάλες ποσότητες τροφής, λόγω της μικρής χωρητικότητας του στομάχου τους. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει να καταναλώνονται τροφές με θρεπτικά συστατικά. Το παιδί έχει την περιέργεια να δοκιμάζει καινούργια πράγματα, και αυτό συμβαίνει και με τα τρόφιμα. Η γεύση των τροφών παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην επιλογή τους από τα παιδιά. 14

Τα παιδιά προτιμούν τα απλά φαγητά Τα παιδιά πρέπει να λαμβάνουν τα γεύματά τους ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Τα παιδιά πρέπει να τρώνε όταν πεινούν και όχι όταν κρίνουν οι γονείς ότι πρέπει να φάνε Σε αυτή την ηλικία, τα παιδιά δεν προτιμούν την τροφή τους ούτε καυτή, ούτε κρύα. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας προτιμούν τροφές που τρώγονται με τα χέρια. Η ανάπτυξη στην προσχολική ηλικία Όπως φάνηκε και από τα χαρακτηριστικά της προσχολικής ηλικίας, και η ανάπτυξη μπορεί να αφορά: τη σωματική ανάπτυξη τη νοητική ή γνωστική ανάπτυξη τη κοινωνική ανάπτυξη Συνεπώς, κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας, τα παιδιά αναπτύσσουν την κινητικότητα, την συναισθηματικότητα και τις γνωστικές τους λειτουργίες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, τα παιδιά, καθημερινά, να ανακαλύπτουν στοιχεία του περιβάλλοντος και να επικοινωνούν με το περιβάλλον τους όλο και περισσότερο (Καλονάρχη, 2007). 15

Ο Piaget υποστήριξε με τις έρευνές του πως η γνωστική ανάπτυξη του παιδιού περνά από τέσσερα διακριτά στάδια (Cole Cole, 2002): η βρεφική ηλικία ξεκινά από τη γέννηση του παιδιού και εκτείνεται μέχρι τον 24 ο μήνα. η προσχολική ηλικία, η οποία ξεκινάει μετά τον 24 ο μήνα της ζωής του παιδιού και ολοκληρώνεται στο 6 ο έτος. Αυτό το στάδιο ανάπτυξης, που αποτελεί και το αντικείμενο της μελέτης, αντιστοιχεί στο δεύτερο στάδιο της γνωστικής ανάπτυξης. Αποτελεί μία μεταβατική περίοδο ανάμεσα στη βρεφική ηλικία (0-2 ετών) και στην παιδική ηλικία. Η παιδική ηλικία (6-12 ετών) κατά την οποία η σκέψη βασίζεται σε συγκεκριμένες νοητικές ενέργειες εντασσόμενες σε ένα σύστημα λογικής. έτος. Η εφηβική ηλικία ξεκινά από το 13 ο και φτάνει μέχρι το 18 ο Παρόλα αυτά, ενώ στα χρόνια της προσχολικής ηλικίας συντελείται με ραγδαίο ρυθμό η πνευματική ανάπτυξη, η σωματική ανάπτυξη γίνεται με πιο αργό ρυθμό σε σύγκριση με την βρεφική ηλικία, που χαρακτηρίζεται ως μία περίοδος ραγδαίας ανάπτυξης και μεγάλων αλλαγών. Η μείωση του ρυθμού ανάπτυξης κατά τη διάρκεια των χρόνων της προσχολική ηλικίας, έχει ως συνέπεια, μεταξύ άλλων, και την μείωση της όρεξης των παιδιών, γεγονός που προκαλεί συχνά την αγωνία των γονιών όσον αφορά την επάρκεια της διατροφής του παιδιού σε θρεπτικά συστατικά (Καλονάρχη, 2007). Η σωματική ανάπτυξη επιτυγχάνεται με επιβραδυνόμενο ρυθμό, αλλά είναι περισσότερο ποικιλόμορφη, επηρεάζεται περισσότερο από την άσκηση και την εμπειρία και λιγότερο από την ωρίμανση (Παρασκευόπουλος, 1985). Σε αυτό το σημείο, ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στη σωματική ανάπτυξη, παρότι και η γνωστική 16

