Ηδιδασκαλία του µαθήµατος της Κοινωνικής και Πολιτικής Aγωγής κατέχει µία σηµαντική θέση στο νέο ιαθεµατικ Ενιαίο Πλαίσιο Προγραµµάτων Σπουδών (.Ε.Π.Π.Σ.), που έχει εκπονηθεί απ το Παιδαγωγικ Ινστιτο το. Τα νέα Αναλυτικά Προγράµµατα Σπουδών (Α.Π.Σ.) βασίζονται στη διαθεµατική προσέγγιση της γνώσης, γεγον ς που απ µ νο του είναι πρ κληση για τη συγγραφή των νέων βιβλίων. Βασική φιλοσοφία των νέων Α.Π.Σ. για τις Κοινωνικές Επιστήµες είναι η διαµ ρφωση ευέλικτων και πολυεπιδέξιων πολιτών, µέσα απ τη διαθεµατική προσέγγιση του αντικειµένου, η οποία επιτρέπει την απ κτηση σφαιρικής εικ νας της σ γχρονης πολ πλοκης κοινωνικής πραγµατικ τητας. Πέρα απ την εµπέδωση των γνώσεων, τη διαµ ρφωση στάσεων και αξιών, την ανάπτυξη εθνικής και ευρωπαϊκής συνείδησης και την καλλιέργεια δεξιοτήτων για την ενεργ και υπε θυνη συµµετοχή στα κοινωνικά και πολιτικά δρώµενα µιας δηµοκρατικής κοινωνίας, σκοποί των νέων Α.Π.Σ. στις Κοινωνικές Επιστήµες είναι η ανάπτυξη οικουµενικών, πανανθρώπινων και διαχρονικών αξιών και η συνειδητοποίηση απ τους µαθητές τι είναι πολίτες της Ελλάδας και της Ευρώπης, καθώς και πολίτες του κ σµου. Η διδακτική µεθοδολογία και το ανάλογο εκπαιδευτικ υλικ που στηρίζονται στις αρχές (α) της διαθεµατικ τητας / διεπιστηµονικ τητας (β) του «µαθαίνω πώς να µαθαίνω» (γ) της ενεργο µάθησης και (δ) της βιωµατικής και εµπειρικής διερε νησης της κοινωνικής και πολιτικής πραγµατικ τητας, αποβλέπουν στην αποτελεσµατικ τερη επίτευξη των καινοτ µων εκπαιδευτικών στ χων. Σ αυτ, λοιπ ν, το πλαίσιο θεωρείται σηµαντικ το περιεχ µενο σπουδών που ενσωµατώνεται στα Αναλυτικά Προγράµµατα Σπουδών (Α.Π.Σ.) της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής (βλ. Παράρτηµα) να οργανώνεται γ ρω απ έννοιες και θέµατα «πολιτειακο περιεχοµένου», ώστε να οδηγεί συστηµατικά στην καταν ηση των διαφορετικών διαστάσεων / εκφάνσεων των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Αυτ σηµαίνει τι η προσέγγιση των θεµάτων της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής (Κ.Π.Α.) οφείλει να είναι περισσ τερο σφαιρική, αξιοποιώντας την προϋπάρχουσα γνώση των µαθητών. Παρέχεται έτσι η ευκαιρία για ενεργητική και εποικοδοµητική προσέγγιση των διαφ ρων θεµατικών ενοτήτων. Επιπλέον, το πεδίο ενασχ λησης της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής (Κ.Π.Α.) προσφέρεται για αξιοποίηση σηµαντικών διαθεµατικών εννοιών, πως το σ στηµα, η αλληλεπίδραση, ο πολιτισµ ς, η επικοινωνία, τα δίπολα οµοι τητα διαφορά και άτοµο σ νολο. Ενδεικτικά, αναφέρουµε την έννοια αλληλεπίδραση. Στην Κ.Π.Α. είναι αδ νατο να µην αναφερθο µε στην αλληλεπίδραση µεταξ των µελών µιας οµάδας ή της κοινωνίας, η οποία συνδέεται, βέβαια, και µε την έννοια της επικοινωνίας, ταν το άτοµο αναγνωρίζει δικαιώµατα και υποχρεώσεις σε µια δηµοκρατική κοινωνία. Επίσης, σηµαντική είναι η αλληλεπίδραση του ανθρώπου µε το περιβάλλον και η αναγκαι τητα προστασίας του περιβάλλοντος (βλ. Παράρτηµα,.Ε.Π.Π.Σ.). Κατά τη συγγραφή των θεµατικών ενοτήτων λήφθηκε υπ ψη τ σο ο ρ λος της ενεργητικής, ανακαλυπτικής µάθησης στη γνωστική ανάπτυξη, σο και ο εποικοδοµητισµ ς. Στη διδακτική µεθοδολογία που προτείνεται, στην αρχή γίνεται καταγραφή των βιωµάτων και γνώσεων των µαθητών σχετικά µε τα προς µελέτη θέµατα. Στη συνέχεια δηµιουργείται η «γνωστική σ γκρουση», εισάγοντας την τεκµηριωµένη πληροφορία, την οποία ο µαθητής καλείται, µε τη βοήθεια του εκπαιδευτικο, να ανακαλ ψει. Η διαδικασία αυτή «αποδοµεί» τις αναπαραστάσεις του και βοηθά το µαθητή να τις «αναδοµήσει», θεµελιώνοντας έτσι τη νέα γνώση και αντιµετωπίζοντάς την πολυπρισµατικά. Σχηµατικά, η διαδικασία αυτή ακολουθεί τα παρακάτω στάδια: 1. Καταγραφή των αναπαραστάσεων, γνώσεων, βιωµάτων των µαθητών. 2. Εισαγωγή της πληροφορίας µε συµµετοχή των µαθητών. 3. ηµιουργία «γνωστικής σ γκρουσης». Αµφισβήτηση και αποδ µηση των αναπαραστάσεων. 4. Αναδ µηση των αναπαραστάσεων σ µφωνα µε τις έγκυρες επιστηµονικά πληροφορίες. 5. Σταθεροποίηση των γνώσεων µέσα απ τις διαθεµατικές προεκτάσεις και διασυνδέσεις.
