ΔΗΑΓΩΓΖ Καζεηί πνπ έθαλε, ζθέθηεθε, θέξδηζε ή δεκηνύξγεζε ε αλζξωπόηεηα, όι απηά βξίζθνληαη, ζαλ κηα καγηθή παξαθαηαζήθε, ζηηο ζειίδεο ηωλ βηβιίωλ. Απνηεινύλ εθιεθηό θηήκα ηωλ αλζξώπωλ. Σόμαρ Καπλάιλ Ζ θαηαγξαθή ησλ πιεξνθνξηψλ κε ηε ζπκβνιή ησλ πιηθψλ κέζσλ, ηα νπνία πξνζθέξνπλ ηε δπλαηφηεηα ηεο δηαηήξεζεο ησλ πιεξνθνξηψλ απηψλ, εμαζθαιίδεη ηε ζπγθέληξσζε ησλ γλψζεσλ. Ζ θαηαγξαθή απηή είλαη «ν απαξαίηεηνο δηακεζνιαβεηήο ζηελ ηζηνξία ηεο ζθέςεο». 1 Όηαλ ν Γνπηεκβέξγηνο γχξσ ζηα 1450 εθεχξε ηελ ηππνγξαθία, άλνημε ην δξφκν πξνο έλα θαηλνχξγην κέζν επηθνηλσλίαο θαη δηάδνζεο ηεο γλψζεο θαη ηεο πιεξνθνξίαο, πνπ ήηαλ ζεκαληηθά δηαθνξεηηθφο, ιφγσ ηεο δπλαηφηεηαο αλαπαξαγσγήο πνπ δηέζεηε, απφ εθείλνλ πνπ ήηαλ ζπλεζηζκέλεο νη θνηλσλίεο κέρξη ηφηε. 2 Κηλεηήξηνο κνριφο γηα ηελ εθεχξεζε ηεο ηππνγξαθίαο ππήξμε ηφζν ε ίδηα ε αλάγθε ηνπ αλζξψπνπ γηα επηθνηλσλία θαη κάζεζε, κε ηαρχηεξεο θαη επθνιφηεξεο δηαδηθαζίεο, αιιά θαη νη θνηλσληθέο εμειίμεηο ηεο επνρήο εθείλεο, εμειίμεηο απφ ηηο νπνίεο επεξεάζηεθε κελ αιιά θαη εμέθξαζε ην ίδην ην βηβιίν. 3 Άιισζηε ην βηβιίν ππήξμε απφ ηελ πξψηε ζηηγκή ηεο παξνπζίαο ηνπ άξξεθηα ζπλδεδεκέλν ηφζν κε ηελ ηδησηηθή δσή, εθθξάδνληαο ηνλ εκπνξεπκαηηθφ ηνπ ραξαθηήξα, φζν θαη κε ηελ δεκφζηα δσή, πξνζθέξνληαο θνηλσληθφ φθεινο. 4 Σν ειιεληθφ βηβιίν, φπσο άιισζηε θαη ην βηβιίν ηεο θάζε ρψξαο μερσξηζηά, δηέγξαςε θαη απηφ ηε δηθή ηνπ πνξεία κέζα ζην ρψξν θαη ην ρξφλν, ηαμίδεςε κέζα ζηελ ειιεληθή ηζηνξία, ηελ επεξέαζε θαη επεξεάζηεθε απφ απηήλ, ηζρπξνπνίεζε ηνλ επηθνηλσληαθφ ηνπ ραξαθηήξα, δηεθδίθεζε θαη βξήθε ηε ζέζε ηνπ κέζα ζην ειιεληθφ πνιηηηζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ηελ ειιεληθή αγνξά. ήκεξα ην ειιεληθφ βηβιίν, ζπκκνξθσκέλν απφιπηα κε ηηο λέεο παγθνζκηνπνηεκέλεο δνκέο, δηαξξεγλχεη ηα φξηα θαη ηνπο φξνπο γεσγξαθηθνχ ραξαθηήξα, εθζπγρξνλίδεηαη θαη ηαμηδεχεη εθηφο 1 Φ. Μπαξκπηέ-Κ. Λαβελίξ, Ιζηνξία ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο, Απφ ηνλ Νηηληεξφ ζην Ίληεξλεη, Αζήλα: εθδ. Γξνκέαο 1999, ζει. 12-13 2 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 11 3 ibid., ζει. 59 4 Μπξζίλε Ενξκπά, Κξαηηθή Πνιηηηθή γηα ην Βηβιίν, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1995, ζει. 9& 21 1
ζπλφξσλ αλαδεηψληαο πιένλ κηα ηζφηηκε θαη δηαθξηηή ζέζε ζην δηεζλέο εθδνηηθφ ρψξν, πηνζεηψληαο ην ξφιν ηνπ πξεζβεπηή ηεο ρψξαο καο ζην εμσηεξηθφ. ΔΝΟΣΖΣΑ Α ΣΟ ΒΗΒΛΗΟ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ Κεθάλαιο 1 Α. Ζ Σςπογπαθία ζηην Δςπώπη Ζ ηππνγξαθία, αξρηθά, απνηέιεζε κηα ηερληθή πνπ έδσζε ηε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο ελφο λένπ ηνκέα εκπνξίαο, απηφλ ηνπ βηβιίνπ, πξνζθέξνληαο ηε γξήγνξε θαη καδηθή δηάδνζε ησλ πξντφλησλ ηεο. Απφ ηελ Αλαγέλλεζε θαη κεηά φηαλ άξρηζαλ λα θπθινθνξνχλ ηα πξψηα βηβιία ζηελ Αγγιία, ε επηθνηλσλία άξρηζε λα επεθηείλεηαη κε ηαρείο ξπζκνχο εμέιημεο. Σν 1500 κ.