ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΑΞΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ: ΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ, ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΣΥΝΟΨΗ Το ερευνητικό πρόγραµµα στοχεύει στη διερεύνηση της σχέσης µεταξύ των πολλαπλών διαστάσεων της κοινωνικής διαστρωµάτωσης και τις κοινωνικές διαφοροποιήσεις στις µορφές αστικές κατανάλωσης στην περίπτωση της Αθήνας. Το πρόγραµµα ακολουθεί, σε γενικές γραµµές, την προσέγγιση που προτείνεται από το διεθνές συλλογικό ερευνητικό έργο " Κοινωνική θέση (status), στυλ διαβίωσης και πολιτιστική κατανάλωση: µια συγκριτική µελέτη" υπό τη διεύθυνση των J. Goldthorpe και T.W. Chan. Η κύρια υπόθεση σε εκείνη την έρευνα ήταν ότι η κοινωνικο-οικονοµική τάξη (σύµφωνα µε το Νεο-Βεµπεριανό µοντέλο επαγγελ- µατικών τάξεων που εισήγαγαν οι Erikson & Goldthorpe) δεν επαρκεί για την κατανόηση των διαφορών στην πολιτιστική κατανάλωση και πρέπει να συµπληρωθεί µε τη Βεµπεριανή έννοια της κοινωνικής θέσης (status). Στην ελληνική περίπτωση, αυτά τα µοντέλα διαστρωµάτωσης (µαζί µε τις όψεις τους που έχουν να κάνουν µε την κοινωνική κινητικότητα) θα επανεξεταστούν µε γνώµονα την καλύτερη προσαρµογή στις ειδικές τοπικές συνθήκες. Το πρόγραµµα για την Αθήνα θα βασιστεί σε δειγµατοληπτική ποσοτική έρευνα νοικοκυριών σε συνδυασµό µε ένα αριθµό ποιοτικών συνεντεύξεων και θα καλύψει ένα ευρύτερο φάσµα µορφών κατανάλωσης πέρα από τα στενά όρια της πολιτιστικής κατανάλωσης: κατοικία τόσο κύρια όσο και δευτερεύουσα/παραθεριστική, αυτοκίνητα, ψώνια για ρουχισµό, βραδινή έξοδο για φαγητό και, τέλος, επίσκεψη σε κινηµατογράφο και σε υπαίθριες εκδηλώσεις ή χώρους για µουσική, θέατρο ή χορό. Ως εκ τούτου, πέραν των προσεγγίσεων που προσιδιάζουν στην πολιτιστική κατανάλωση και στη ιδιαίτερη σχέση της µε την κοινωνική θέση και το πολιτιστικό κεφάλαιο και, έως ένα βαθµό, µπορούν να συµβάλουν και στη ανάλυση άλλων µορφών κατανάλωσης, θα εξεταστούν και περισσότερο οικονοµικές θεωρίες που συσχετίζουν την κατανάλωση µε την επιδίωξη εξασφάλισης status και την επιρροή οµάδων αναφοράς. Μια πρόσθετη διάσταση της ανάλυσης θα είναι και η κοινωνικο-χωρική δόµηση της κατανάλωσης και η έκταση κοινωνικού διαχωρισµού µεταξύ τάξεων ή οµάδων διαφορετικού status.