Τη διαδικασία αυτή διευκολ νουν δ ο ήρωες παιδιά, ο ικαι πολις και η Ειρήνη, τα οποία µε τους διάλογους και τους προβληµατισµο ς που θέτουν, καλο ν τους µαθητές να εκθέσουν τις αναπαραστάσεις τους, τους παρωθο ν και τους διευκολ νουν στην ανακάλυψη των έγκυρων επιστηµονικά πληροφοριών και µε τις δραστηρι τητες που προτείνουν, βοηθο ν στην τελική σταθεροποίηση της γνώσης και στην αξιολ γηση. Τα ον µατα των ηρώων δεν επιλέχθηκαν τυχαία. Έχουν, αναµφίβολα, µια συµβολική σηµασία παραπέµποντας σε αξίες ελληνικές και πανανθρώπινες, καθώς και σε συµπεριφορές που συνάδουν µε την ιδι τητα του ενεργο πολίτη.ταυτ χρονα, τα ίδια τα ον µατα των ηρώων οδηγο ν σε έννοιες σχετικές µε το γνωστικ αντικείµενο της Κ.Π.Α. και λειτουργο ν ως αφ ρµηση για την ανάλυση και επεξεργασία τους. Απ την άλλη, η ηλικία τους, καθώς και το περιεχ µενο των διαλ γων τους, έχουν σκοπ τη δηµιουργία δ ο χαρακτήρων «ζωντανών» και «οικείων» στα παιδιά της ΣΤ ηµοτικο, µε τους οποίους θα µπορο ν να αισθάνονται άνετα, αφο θα µπορο σαν να είναι συµµαθητές τους. Στην πορεία αυτή ο εκπαιδευτικ ς είναι ο βοηθ ς, ο συντονιστής, ο διαµεσολαβητής. ίχως να χάνει το κ ρος και το ρ λο του στην τάξη, δεν αποτελεί το «κέντρο της», ο τε είναι «η αυθεντία». Βοηθά τα παιδιά στην προσπέλαση της πληροφορίας, δηµιουργεί και ενισχ ει την αµφιβολία στη διάρκεια της γνωστικής σ γκρουσης, συντονίζει την ατοµική και οµαδική εργασία, παρακολουθεί και ελέγχει τη σωστή αναδ µηση των αναπαραστάσεων των παιδιών και την οικοδ µηση της γνώσης, η οποία προέρχεται απ τα βιώµατα και τις εµπειρίες τους. Αφορµάται, προς την κατε θυνση αυτή, απ τα κείµενα του βιβλίου του µαθητή που ενισχ ουν τη διαθεµατικ τητα, µε τις πράξεις των ηρώων, τη δραστηρι τητά τους, µέσα απ µελέτες περιπτώσεων παιδιών που µιλο ν για τις εµπειρίες τους κτλ. Είναι βέβαιο τι απαιτείται µία άλλη, διαφορετική λειτουργία του εκπαιδευτικο, η οποία θα ξεφε γει απ τη συνηθισµένη, παραδοσιακή διδασκαλία. Πιστε ουµε, µως, τι ο τρ πος αυτ ς, αν ακολουθηθεί µε συνέπεια, αποτελεί µία πρ κληση, αφο είναι πιο δηµιουργικ ς και ελκυστικ ς. Για τον λ γο αυτ, στο βιβλίο του εκπαιδευτικο δεν παρέχονται αυστηρές και τυποποιηµένες οδηγίες, αλλά περισσ τερο επιχειρείται η παρουσίαση του νέου τρ που εργασίας µε τη βοήθεια ορισµένων χαρακτηριστικών παραδειγµάτων. Συγχρ νως, για τα κεφάλαια που θεωρείται σκ πιµο, παρέχονται συγκεκριµένες βιβλιογραφικές οδηγίες, καθώς και δικτυακοί τ ποι, πηγές στις οποίες ο εκπαιδευτικ ς θα µπορεί να ανατρέχει, προκειµένου να εµπλουτίζει την εργασία του µέσα στην τάξη. Σε κάθε εν τητα, προτείνονται συγκεκριµένες δειγµατικές δραστηρι τητες, αξιοποιώντας τη διαθεµατική προσέγγιση, προκειµένου οι εκπαιδευτικοί να εµπνευσθο ν και να δηµιουργήσουν και δικές τους, πρωτ τυπες δράσεις. Επίσης, πολ χρήσιµο θα είναι για τον εκπαιδευτικ το λογισµικ που συνοδε ει το βιβλίο και ενισχ ει την προσπάθεια για επιτυχία των στ χων του µαθήµατος. Κάθε εν τητα καταλήγει σε ένα συνολικ φ λλο αξιολ γησης. Κάθε φ λλο αξιολ γησης περιλαµβάνει ασκήσεις µε τις οποίες ελέγχονται οι γνώσεις, οι δεξι τητες και το λεξιλ γιο που κατέκτησαν οι µαθητές σε κάθε εν τητα και ο βαθµ ς εφαρµογής και αξιοποίησή τους σε καταστάσεις της καθηµερινής ζωής. Για τη διαδικασία αυτή παρέχονται συγκεκριµένες οδηγίες, τ σο για τον τρ πο διεξαγωγής της αξιολ γησης, σο και για τη δι ρθωση των φ λλων εργασίας. Τέλος, σε Παράρτηµα, για διευκ λυνση των εκπαιδευτικών, παραθέτουµε αναλυτικά τα µέρη του Α.Π.Σ. και.ε.π.π.σ., που αφορο ν το αντικείµενο της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής της ΣΤ ηµοτικο. 1.1. Σκοπός της διδασκαλίας του µαθήµατος Σ µφωνα µε το ιαθεµατικ Ενιαίο Πλαίσιο Προγραµµάτων Σπουδών (.Ε.Π.Π.Σ.),η κοινωνική και πολιτική αγωγή των µαθητών, αυριανών πολιτών, στην προσχολική και την υποχρεωτική εκπαίδευση διαµορφώνεται κυρίως µέσω των µαθηµάτων της «Μελέτης του Περιβάλλοντος» (Νη- 8