ανάπτυξη επηρεάζεται σημαντικά από την διατροφή. Τα αγόρια σε αυτή την ηλικία είναι συνήθως ψηλότερα και βαρύτερα. Παρόλα αυτά, κινούνται με βραδύτερο ρυθμό προς το τελικό τους ύψος και βάρος από τα κορίτσια (Παρασκευόπουλος, 1985). Μια σημαντική αλλαγή στο σώμα του παιδιού σε αυτή την ηλικία είναι ότι παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στις αναλογίες του σώματος. Η ανάπτυξη σε αυτό τον τομέα περιλαμβάνει επιμήκυνση του κάτω τμήματος κάθε μέρους του σώματος. Αντίθετα, κατά τη βρεφική ηλικία προηγήθηκε η ανάπτυξη του άνω τμήματος κάθε μέρους του σώματος (Παρασκευόπουλος, 1985). Οι διαστάσεις του σώματος, στο τέλος της νηπιακής ηλικίας μπορούν να αποτελέσουν ένα αξιόπιστο δείκτη της τελικής σωματικής διάστασης που θα έχει το σώμα του ατόμου. Διαφορές, όμως, παρατηρούνται και στο μέγεθος των διαφόρων οργάνων, ενώ έχει ξεκινήσει και η πρώτη οδοντοφυία. Το γεγονός αυτό επιτρέπει στο παιδί να τρώσει άνετα και με ασφάλεια κάθε στερεά τροφή. Όσον αφορά την ψυχοκινητική ανάπτυξη, κατά την προσχολική ηλικία, οι κινήσεις του σώματος γίνονται με μεγαλύτερη ευκολία, ενώ παρατηρείται εξέλιξη και στις λεπτές κινήσεις, όπως για παράδειγμα στην ζωγραφική. Η όρθια στάση και η δυνατότητα βαδίσματος που αποκτά το παιδί κατά το δεύτερο έτος της ζωής του, δίνει στο παιδί την ελευθερία να λάβει μέρος σε πολλές δραστηριότητες (Παρασκευόπουλος, 1985). Η σωστή διάπλαση της σωματικής και νοητικής ανάπτυξης του παιδιού ξεκινούν από την βρεφική και την προσχολική ηλικία. Για το λόγο αυτό, η σωστή διατροφή έχει μεγάλη σημασία, αφού το παιδί σε αυτή την ηλικία έχει αυξημένες αλλά και ιδιαίτερες ανάγκες (Χασαπίδου Φαχαντίδου, 2002). Για παράδειγμα, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας χαρακτηρίζονται ως αεικίνητα, γεγονός που αυξάνει τις ανάγκες τους για πρόσληψη τροφών. 17