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ - ΣΤΟΧΟΙ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Το ερευνητικό πρόγραµµα αποσκοπεί στη διερεύνηση της σχέσης µεταξύ των πολλαπλών διαστάσεων της κοινωνικής διαστρωµάτωσης και των διαφορών στις µορφές αστικής κατανάλωσης στην περίπτωση της Αθήνας. Στις µεγάλες πόλεις τα διάφορα πεδία κατανάλωσης δοµούνται µε σύνθετους τρόπους τόσο καθέτως σύµφωνα µε διάφορες διακρίσεις κοινωνικής τάξης και status όσο και οριζόντια σύµφωνα µε πολιτιστικούς τύπους και "στυλ ζωής", ανάλογα µε τον τόπο, τη µορφή και τύπο του "καταστήµατος" και το µέγεθος, την ποικιλότητα και το χαρακτήρα της κατανάλωσης. Η κατανοµή του πληθυσµού ανάλογα µε τους προκύπτοντες τύπους και µορφές κατανάλωσης δείχνει συνήθως σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στα διάφορα κοινωνικο-οικονοµικά στρώµατα. Το ερώτηµα που τίθεται είναι: σε ποιο βαθµό η διαστρωµάτωση ως κοινωνική δοµή πέραν των απλών ιεραρχιών εισοδήµατος και πλούτου µπορεί να ερµηνεύσει καλύτερα αυτές τις διαφορές και, πιο σηµαντικό, ποιες διαστάσεις και ποια σύνθετα σχήµατα διαστρωµάτωσης είναι τα πλέον κατάλληλα για την κατανόηση των διαφορών και διακρίσεων στην κατανάλωση. Η κεντρική υπόθεση εδώ, εµπνεόµενη από το σχετικό έργο των Goldthorpe και Chan για την πολιτιστική κατανάλωση, είναι ότι το καθιερωµένο στην Ευρώπη µοντέλο κοινωνικο-οικονοµικών τάξεων (ESeC) δεν επαρκεί και πρέπει να συνδυαστεί µε τη Βεµπεριανή διάσταση της κοινωνικής θέσης (status) την ιεράρχηση των επαγγελµατικών κατηγοριών σε µερικώς "κλειστές" συλλογικότητες ανάλογα µε το κοινωνικό κύρος και τη διαµόρφωση στενότερων σχέσεων µεταξύ "κοινωνικά ίσων". Σε αυτό το πλαίσιο µπορούν να αξιολογηθούν και εναλλακτικές θεωρίες για τη δόµηση της κατανάλωσης στη σύγχρονη και "µετανεωτερική" κοινωνία. Για όλη αυτή την προβληµατική έχει αναπτυχθεί σηµαντικότατη διεθνής έρευνα και βιβλιογραφία ενώ αντίθετα στην Ελλάδα ελάχιστη κοινωνιολογική έρευνα έχει γίνει τόσο για το σκέλος της διαστρωµάτωσης όσο και το σκέλος των διαφορών στην κατανάλωση. Η παρούσα έρευνα, πέρα από τις κεντρικές ερευνητικές υποθέσεις, θα επιχειρήσει να καλύψει αυτά τα κενά στην ελληνική περίπτωση. Πρώτον, τα µοντέλα διαστρωµάτωσης, µε προσθήκη των όψεων τους που έχουν να κάνουν µε την κοινωνική κινητικότητα, θα επανεξεταστούν µε γνώµονα την καλύτερη προσαρµογή στις ειδικές τοπικές συνθήκες. εύτερον, θα καλυφθεί ένα ευρύτερο φάσµα µορφών κατανάλωσης πέρα από τα στενά όρια της πολιτιστικής κατανάλωσης: κατοικία τόσο κύρια όσο και δευτερεύουσα/παραθεριστική, αυτοκίνητα, ψώνια για ρουχισµό, βραδινή έξοδο για φαγητό και, τέλος, επίσκεψη σε κινηµατογράφο και σε υπαίθριες εκδηλώσεις ή χώρους για µουσική, θέατρο ή χορό. Τέλος, µια πρόσθετη διάσταση της ανάλυσης θα είναι και η κοινωνικο-χωρική δόµηση της κατανάλωσης και η έκταση κοινωνικού διαχωρισµού µεταξύ τάξεων ή οµάδων διαφορετικού status. Το πρόγραµµα για την Αθήνα θα βασιστεί σε δειγµατοληπτική ποσοτική έρευνα 2500 νοικοκυριών σε συνδυασµό µε ένα αριθµό (περ. 50) ποιοτικών συνεντεύξεων. Η ολοκλήρωση της έρευνα; και η ανάλυση του υλικού θα έχει πολλαπλά θετικά αποτελέσµατα. Πρώτον, όπως ήδη σηµειώθηκε, θα καλυφθούν σηµαντικότατα κενά 2
στη γνώση για τη διαστρωµάτωση, την κοινωνική κινητικότητα και την κατανάλωση στην ελληνική κοινωνία. εύτερον, θα διαµορφωθεί µια ευρεία βάση δεδοµένων που θα στηρίξει την ανάπτυξη νέων ερευνών σε αυτό το θεµατικό πεδίο και σε ειδικότερα θέµατα. Τρίτον, δεδοµένου ότι αναπόφευκτα -λόγω της κρίσης- θα καταγραφούν και οι διαφορές µε την κατανάλωση το 2009, θα µπορεί να γίνει µια συστηµατική διερεύνηση των επιπτώσεων της κρίσης σε αυτό το πεδίο καθώς και η σηµασία επίµαχων ζητηµάτων όπως η έκταση της επιδεικτικής κατανάλωσης στην ελληνική κοινωνία. Τέλος, θα φωτιστούν ορισµένα ειδικού "τοπικού" ενδιαφέροντος ζητήµατα όπως η ένταξη των µεταναστών στo σχήµα διαστρωµάτωσης/status, οι παράγοντες που συµβάλουν στην κρίση του Κέντρου της Αθήνας και η σηµασία της προσανατολισµένης στο status κατανάλωσης των "αστών" στις αγροτικές κοινότητες παραθερισµού/εγκατάστασης. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΟΜΗ 1. Επισκόπηση της διεθνούς ερευνητικής εµπειρίας Ιδιαιτερότητες της ελληνικής περίπτωσης Ζητήµατα θεωρίας και µεθόδου Α. Κοινωνική διαστρωµάτωση και κοινωνική κινητικότητα 2. Κοινωνικο-οικονοµική τάξη: το τυπικό Ευρωπαϊκό µοντέλο (ESeC) και οι ελληνικές συνθήκες 3. Κοινωνική θέση (status), κοινωνικές σχέσεις και πολιτιστικό κεφάλαιο 4. Κοινωνική κινητικότητα µεταξύ τάξεων και κοινωνικών θέσεων και ρόλος της κοινωνικής "καταγωγής" και της οικογενειακής στήριξης Β. ιακρίσεις και διαφορές στην αστική κατανάλωση 5. Το επίπεδο της κατανάλωσης των νοικοκυριών: διαφοροποιήσεις κατά οικονοµικές τάξεις, κοινωνικές θέσεις και περιουσιακή κατάσταση οµάδες αναφοράς, επιδεικτική κατανάλωση, σχετική αποστέρηση 6. Κοινωνική θέση, επίδειξη και ταυτότητα στην αστική κατανάλωση: κύρια και δεύτερη κατοικία, περιοχή κατοικίας, αυτοκίνητα 7. Κοινωνική θέση, επίδειξη και ταυτότητα στην αστική κατανάλωση: τόποι και µορφές εξόδου για γεύµα, για ψώνια και για πολιτιστική κατανάλωση 8. οµή και έκταση κοινωνικο-χωρικού διαχωρισµού και αποκλεισµού στην αστική κατανάλωση Γ. Κοινωνική διαστρωµάτωση, κινητικότητα και κατανάλωση 9. Η κοινωνική και χωρική δοµή της αστικής κατανάλωσης: ο ρόλος των πολλαπλών διαστάσεων διαστρωµάτωσης 10. Ο ρόλος της κοινωνικής κινητικότητας και της κοινωνικής "καταγωγής" 3
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑΤΑ α. Έκταση και κοινωνικός χαρακτήρας της επιδεικτικής/προκλητικής κατανάλωσης Επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης 2009-2012 β. Η κοινωνικο-χωρική µορφολογία της αστικής κατανάλωσης και η "κρίση" του Κέντρου της Αθήνας γ. Η αστική ιεραρχία status σε αγροτικό περιβάλλον: παρουσία και κατανάλωση των "αστών" στις κοινότητες εγκατάστασης/καταγωγής τους ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ (στην Αγγλική) Alexiou, T. (2009) Social Classes, Social Inequalities and Living Conditions, Athens, Papazisis (in Greek). Allen J., Barlow J., Leal J., Maloutas T., Padovani L. (2004) Housing and welfare in Southern Europe, Oxford, Blackwell. Bauman, Z. (2002) Society Under Siege, Cambridge, Polity. Beck, U. (1992) Risk Society: Towards a New Modernity, London, Sage. Bourdieu, P. (1984) Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste,London, Routledge & Kegan Paul. Breen, R., editor (2004) Social Mobility in Europe, Oxford, Oxford University Press. Breen, R. (2005) Foundations of class analysis in the Weberian tradition. In E. O. Wright, editor, Approaches to Class Analysis, pages 31 50, Cambridge, Cambridge U. P. Chan, T. W. (ed) (2010) Social Status and Cultural Consumption, Cambridge, Cambridge U.P. Chan, T. W., Goldthorpe, J. H. (2010) Social status and cultural consumption pp. 1-27 in Chan (ed) (2010). Chan, T. W., Goldthorpe, J. H. (2010a) Social stratification of cultural consumption across three domains: music; theatre, dance and cinema; and the visual arts pp. 204-231 in Chan (ed) (2010) Clarke, D. B. (2003) The Consumer Society and the Postmodern City, London, Routledge Duesenberry, J. S. (1949) Income, Saving, And The Theory of Consumer Behavior, Cambridge, MA: Harvard University Press. Erikson, R. and Goldthorpe, J. H. (1992) The Constant Flux: A Study of Class Mobility in Industrial Societies. Oxford, Clarendon Press. Emmanuel, D., Velidis, S., Stroussopoulou, E. (1996) The Housing of Low Income Households in Greece, Athens, DEPOS (in Greek). Emmanuel, D. (2008) (with contributions by K. Gortsos & P. Kamoutsi), Supply of Planned Land, Housing and Prices in Athens (1984-2004), Athens, NCSR, Studies and Research series, 8 (in Greek). Emmanuel, D. (2009) "Spatial Distribution and Social Segregation as "Class" Behaviour: the Role of Economic Class, Social Status and Housing", pp. 61-102 in T. Maloutas et. al. (2009) (in Greek). Frank, R. H. (1999) Luxury Fever, Princeton N. J., Princeton University Press. Gans, H. J. (1974) Popular Culture and High Culture: An Analysis and Evaluation of Taste, New York, Basic Books. Ganzeboom, H. B. G. and Treiman, D. J. (2003) Three internationally standardised measures for comparative research on occupational status. In J. H. Hoffmeyer-Zlotnik and C. Wolf, editors, Advances in Cross-National Comparison: A European Working Book for 4