πιαγωγείο και πρώτες τέσσερις τάξεις του ηµοτικο ) και της «Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής» (Ε - ΣΤ τάξεις του ηµοτικο και Γ τάξη του Γυµνασίου).Τα µαθήµατα µέσω των οποίων διδάσκεται η Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, υποβοηθο ν µε ένα συνεκτικ και συστηµατικ τρ πο τους µαθητές να κατανοήσουν τους ρ λους, τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις τους ως πολίτες. Ταυτ χρονα, µαζί µε άλλα µαθήµατα και δραστηρι τητες της σχολικής ζωής, πως η Φυσική Αγωγή, η Αγωγή Υγείας, η Αγωγή Καταναλωτή, η Κυκλοφοριακή Αγωγή και η Περιβαλλοντική Αγωγή, συντελο ν, ώστε να καταστο ν οι µαθητές ικανοί να διαχειρίζονται και να αντιµετωπίζουν τα δ σκολα κοινωνικά και ηθικά προβλήµατα, που συχνά εµφανίζονται στη ζωή τους, τ σο στο άµεσο σο και στο ευρ τερο φυσικ και κοινωνικ περιβάλλον. Ο σκοπ ς της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής στην προσχολική και υποχρεωτική εκπαίδευση είναι: η πνευµατική ανάπτυξη, µε την προώθηση της γνώσης και της καταν ησης του βαθ τερου νοήµατος και σκοπο της ζωής και των οικουµενικών και διαχρονικών αξιών της ανθρώπινης κοινωνίας, µε απώτερο στ χο την εφαρµογή τους στην καθηµερινή ζωή, η ηθική ανάπτυξη, µε την ενθάρρυνση των µαθητών, ώστε να αξιολογο ν µε κριτικ πνε µα θέµατα ελευθερίας, ισ τητας, δικαιοσ νης, ανθρωπίνων δικαιωµάτων, καθώς και των δικαιωµάτων και των υποχρεώσεών τους στην κοινωνία, η κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ανάπτυξη, µε τη στήριξη των µαθητών ώστε να αποκτήσουν τη γνώση, την καταν ηση και τις δεξι τητες που είναι απαραίτητα στοιχεία για την ελε θερη, υπε θυνη και ενεργ συµµετοχή τους στο κοινωνικ, οικονοµικ και πολιτικ γίγνεσθαι, η πολιτισµική ανάπτυξη, µε την ενίσχυση της εθνικής και πολιτισµικής ταυτ τητας των µαθητών, τη συνειδητοποίηση της φ σης και του ρ λου των διαφ ρων οµάδων στις οποίες ανήκουν, και την αποδοχή της διαφορετικ τητας και του πλουραλισµο, η ανάπτυξη της ελληνικής ταυτ τητας και συνείδησης µε βάση την εθνική και πολιτιστική µας κληρονοµιά, η καλλιέργεια των κοινωνικών σχέσεων και της κοινωνικής συνοχής, της ατοµικής ευθ νης και της κοινωνικής αλληλεγγ ης (.Ε.Π.Π.Σ., σελ. 203). 1.2 Η οργάνωση του Βιβλίου του Μαθητή σύµφωνα µε το Αναλυτικό Πρόγραµµα Σπουδών Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής 1 Η οργάνωση του Βιβλίου του Μαθητή ακολουθεί το Αναλυτικ Πρ γραµµα Σπουδών για το µάθηµα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής στο ηµοτικ Σχολείο, πως αυτ εκπονήθηκε απ το Παιδαγωγικ Ινστιτο το και δηµοσιε θηκε στην Εφηµερίδα της Κυβέρνησης. Η διάρθρωση της λης, πως αυτή προτείνεται απ τους συντάκτες του Αναλυτικο Προγράµµατος, εξυπηρετεί την επίτευξη των γενικών αλλά και ειδικών σκοπών και στ χων του µαθήµατος. 1.2.1 Ειδικοί Σκοποί Με το µάθηµα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής στις Ε και ΣΤ τάξεις του ηµοτικο Σχολείου επιδιώκεται οι µαθητές: Να αποσαφηνίσουν έννοιες και να αποκτήσουν γνώσεις για την άµεση και ευρ τερη κοινωνική πραγµατικ τητα. 1. Απ το ΕΠΠΣ, πως αυτ δηµοσιε θηκε στην Εφηµερίδα της Κυβέρνησης. 9