Επιπλέον, η ισορροπημένη διατροφή έχε πρωταρχικό ρόλο στην σωματική και νοητική ανάπτυξη, στην επίδοση, την παραγωγικότητα, την υγεία κτλ σε όλη τη διάρκεια της ζωής, και όχι μόνο στην παιδική ηλικία. Οι ανάγκες σε πρόσληψη θερμίδων και θρεπτικών συστατικών είναι υψηλότερες αναλογικά με το βάρος στην προσχολική ηλικία σε σχέση με την ενήλικη ζωή. Ο λόγος είναι ότι πρέπει να ικανοποιηθούν οι ανάγκες για υγιή σωματική ανάπτυξη που λαμβάνουν χώρα σε υψηλό βαθμό σε αυτή της περίοδο. Συνεπώς κρίνεται απαραίτητη η κατανάλωση αμυλώδων τροφών, φρούτων και λαχανικών, βιταμίνης C κτλ (Hendricks et al., 2000). Ενώ το βρέφος είχε την περιέργεια να δοκιμάζει συνεχώς νέες τροφές, το παιδί στην προσχολική ηλικία θέλει ακόμη να δοκιμάζει νέες γεύσεις και τροφές, όμως γίνεται και πιο επιλεκτικό, ενώ εμφανίζεται και επίμονο στο να τρώει ή να μην τρώει ορισμένες τροφές. Η φροντίδα των παιδιών προσχολικής ηλικίας Η βασική φροντίδα των παιδιών γίνεται από τους ίδιους τους γονείς, ιδίως για τα βρέφη και τα νήπια. Οι κύριες φροντίδες περιλαμβάνουν τη διατροφή, την στέγαση, την καθαριότητα, την ψυχαγωγία κτλ (Πετρογιάννης Melhuish, 2001). Η διατροφή κατά την έναρξη της προσχολικής περιόδου έχει μεταβατικό χαρακτήρα, αφού μέχρι την αρχή του δεύτερου έτους της ηλικίας του, το παιδί έτρωγε υγρές και πολτοποιημένες τροφές. Με την είσοδό του στην προσχολική ηλικία, το παιδί αρχίζει να τρώει στερεές τροφές και να ακολουθεί το πρόγραμμα διατροφής της υπόλοιπης οικογένειας. Το διαιτολόγιο του παιδιού στην προσχολική ηλικία θα πρέπει να είναι πλήρες και να χαρακτηρίζεται από ποικιλία τροφών, αφού με την τροφή τροφοδοτείται η ανάπτυξή του και αποφεύγονται οι διάφορες ασθένειες. Οι κύριες ομάδες που θα 18

πρέπει να αποτελούν το καθημερινό διαιτολόγιο ενός παιδιού στην προσχολική ηλικία είναι οι εξής: Κρέας, ψάρι, αυγά, όσπρια Γαλακτοκομικά προϊόντα Ψωμί, ζυμαρικά, ρύζι, δημητριακά Φρούτα και λαχανικά. Η διατροφή του παιδιού στην προσχολική ηλικία είναι ένα ζήτημα πρωταρχικής σημασίας, αφού η υγεία του παιδιού εξαρτάται από γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, από τους οποίους το σημαντικότερο ρόλο έχει η διατροφή. Καθώς η διατροφή επηρεάζει την υγεία του παιδιού, όχι μόνο στην παρούσα φάση, αλλά και στην υπόλοιπη ζωή του, αποτελεί πολύ μεγάλη ευθύνη η φροντίδα της διατροφής του. Οι γονείς μεταλαμπαδεύουν στο παιδί τις δικές τους γνώσεις και εμπειρίες σχετικά με τη διατροφή, ενώ αποτελούν κι παράδειγμα προς μίμηση για τα παιδιά τους (Worthington- Roberts Rodwell, 1996). Η διατροφική φροντίδα περιλαμβάνει κυρίως τέσσερεις διαστάσεις: Την παροχή της απαραίτητης ενέργειας και θρεπτικών συστατικών για την ανάπτυξη και τις καθημερινές δραστηριότητες του παιδιού. Την ανάπτυξη των γευστικών αισθητήρων, ώστε το παιδί να απολαμβάνει την ποικιλία των τροφών που λαμβάνει. την ισχυροποίηση της σχέσης του παιδιού με το γονέα 19