Demographic and Socio-Economic Variables, chapter 9, pages 159 193, New York, Kluwer Academic Press. Giddens, A. (1991) Modernity and Self-identity: Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge, Polity. Goss, J. (2004) Geography of consumption I, Progress in Human Geography 28,3, pp. 369 380 Karapostolis, V. (1983) Consumption Behaviour in Greek Society 1960-1975, Athens, NCSR (in Greek) Kasimati, K. (2001) Structures and Flows: On Social and Occupational Mobility, Athens, Gutenberg (in Greek). Lambiri-Dimaki, J. (1983) Social Stratification in Greece: 1962-1982, Athens, Sakkoulas. Leibenstein, H. (1976) Beyond Economic Man: A New Foundation for Microeconomics, Cambridge, MA, Harvard Universities Press. Maloutas T. (2007) Segregation, social polarisation and inequality in Athens during the 1990s: Theoretical expectations and contextual difference, International Journal of Urban and Regional Research, 31/4: 733-758. Maloutas T. (2007a) Socio-economic classification models and contextual difference. A look at the European Socio-economic Classes (ESeC) from a South European angle, South European Society and Politics, 12/4, 12/4: 443-460. Maloutas T., Emmanuel D., Pantelidou-Malouta M. (2006) Athens. Social structures, practices and perceptions: new parameters and trends 1980-2000, Athens, EKKE, Studies and Research series, 2 (in Greek). Maloutas T., Emmanuel D., Zacopoulou E., Kaftantzoglou R., Hatziyanni A. (eds) (2009) Social Transformations and inequality in Athens at the turn of the 21st century, Athens, EKKE, Studies and Research series, 9 (in Greek). Maloutas T, Fujita K. (eds) (2011) Residential Segregation Around the World. Why Context Matters, Farham, Ashgate. (forthcoming) Mason, R. (2000) The Social Significance of Consumption: James Duesenberry's Contribution to Consumer Theory Journal of Economic Issues, Sept, 2000 Papadopoulos, P. (1987), The Class Structure of Greek Society, Athens, Sychroni Epochi (in Greek). Peterson, R. A. (1992) Understanding audience segmentation: from elite and mass to omnivore and univore, Poetics, 21(4), 243 258. Petmezidou-Tsoulouvi, M. (1987) Social Classes and Mechanisms of Social Reproduction, Athens, Exantas (in Greek). Savage, M., Bagnall, G., Longhurst, B. (2005) Globalisation and Belonging, London, Sage Souliotis N. (2010) New piazzas of distraction in Athens: localization patterns of small leisure firms and consumption practices in Athens (1990-2005), Proceedings of the 8th Pan-Hellenic Geographical Congress of the Greek Geographical Association (in Greek). Souliotis N. (2009) Expansion of the public, refinement of distinction: social construction of demand in the Athenian symbolic economy from the mid-1970s to today, pp. 279-320 in Maloutas et al. (2009) (in Greek). Trigg, A. B. (2001) Veblen, Bourdieu, and conspicuous consumption, Journal of Economic Issues; 35, 1, 99-115 Tsoukalas, K. (1996) A Journey through Reason and History: Writtings 1969-1996, Athens, Plethron (in Greek). Ustuner, T., Holt, D. B. (2010) "Toward a Theory of Status Consumption in Less Industrialized Countries," Journal of Consumer Research: An Interdisciplinary Quarterly, University of Chicago Press, vol. 37(1), pages 37-56 Williams, P., Hubbard, P., Clark, D., Berkeley, N. (2001) Consumption, exclusion and emotion: the social geographies of shopping Social & Cultural Geography, Vol. 2, No. 2, 203-220 Wynne, D., O Connor, J., (1998) Consumption and the Postmodern City, Urban Studies, Vol. 35, 841-864 5