Να αναπτ ξουν στάσεις και δεξι τητες αποτελεσµατικής επικοινωνίας και συνεργασίας, για την κατά το δυνατ ν αυτ νοµη διερε νηση υποθέσεων και καταστάσεων µέσα απ την κριτική ανάλυση των δεδοµένων και για την εξαγωγή συµπερασµάτων που είναι χρήσιµα για την προσωπική και κοινωνική τους ανέλιξη. Να εσωτερικε σουν αξίες και να αναπτ ξουν στάσεις που σχετίζονται µε το ήθος και τη συµπεριφορά του υπε θυνου και ενεργο πολίτη, ο οποίος θα είναι ικαν ς να συµµετέχει κριτικά και δυναµικά στη λήψη αποφάσεων και στην υλοποίηση σχετικών πράξεων σε διαφορετικο ς τ πους οργανωµένων κοινωνιών. Να προσεγγίσουν, ειδικ τερα, µε τρ πο ολιστικ και διαθεµατικ και να κατανοήσουν έννοιες, πως είναι τα δικαιώµατα του ανθρώπου, η δηµοκρατία, η κοινωνική, οικονοµική και τεχνολογική ανάπτυξη, η ειρήνη και η διεθνής συνεργασία και καταν ηση, ώστε να τις συσχετίσουν µε τις γνώσεις και τις εµπειρίες τους απ το άµεσο τοπικ, εθνικ και παγκ σµιο περιβάλλον. Να καλλιεργήσουν το σεβασµ προς την ετερ τητα, να αναπτ ξουν πρακτικές αποδοχής της διαφορετικ τητας, να κατανοήσουν την έννοια του πολίτη και να συνειδητοποιήσουν το ρ λο του Έλληνα πολίτη. 1.2.2 Γενικές µεθοδολογικές υποδείξεις Το ιαθεµατικ Ενιαίο Πλαίσιο Προγράµµατος Σπουδών (.Ε.Π.Π.Σ.) ορίζει σαφώς για το µάθηµα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής τι η διδασκαλία του (.Ε.Π.Π.Σ., σελ. 203), µεθοδολογικά, θα πρέπει να χαρακτηρίζεται απ συµµετοχικ τητα και βιωµατική µάθηση, η οποία στηρίζει τη διαθεµατικ τητα και την ολιστική προσέγγιση της γνώσης. Αυτά τα χαρακτηριστικά παραπέµπουν απευθείας στην ανακαλυπτική µάθηση, που εξυπηρετείται απ το εποικοδοµητικ µοντέλο, για το οποίο κάναµε λ γο παραπάνω. 1.2.3 Οι οργανωµένες εξωσχολικές δραστηριότητες (επισκέψεις σε χώρους εργασίας, υπηρεσίες, κ.ά) Στον χώρο των Επιστηµών της Αγωγής έχει αποδειχτεί τι οι οργανωµένες εξωσχολικές δραστηρι τητες, που περιλαµβάνουν επισκέψεις των µαθητών σε χώρους εργασίας, υπηρεσίες, µουσεία, αρχαιολογικο ς χώρους κτλ., είναι ιδιαίτερα αποδοτικές, µε την προϋπ θεση τι οι εκπαιδευτικοί ή οι εµψυχωτές, οι οποίοι έχουν την ευθ νη, έχουν προγραµµατίσει και οργανώσει σωστά τη διεξαγωγή τους 2. Μία επίσκεψη που περιλαµβάνει απλή ενηµέρωση, δίχως συµµετοχή των παιδιών σε συγκεκριµένες δραστηρι τητες, σπάνια κρατάει αµείωτο το ενδιαφέρον των µαθητών, που τελικά κουράζονται και προς το τέλος αποσπάται η προσοχή τους. Αντίθετα, ταν οι µαθητές συµµετέχουν και οι ίδιοι σε προγραµµατισµένες δραστηρι τητες µέσα στο χώρο επίσκεψης, έχουν σαφώς περισσ τερα κίνητρα, προσέχουν και αποκοµίζουν συγκεκριµένα µαθησιακά οφέλη απ την λη διαδικασία. Αυτ άλλωστε, το έχουν αντιληφθεί και τα διάφορα µουσεία, τα οποία έχουν περιλάβει εκπαιδευτικά προγράµµατα στις δραστηρι τητές τους, µε πολ καλά αποτελέσµατα 3. 2. Πρβλ. Α. ελµο ζος, (1958), «Απ το σχολείο εργασίας», Μελέτες και Πάρεργα, Αθήνα; Η. Ματσαγγο ρας, (2001), Η σχολική τάξη, τοµ. Α, Αθήνα: Γρηγ ρης; Μ. Μαλικιώση-Λου ζου, (1993), Ο ρ λος του φυσικο και κοινωνικο σχολικο περιβάλλοντος στη διαµ ρφωση του παιδιο, στο: Νέα Παιδεία, τχ. 67, σελ. 47-63; Σπ. Κρίβας, (2002), Παιδαγωγική Επιστήµη. Βασική θεµατική, Αθήνα: Gutenberg; Φ. Κοσσυβάκη, (2003), Εναλλακτική ιδακτική. Προτάσεις για µετάβαση απ τη ιδακτική του Αντικειµένου στη ιδακτική του Ενεργο Υποκειµένου, Αθήνα: Gutenberg; Χ. Φράγκος, (1984), Ψυχοπαιδαγωγική, Αθήνα: Gutenberg κ.ά. 3. Οι ιστοσελίδες πολλών ελληνικών µουσείων παρέχουν χρήσιµες πληροφορίες: http://www.in.gr/directory/- default.asp?lnginfochannel=1721. Το ίδιο ισχ ει και για την ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισµο : http://www.culture.gr και γι αυτή του Υπουργείου Παιδείας http://www.ypepth.gr 10
Τα «κλειδιά» του επιτυχηµένου σχεδιασµο και εφαρµογής τέτοιων εξωσχολικών δραστηριοτήτων είναι: Καθορισµ ς του είδους των δραστηριοτήτων. Λεπτοµερής προετοιµασία τους. Προγραµµατισµ ς της εργασίας σε συνδυασµ µε το αναλυτικ πρ γραµµα της τάξης, αξιοποιώντας ιδιαίτερα τη διαθεµατικ τητα και έχοντας µελετήσει το ΑΠΣ λων των µαθηµάτων που θα διδάξουµε. Αξιοποίηση της θετικής προδιάθεσης των παιδιών που ξεφε γουν απ τη σχολική τάξη. Συνεχής πρ κληση του ενδιαφέροντος των παιδιών / παροχή κινήτρων. Σωστή κλιµάκωση της δυσκολίας των δραστηριοτήτων. Προσεκτικ ς έλεγχος της σωστής καταν ησης των οδηγιών και της ακριβο ς εκτέλεσής τους. Επικοινωνία των παιδιών µεταξ τους και µε τρίτους, κατά την εφαρµογή του διδακτικο παιχνιδιο. Αξιοποίηση αυθορµητισµο και επινοητικ τητας. Άµεση ανατροφοδ τηση, µετά απ δραστηρι τητες µέσα στην τάξη. Αξιοποίηση του καλο κλίµατος και της συνεργατικ τητας µέσα στην τάξη. Αποφυγή υπεραπλουστε σεων που µπορεί να προκαλέσουν παρανοήσεις στους µαθητές. 