την δημιουργία υγιών διατροφικών συνηθειών και για τα υπόλοιπα στάδια της ζωής του ατόμου Συνεπώς, η διατροφή του νηπίου θα πρέπει να περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία τροφών, τα οποία θα είναι διαφόρων χρωμάτων, υφών και γεύσεων, με ισορροπία και μέτρο, ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες της ανάπτυξης του παιδιού. Επομένως, στο καθημερινό διαιτολόγιο ενός παιδιού στην προσχολική ηλικία θα πρέπει να υπάρχουν τρόφιμα από όλες τις ομάδες τροφίμων, ενώ υπάρχουν και ορισμένες προσφιλείς στα παιδιά τροφές, οι οποίες πρέπει να καταναλώνονται σπάνια. Επιπλέον, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι τα παιδιά σε αυτή την ηλικία έχουν στομάχι με μικρή χωρητικότητα, συνεπώς θα πρέπει να τους παρέχονται μικρά και συχνά γεύματα. Ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δίνεται ακόμη και στις διαστάσεις και τις δραστηριότητες των παιδιών για την καθημερινή τους διατροφική φροντίδα, αλλά και στο φύλο. Συνεπώς, οι συστάσεις που δίνονται στους ενήλικές για τη διατροφή τους, τις περισσότερες φορές δεν είναι κατάλληλες και για τα παιδιά. Ο ρόλος των γυναικών, η είσοδός τους στην αγορά εργασίας, καθώς και άλλοι κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες έχουν αλλάξει τον τρόπο που μεγαλώνουν και τρέφονται τα παιδιά. Αυτές οι αλλαγές έχουν, επίσης επηρεάσει στην προνοιακή και εκπαιδευτική πολιτική πολλών χωρών. Τα στοιχεία αυτά επιδρούν στην έκταση και την ποιότητα των εμπειριών που αποκτούν τα παιδιά και κατά συνέπεια, την ανάπτυξή τους (Πετρογιάννης Melhuish, 2001). Η παροχή υπηρεσιών, πέρα από τους γονείς, είναι ένα σύνθετο ζήτημα. Πολλές φορές οι γονείς, είτε από προσωπική τους επιλογή, είτε εξαιτίας οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων αναγκάζονται να βρουν ημερήσια φροντίδα για τα παιδιά τους (Πετρογιάννης Melhuish, 2001). Οι κύριοι κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν αυτή την απόφαση είναι οι εξής (Fowler, 1978): 20

Η οικονομική ανέχεια Η κοινωνική αναδιάρθρωση Η απελευθέρωση των γυναικών Η χαλάρωση της πυρηνικής οικογένειας κτλ. Όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν καταστήσει την ημερήσια φροντίδα μέρος του σύγχρονου τρόπου ζωής των περισσότερων οικογενειών, αλλά και της σύγχρονης κοινωνίας (Blum, 1983). Το πιο διαδεδομένο πλαίσιο ημερήσιας φροντίδας είναι ο παιδικός σταθμός, ενώ σε αυτή την κατηγορία μπορεί να ταξινομηθεί και το σπίτι του παππού και της γιαγιάς κτλ. Αυτό το πλαίσιο προσφέρει νέες εμπειρίες στο παιδί από εκείνες του σπιτιού και της αποκλειστικής φροντίδας των γονέων (Πετρογιάννης Melhuish, 2001). Όμως η παραμονή του παιδιού για πολλές ώρες σε χώρους εκτός σπιτιού επηρεάζει και τις διατροφικές του συνήθειες, αφού στους παιδικούς σταθμούς συνήθως παρέχεται γεύμα στα παιδιά. Εφόσον, η ηλικία αύτη είναι καθοριστική για την εξέλιξη της υγείας του ατόμου, καθίσταται σαφής η σχέση της φροντίδας που παρέχεται στα παιδιά με την κατάσταση της υγείας τους. Η διατροφική φροντίδα των παιδιών στην προσχολική ηλικία σχετίζεται και με την παιδική παχυσαρκία, η οποία μελετάται εκτενέστερα, αφού αποτελεί βασική συνέπεια των ακατάλληλων διατροφικών συνηθειών και επηρεάζει την υγεία του ατόμου ως παιδί, αλλά και αργότερα, ως ενήλικα. Στον αντίποδα, τα υποσιτιζόμενα παιδιά αντιμετωπίζουν επίσης κινδύνους υγείας, αλλά και νοητική καθυστέρηση και χαμηλή κοινωνικότητα. Έτσι, η σωστή διατροφή απαιτεί επαρκή πρόσληψη τροφής, ώστε να επιτυγχάνεται η ανάπτυξη. Σε αντίθετη περίπτωση, η κακή διατροφή έχει επιπτώσεις στο βάρος, το ύψος, τις 21