1.2.4 Τα σχέδια εργασίας (Projects) Ως µέθοδο Project εννοο µε µια µορφή διδακτικής διαδικασίας που έχει ως αφετηρία κάποιους προβληµατισµο ς µεµονωµένων ατ µων ή του συν λου της διδακτικής οµάδας. Είναι µέθοδος που στηρίζεται στις ανάγκες και τα βιώµατα των παιδιών, των οποίων η συµµετοχή στη διαδικασία του σχεδιασµο και της οργάνωσης είναι καθοριστική. Με ευθ νη της οµάδας γίνεται ο σχεδιασµ ς της εργασίας. Ο στ χος είναι η ολοκλήρωση κάποιου έργου που οδηγεί στη λ ση εν ς προβλήµατος (τις περισσ τερες φορές έχει τη µορφή κάποιας διαδικασίας). Ο εκπαιδευτικ ς µπορεί να θέσει τον προβληµατισµ ως πρ ταση, για να κινητοποιήσει την οµάδα. Βασική προϋπ θεση κατά την οργάνωση και το σχεδιασµ αποτελεί η ενεργητική συµµετοχή λων των µελών της οµάδας σε λη την πορεία διεξαγωγής του Project. Ο σχεδιασµ ς της δράσης είναι δεσµευτικ ς για την οµάδα, σον αφορά την αναζήτηση και την ολοκλήρωση της προσπάθειας για ένα έργο τεχνικής κυρίως µορφής ή κάποιας κοινής δράσης (Fritz, 1980; Frey, 1991; Kaiser & Kaiser 1977; Struck, 1980 κ.ά.). Αναφερ µενοι στα συγκριτικά πλεονεκτήµατα της Μεθ δου Project σε αντιδιαστολή µε τις παραδοσιακές µεθ δους, πως αυτά σηµειώνονται στη σχετική βιβλιογραφία 4, θα µπορο σαµε να τα συνοψίσουµε στα παρακάτω: 4. Πρβλ. K. Frey, (1999), Η µέθοδος Project: µια µορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο ως θεωρία και πράξη, µτφ. Κλ. Μάλλιου, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη; Κ. Χρυσαφίδης, (1994), Βιωµατική Επικοινωνιακή ιδασκαλία. Εισαγωγή της µεθ δου Project στο σχολείο, Αθήνα: Gutenberg; L. Katz & S. Chard, (1989), Engaging Children s mind. The Project approach, Norwood, N.J. & Ablex; R. Lane, (1985), Project Work in the Primary School, London, Routledge; M. Galton & J. Williamson, (1992), Group work in the Primary Classroom, London: Routledge; Ν. Γκλιάου, (2002), Η µέθοδος Project, στο: Σ γχρονο Νηπιαγωγείο 30, σελ. 70-73. 11
Παραδοσιακές Μέθοδοι Μέθοδος Project 1. Εντοπίζουν τις ελλείψεις στη µάθηση των παιδιών. 1. Αξιοποιεί τις ικαν τητες των παιδιών. 2. ίνουν έµφαση στην ανάπτυξη 2. ίνει έµφαση στην ανάπτυξη των εξωτερικών κινήτρων των µαθητών. των εσωτερικών κινήτρων των µαθητών. 3. Επιτρέπουν στους δασκάλους να κατευθ νουν 3. Ο δάσκαλος ενθαρρ νει τα παιδιά την εργασία των παιδιών και να προσδιορίσουν να αποφασίσουν το αντικείµενο τα καθήκοντα που αυτά πρέπει να αναλάβουν. της εργασίας τους. Οργάνωση ενός σχεδίου εργασίας 5 Παραθέτουµε στη συνέχεια τις φάσεις οργάνωσης εν ς σχεδίου εργασίας, τις οποίες µπορεί να ακολουθήσει ο εκπαιδευτικ ς, προκειµένου να το διεκπεραιώσει επιτυχώς µε τη συνεργασία των µαθητών του. Φάσεις του Σχεδίου Εργασίας Επιλογή του θέµατος. ιατ πωση του σκοπο, του στ χου και των επιµέρους στ χων. Σχεδιασµ ς της πορείας του σχεδίου εργασίας. Χωρισµ ς σε οµάδες. Παρατήρηση Καταγραφή δεδοµένων. Συγκέντρωση υλικο και πληροφοριών απ κάθε οµάδα. Ταξιν µηση, ανάλυση, επεξεργασία των δεδοµένων (µε τη βοήθεια του εκπαιδευτικο ). Παρουσίαση των εργασιών κάθε οµάδας. Αξιολ γηση του υλικο, συζήτηση, σχ λια, δραστηρι τητες. Σ νθεση των γνώσεων ηµιουργική έκφραση (Μουσική, ζωγραφική, θεατρικά δρώµενα, έκθεση εργασιών κτλ.). Συνολική αξιολ γηση του θέµατος. Συµπεράσµατα συγκρίσεις. 5. Πολλά παραδείγµατα σχεδίων εργασίας µπορο ν να βρουν οι εκπαιδευτικοί στην ιστοσελίδα του Παιδαγωγικο Τµήµατος του Α.Π.Θ. http://www.auth.gr/virtualschool. 12
Παράδειγµα σύνδεσης ενός Σχεδίου Εργασίας µε το Πρόγραµµα Σπουδών ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ηµιουργία οικογένειας Προστασία της οικογένειας Είδη οικογένειας κτλ. Είδη γάµου (πολιτικ ς θρησκευτικ ς) ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΜΑΘΗΜΑ Κείµενα λογοτεχνικά σχετικά µε την οικογένεια Ποιήµατα για την οικογένεια Ο γραπτ ς λ γος στην καθη- µερινή ζωή της οικογένειας Τα ον µατα της οικογένειας ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ Το µυστήριο του γάµου Χριστιανισµ ς και οικογένεια Ο γάµος στις άλλες θρησκείες και δ γµατα ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Οι οικογένειες στον κ σµο Οµοι τητες διαφορές Έθιµα του γάµου στον κ σµο Κατοικία και οικογένεια Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΟΥΣΙΚΗ - ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ Η οικογένεια στη µουσική παράδοση Η οικογένεια στην τέχνη Θεατρικ παιχνίδι Καλλιτεχνική έκφραση ΙΣΤΟΡΙΑ Η οικογένεια στην Αρχαία Ελλάδα Η οικογένεια στο Βυζάντιο Η οικογένεια στα χρ νια της Τουρκοκρατίας Βιοµηχανική Επανάσταση και οικογένεια Κρίση του γάµου και της οικογένειας στις αναπτυγµένες κοινωνίες ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ Οικογενειακ ς προϋπολογισµ ς είκτες γεννητικ τητας ιαγράµµατα Πίνακες Ραβδογράµµατα Αναλογίες ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Ενέργεια και οι πηγές της στο σπίτι Υγεία και ιατροφή Καν νες ασφάλειας και οικογενειακή ζωή 1.2.5 Στοιχεία οµαδοσυνεργατικής προσέγγισης Οι Οµαδοσυνεργατικές µορφές διδασκαλίας διαφοροποιο νται απ τις παραδοσιακές µορφές διδασκαλίας, γιατί στηρίζονται στις σχέσεις µεταξ των µαθητών και τοποθετο ν τους µαθητές στο κέντρο της διδασκαλίας ως συγκροτηµένη µικρο-οµάδα και χι ως άτοµα. Η εξωτερική διάσταση της οµαδοσυνεργατικής διδασκαλίας παραπέµπει σε λειτουργίες που σχετίζονται µε τη διάταξη των θρανίων σε οµάδες και τη θέση του εκπαιδευτικο στο χώρο της τάξης. Η εσωτερική διάσταση της οµαδοσυνεργατικής διδασκαλίας επιτελεί λειτουργίες που σχετίζονται µε την ανάπτυξη οµαδικο και συνεργατικο πνε µατος µεταξ των µαθητών και στην αλλαγή της νοοτροπίας του εκπαιδευτικο στο σχεδιασµ και την υλοποίηση της διδασκαλίας του (βλ. Κοσσυβάκη, 2003: 390-391). 13
Κριτήρια σύνθεσης των οµάδων Η εισαγωγή των µαθητών στην οµαδοσυνεργατική διαδικασία προϋποθέτει τη συγκρ τηση των οµάδων µε συγκεκριµένα κριτήρια: α. Συγκρ τηση ολιγοµελών οµάδων µε µεγάλη χρονική διάρκεια, µέσα στις οποίες µπορο ν ε κολα να ενσωµατωθο ν οι «αδ νατοι» ή «δ σκολοι» µαθητές. β. Οργάνωση οµάδων µε οµοιογενή ή ετερογενή σ νθεση ως προς την επίδοση, το φ λο, τα ενδιαφέροντα, το βαθµ δυσκολίας των θεµάτων. Οι οµοιογενείς ως προς την επίδοση οµάδες είναι απαραίτητες για µεγαλ τερο χρονικ διάστηµα, έτσι ώστε να καλυφθο ν ελλείψεις ή να προωθηθο ν συγκεκριµένες ικαν τητες στους «αδ νατους» µαθητές. Οι ετερογενείς ως προς την επίδοση οµάδες έχουν ν ηµα και αποδίδουν στην περίπτωση που τα θέµατα µε τα οποία θα εργαστο ν είναι διαφορετικά και επιτρέπουν την ένταξη των «δ σκολων» και «αδ νατων» µαθητών, ώστε να έχουν άµεση βοήθεια απ τους συµµαθητές της οµάδας. Στις ευκαιριακές οµάδες, οι µαθητές εργάζονται και συνεργάζονται µέχρι να ολοκληρώσουν την εργασία που τους ανατέθηκε. γ. Το µέγεθος της οµάδας εξαρτάται απ τους στ χους και το είδος του διδακτικο αντικειµένου (Ματσαγγο ρας, 2000: 83-93, Κοσσυβάκη, 2003: 399-400). Κατανοµή δραστηριοτήτων Εφ σον ο εκπαιδευτικ ς αποφασίσει τη συγκεκριµένη εν τητα και τους διδακτικο ς στ χους που θα επεξεργαστο ν οι οµάδες µαθητών, θα εξηγήσει στους µαθητές τι πρέπει να κάνουν, για να διεκπεραιώσουν το έργο που αναλαµβάνουν. Στη συνέχεια εκπαιδευτικ ς και µαθητές συνεργάζονται για τον καταµερισµ των εργασιών, τη σ νθεση της οµαδικής εργασίας, το χρ νο που θα χρειαστο