γνωστικές και νοητικές λειτουργίες, το ανοσοποιητικό σύστημα, τη συναισθηματική ανάπτυξη, την υγεία των δοντιών κτλ (Χασαπίδου Φαχαντίδου, 2002). Επομένως, οι συνήθειες πολλών παιδιών, κατά τη σύγχρονη εποχή, και συγκεκριμένα η πρόσληψη τροφών, οι διατροφικές συνήθειες και η άσκηση, έχουν σαν αποτέλεσμα πολλά παιδιά να είναι παχύσαρκα, να έχουν ανεπαρκή σωματική και νοητική ανάπτυξη, να εμφανίζουν χρόνιες ασθένειες (όπως καρκίνο, διαβήτη, νοητικά προβλήματα κτλ). Σύνοψη Από το παρόν κεφάλαιο προέκυψαν ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Καταρχάς, προέκυψε η μεγάλη σημασία της προσχολικής ηλικίας στην ανάπτυξη του παιδιού, αλλά και της διατροφής σε αυτή την ηλικία, αφού φαίνεται πως επηρεάζει και τη μελλοντική κατάσταση της υγείας του ατόμου, ακόμη και ως ενήλικα (Χασαπίδου Φαχαντίδου, 2002). Η σημασία της οφείλεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ηλικίας αυτής και στους τρόπους ανάπτυξης που συντελούνται κατά τη διάρκειά της. Στη σύγχρονη εποχή, παρατηρείται έξαρση της παχυσαρκίας και της παιδικής παχυσαρκίας στις ανεπτυγμένες χώρες. Η παιδική παχυσαρκία οφείλεται και κακές διατροφικές συνήθειες που έχει το παιδί και οι οποίες εγκαθίστανται έως και την ενήλικη ζωή του, επιφέροντας την παχυσαρκία (WHO, 2013). Οι διατροφικές συνήθειες και η παιδική παχυσαρκία έχουν σημαντικές αρνητικές συνέπειες, αφού σχετίζονται με την εμφάνιση διαβήτη και καρδιαγγειακών προβλημάτων (Worthington- Roberts Rodwell, 1996). Για τους παραπάνω λόγους, οι γονείς και όποιο άλλο πρόσωπο φροντίζει τα παιδιά θα πρέπει να επιλέγει πολύ προσεκτικά τις τροφές που θα του παρέχει σε 22

καθημερινή βάση. Η διατροφή του παιδιού θα πρέπει να περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία τροφών, ώστε το παιδί: Να λαμβάνει, με ισορροπία όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά, και Να γνωρίζει νέες γεύσεις Να μην αντιμετωπίζει προβλήματα παχυσαρκίας ή υποσιτισμού Επιπλέον, μεγάλη προσοχή θα πρέπει να δίνεται στις ποσότητες φαγητού που δίνονται στο παιδί, αφού το στομάχι του έχει μικρή χωρητικότητα. 23