ν, τα µέσα και τα υλικά που θα χρησιµοποιήσουν. Για διευκ λυνση του εκπαιδευτικο παραθέτουµε τη «Στρατηγική Οµαδοσυνεργατικής ιδασκαλίας»: Στρατηγική Οµαδοσυνεργατικής ιδασκαλίας ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ: ΠΡΟ Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ (1) Οργάνωση µαθητικών οµάδων. (2) Οργάνωση χώρου. ΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ: ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΗ (3) Γνωστοποίηση διδακτικών στ χων. (4) Καθορισµ ς αναµεν µενων µορφών κοινωνικής συµπεριφοράς. (5) Γνωστοποίηση διαδικασιών συνεργασίας. ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Ι ΑΚΤΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ (6) Παρουσίαση ή συλλογή δεδοµένων για διδακτικ αντικείµενο. (7) Καταµερισµ ς έργου οµάδας στις υποοµάδες. (8) Σ νθεση έργου υποοµάδων. ΤΕΤΑΡΤΗ ΦΑΣΗ: ΚΑΘΟ ΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΑ ΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (9) Οργανωτικο-δοδακτικές δραστηρι τητες εκπαιδευτικο. (10) Μαθησιακές και συνεργατικές δραστηρι τητες µαθητών. ΠΕΜΠΤΗ ΦΑΣΗ: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΡΓΟΥ (11) Αξιολ γηση ακαδηµαϊκής µάθησης. (12) Αξιολ γηση λειτουργικ τητας της οµάδας. (13) Μεταγνωστική θεώρηση επιλογών. (Πηγή: Ματσαγγο ρας, 2002: 519) 14
Αξιολόγηση Τα κριτήρια και οι διαδικασίες αξιολ γησης πρέπει να είναι σαφή και γνωστά στους µαθητές εκ των προτέρων. Στην οµαδοσυνεργατική διδασκαλία µπορο µε να εφαρµ σουµε τρεις µορφές αξιολ γησης: α. την ατοµική αξιολ γηση, β. την οµαδική αξιολ γηση και γ. τη συσχέτιση των δυο αυτών µορφών αξιολ γησης. Με την ατοµική αξιολ γηση αναδεικν εται η ατοµική ευθ νη των µελών, µε την οµαδική αξιολ γηση τονίζονται οι κοινοί στ χοι της οµάδας και µε τη συσχέτιση των δ ο εξασφαλίζεται η αλληλεξάρτηση των µελών (βλ. Ματσαγγο ρας, 2000: 158-161). Κριτήρια αξιολ γησης αποτελο ν η ποι τητα και η εγκυρ τητα του συλλογικο έργου, καθώς και η ικαν τητα της οµάδας να λειτουργεί συλλογικά. 1.2.6. Αξιοποίηση Νέων Τεχνολογιών Για την αποτελεσµατική οργάνωση της διδασκαλίας κρίνεται σκ πιµο να γνωρίζει ο εκπαιδευτικ ς το περιεχ µενο και τις δραστηρι τητες που περιλαµβάνονται στο λογισµικ (CD-Rom), το οποίο συνοδε ει το βιβλίο του µαθητή. Η αξιοποίηση του λογισµικο έχει στ χο την εµπέδωση και αποσαφήνιση των εννοιών και λειτουργεί συµπληρωµατικά στις δραστηρι τητες του βιβλίου του µαθητή, στην άντληση περισσ τερων πληροφοριών για την υλοποίηση των σχεδίων εργασίας, αλλά και στην αυτ -αξιολ γηση και ετερο-αξιολ γηση. 1.2.7. Αξιολόγηση Τεχνικές Αξιολόγησης Η αξιολ γηση του µαθητή σ µφωνα µε τις προτειν µενες διδακτικές στρατηγικές, που µπορο ν να εφαρµ ζονται ανάλογα µε τη διδακτική εν τητα, δεν έχει τη µορφή των παραδοσιακών τεχνικών αξιολ γησης της επίδοσης των µαθητών, αλλά αποσκοπεί κυρίως: στη διαπίστωση της επίτευξης των στ χων της µάθησης στο σχεδιασµ των επ µενων σταδίων της µάθησης στη διερε νηση και αποτ πωση της ατοµικής και συλλογικής πορείας των µαθητών στον εντοπισµ των µαθησιακών δυσκολιών και των ελλείψεων των µαθητών στην καλλιέργεια του ερευνητικο πνε µατος των µαθητών στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίµησης των µαθητών στην απ κτηση µεταγνωστικών ικανοτήτων εκ µέρους των µαθητών µέσα απ τη διαχείριση της µάθησής τους. στην ποιοτική αναβάθµιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Τεχνικές αξιολόγησης Οι τεχνικές αξιολ γησης συναρτώνται άµεσα µε τους σκοπο ς και τους στ χους που τίθενται σε κάθε διδακτική εν τητα του µαθήµατος. Η αξιολ γηση µπορεί να γίνει απ το δάσκαλο (ετεροαξιολ γηση), απ τους ίδιους τους µαθητές (αυτ -αξιολ γηση και αλληλο-αξιολ γηση), καθώς και απ άλλους «εξωτερικο ς» αξιολογητές, πως η ευρ τερη σχολική κοιν τητα. Στις τεχνικές αξιολ γησης περιλαµβάνονται οι γραπτές ή προφορικές εξετάσεις µε ερωτήσεις κλειστο ή ανοικτο τ που, οι συνθετικές δηµιουργικές διερευνητικές εργασίες (σχέδια εργασίας projects), η συστηµατική παρατήρηση, ο φάκελος εργασιών, η αυτοαξιολ γηση του µαθητή ή αξιολ γηση απ τους συµµαθητές τους η αξιολ γηση απ την ευρ τερη µαθητική κοιν τητα και τους γονείς (βλ. ΦΕΚ 303/13-03-03: 3743-3744). 15
Ενδεικτικό ιάγραµµα ιδασκαλίας Το κεφάλαιο «Ρ λοι, δικαιώµατα και υποχρεώσεις των µελών της οικογένειας» εντάσσεται στην εν τητα «Η Οικογένεια». ΚΕΦΑΛΑΙΟ «Ρόλοι, δικαιώµατα και υποχρεώσεις των µελών της οικογένειας» Γνωστικές περιοχές που προσεγγίζονται διαθεµατικά: Γλώσσα Ιστορία Γεωγραφία Φυσικές Επιστήµες Θρησκευτικά Αισθητική Αγωγή Τεχνολογία Παράδοση και η ευρ τερη κοινωνία (ηθικές αξίες, οικονοµία) Στόχος: Καταν ηση των δικαιωµάτων και των υποχρεώσεων των µελών της οικογένειας. Επιµέρους στόχοι: Να είναι σε θέση οι µαθητές: Να προσεγγίσουν και να αποσαφηνίσουν τις έννοιες «µορφή της οικογένειας», «ρ λοι και οργάνωση της οικογένειας» και «δικαιώµατα και υποχρεώσεις των µελών της οικογένειας». Να αναφέρουν ρ λους των µελών της ελληνικής οικογένειας. Να αναπτ ξουν δεξι τητες συνεργασίας και επικοινωνίας µε τα άλλα µέλη της οικογένειας. Να αναφέρουν τον δικ τους ρ λο µέσα στην οικογένεια. Να αναπτ ξουν υπε θυνη στάση και διάθεση αρµονικής συν παρξης µε τα µέλη της οικογένειάς τους. Να διαπιστώσουν αλλαγές που συντελέστηκαν στις σχέσεις µεταξ των µελών στην ελληνική οικογένεια, εξετάζοντας παλαι τερες εποχές και συγκρίνοντας µε τη σ γχρονη εποχή. Χρονική διάρκεια: δ ο (2) διδακτικές ώρες Μεθοδολογία: Εποικοδοµητική µέθοδος διδασκαλίας. Βιωµατική - µαθητοκεντρική και οµαδοσυνεργατική διδακτική προσέγγιση, που στην πληρ τητά της αναπτ σσεται µε συνθετικές εργασίες (Project). Ολιστική προσέγγιση της γνώσης και διαθεµατικ τητα µε αξιοποίηση θεµελιωδών εννοιών (άτοµο σ νολο, αλληλεπίδραση, οµοι τητα- διαφορά, σ στηµα κ.ά.). Τρόπος υλοποίησης: Έγερση ενδιαφέροντος: Οι µορφές οικογένειας που απεικονίζονται και η προσεκτική ανάγνωση του κειµένου αποτελο ν το ερέθισµα για διεξοδική συζήτηση ως προς την οργάνωση της οικογένειας ως κοινωνικής οµάδας, τα µέλη που την αποτελο ν και τις σχέσεις που αναπτ σσουν µεταξ τους. 16
Προώθηση της ενεργητικής συµµετοχής των µαθητών µε συνέχιση της συζήτησης και διαθεµατική ολιστική διασ νδεση (άτοµο-σ νολο). Ελε θερη έκφραση των προβληµατισµών και των απ ψεων / ιδεών των µαθητών για τη σ νθεση της οικογένειας, τις σχέσεις των µελών της, καθώς και για τους ρ λους τους (οργάνωση). Ανατροφοδ τηση των γνώσεων απ προϋπάρχουσα εµπειρία και µε αναζήτηση παραδειγ- µάτων απ την Ιστορία, για διαπίστωση των αλλαγών που έχουν συντελεστεί στην οργάνωση της οικογένειας κατά την ιστορική της εξέλιξη. Επισήµανση της αναγκαι τητας της εξασφάλισης οµαλών και ειρηνικών σχέσεων µεταξ των µελών µιας οικογένειας. Ανάδειξη της αλληλεπίδρασης και της συνεργασίας των µελών της οικογένειας. Εκτέλεση δραστηριοτήτων για εµπέδωση και επέκταση σων διδάχθηκαν. Εποπτικό και διδακτικό υλικό: Βιβλίο του µαθητή CD-R ª (λογισµικ ) Internet (διαδίκτυο) Video Φωτογραφίες Ανθολ γιο Λογοτεχνικών Κειµένων Ε και ΣΤ ηµοτικο Βιβλία απ την προτειν µενη βιβλιογραφία. Αξιολόγηση: Η επίτευξη των στ χων του κεφαλαίου και η δραστηριοποίηση των µαθητών µπορεί να ελεγχθεί µε: Παρατήρηση της συµµετοχής των µαθητών κατά τη διάρκεια διεξαγωγής του µαθήµατος (ικαν τητα επικοινωνίας, εφαρµογή καν νων διαλ γου, επιχειρηµατολογία, έκφραση συναισθηµάτων κ.ά.). ιερευνητικές ερωτήσεις. Εκτέλεση και έλεγχο των δραστηριοτήτων του βιβλίου του µαθητή (ατοµικών οµαδικών). Εκτέλεση ασκήσεων απ το λογισµικ του µαθήµατος, που παρέχεται και δυνατ τητα αυτοαξιολ γησης. ραµατοποίηση και παιχνίδια ρ λων (επιν ηση σεναρίου). 17