Βιβλιογραφικές παραπομπές 2 ου κεφαλαίου Blum, M., (1983), The day care dilemma. L;exington: Lexington Books Cole, M., & Cole, S.R., 2001. Η ανάπτυξη των παιδιών. Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή και μέση παιδική ηλικία, Τόμος Β. (Μετ. Μ. Σόλμαν, Επιμ. Ζ. Παπαληγούρα, Π. Βορριά), Αθήνα: Τυπωθήτω - Γιώργος Δαρδανός. Fowler, W., (1978), Day care and its effects on early development A study of group and home care in multiethnic, working class families, Toronto: The Ontario Institute for Studies in Education. Hendricks, K. M., Duggan, C., Walker, W. A., (2000), Εγχειρίδιο παιδικής διατροφής, Αθήνα: εκδόσεις Παρισιανού National Dairy Council Nutrition Service, (1995), Nutrition of infants and pre-school children, Fact File, No. 2, London World Health Organization, (2013), Infant and young child feeding and nutrition. Worthington Roberys, B. S., Rodwell, W. S., (1996), Nutrition throughout life cycle, 3 rd edition, Mosby Καλονάρχη, Φ. (2007), «Η διατροφή την προσχολική ηλικία», 4 Ιουλίου. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.iatronet.gr/article.asp?art_id=2295 Παρασκευόπουλος, Ι.Ν., 1985. Εξελικτική ψυχολογία: Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση, τόμος 2, Αθήνα. Πετρογιάννης, Κ., Melhuish, E. C., (2001), «Προσχολική ηλικία: Φροντίδα - αγωγή ανάπτυξη», Αθήνα: εκδόσεις Καστανιώτη. 24

Χασαπίδου, Μ., Φαχαντίδου, Α., (2002), «Διατροφή για υγεία, άσκηση και αθλητισμό», Θεσσαλονίκη: University Studio Press. 25

Κεφάλαιο 3: Η διατροφή Η διατροφή σε κάθε στάδιο ανάπτυξης Η διατροφή στη βρεφική ηλικία ξεκινά με το θηλασμό κατά το πρώτο εξάμηνο και, στη συνέχεια προστίθενται σταδιακά τρόφιμα από όλες τις ομάδες (Thomas, 2001). Πιο συγκεκριμένα, ο American Dietetic Association προτείνει ως αποκλειστική τροφή που δέχεται το βρέφος να προέρχεται από το θηλασμό για τους πρώτους έξι μήνες της ζωής του (Dobson Mortaugh, 2001). Συνεπώς, τα βρέφη τρέφονται με το μητρικό γάλα ή τα υποκατάστατά του που κυκλοφορούν στο εμπόριο. Τα υποκατάστατα αυτά είναι κατάλληλα κατασκευασμένα για να καλύπτουν τις ανάγκες των βρεφών σε θρεπτικά συστατικά, και χρησιμοποιούνται ως μοναδική πηγή τροφής. Για το λόγο αυτό, παρασκευάζονται σύμφωνα με αυστηρές προδιαγραφές, ώστε να φέρουν παρόμοιες ιδιότητες με το μητρικό γάλα (Fomon, 2001). Κατηγοριοποιούνται σε γάλατα πρώτης και δεύτερης βρεφικής ηλικίας, ενώ μπορούν να πληρούν και ειδικότερες προδιαγραφές (American Academy of Pediatrics, 1998). Μετά τους πρώτους έξι μήνες, στη διατροφή του βρέφους εισάγονται οι πρώτες ημιστερεές και στερεές τροφές. Το παιδί τρέφεται όμως ακόμη και με μητρικό γάλα. Αυτή η διατροφική περίοδος είναι γνωστή και ως απογαλακτισμός. Καθώς το παιδί είναι σε θέση πλέον να αναπτύσσει περισσότερες δραστηριότητες, το γάλα δεν επαρκεί για να έχει την απαραίτητη ενέργεια, επομένως εισάγονται νέες τροφές στη διατροφή του. παρόλα αυτά, το μητρικό γάλα διακόπτεται σταδιακά, ώστε να έχει το παιδί το χρόνο να συνηθίσει τις αλλαγές. Το στάδιο του απογαλακτισμού ολοκληρώνεται όταν το παιδί είναι πλέον δύο ετών, ενώ στους 12 μήνες το παιδί τρέφεται με μητρικό γάλα σε ποσοστό 50% περίπου (National Dairy council Nutrition service, 1995). 26