υ. ζηελ Αγγιία ππήξραλ 2 κε 3 ηππνγξάθνη ελψ ην 1600 ππήξραλ πεξηζζφηεξνη απφ 90. Μέρξη ηα ηέιε ηνπ 17 νπ αηψλα νη ηππνγξάθνη ήηαλ ηφζν εθδφηεο φζν θαη βηβιηνπψιεο ελψ απφ ηνλ 18 ν αηψλα θαη κεηά ε έθδνζε θαη ε πψιεζε βηβιίσλ άξρηζαλ λα απνηεινχλ δηαθνξεηηθέο επηρεηξεκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. 5 Αμίδεη δε λα ζεκεησζεί φηη ηα πξψηα ρξφληα θπθινθνξίαο ηνπ βηβιίνπ ν αξηζκφο ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ ήηαλ πνιχ πεξηνξηζκέλνο εμαηηίαο ηνπ πςεινχ πνζνζηνχ αλαιθάβεησλ. Αθφκα θαη ηελ πεξίνδν ηνπ Γηαθσηηζκνχ, ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ απνηειείην απφ κηα κηθξή νκάδα εγγξακκάησλ. Δίλαη αιήζεηα σζηφζν φηη αθφκα θαη ζε νξηζκέλεο ρψξεο πνπ ν αξηζκφο ησλ εγγξακκάησλ ήηαλ αξθεηά κεγαιχηεξνο (φπσο ζηε Γεξκαλία θαη ηελ Αγγιία), νη πιηθέο ζπλζήθεο ηεο δσήο ήηαλ ηέηνηεο πνπ δελ επέηξεπαλ ηελ πξφζβαζε ζε πην ζεκαληηθά βηβιία, παξά κφλν ζε έληππα ζξεζθεπηηθνχ πεξηερνκέλνπ ή βηβιία ρακειήο πνηφηεηαο. 6 Σν βηβιίν δειαδή ζηα πξψηα ρξφληα ηνπ απνηεινχζε έλα κέζν δηάδνζεο ηεο γλψζεο ζε κηα θνηλσλία πνπ ήηαλ βαζηά αξηζηνθξαηηθή θαη ζηεξηδφηαλ ζε κηα θνπιηνχξα πνπ απεπζπλφηαλ θαη πεξηνξηδφηαλ θαηά θχξην ιφγν ζε κηα ειίη. 7 Χζηφζν, κέρξη ην ηέινπο ηνπ 18 νπ αηψλα ην ζθεληθφ πνπ ραξαθηεξίδεη ην ρψξν ηνπ βηβιίνπ έρεη αιιάμεη ηειείσο θαζψο ηα ηππνγξαθεία έρνπλ πιεζχλεη ζεκαληηθά, ην 5 Γ. Μπαζαληήο, op.cit, ζει.70 6 Φ. Μπαξκπηέ-Κ. Λαβελίξ, Ιζηνξία ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο, Απφ ηνλ Νηηληεξφ ζην Ίληεξλεη, Αζήλα: εθδ. Γξνκέαο 1999, ζει. 29 7 Μπξζίλε Ενξκπά, Κξαηηθή Πνιηηηθή γηα ην βηβιίν, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1995, ζει. 29 2
αλαγλσζηηθφ θνηλφ έρεη απμεζεί θαη ε ζπκκεηνρή ζηε γλψζε θαη ηελ εθπαίδεπζε δελ απνηειεί απνθιεηζηηθφ δηθαίσκα ηεο αξηζηνθξαηίαο. 8 Οη πξψηεο ελδείμεηο ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο ζίγνπξα ζπλέβαιαλ θαηαιπηηθά ζηε κεηαζηξνθή απηή ζην ρψξν ηνπ βηβιίνπ. Απφ ηε κία ε επέθηαζε ησλ δηθηχσλ δηάζεζεο θαη ε ηερληθή αλαλέσζε θαη απφ ηελ άιιε ε εμαζζέληζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα βηβιία απνθιεηζηηθά ζξεζθεπηηθνχ πεξηερνκέλνπ επέθεξαλ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ βηβιίνπ απφ έλα ζαθψο κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ. 9 Έηζη ζε γεληθέο γξακκέο ζα ιέγακε φηη ζηνηρεία φπσο ν δεκνγξαθηθφο παξάγνληαο (απφ ηα ηέιε ηνπ 18 νπ θαη κέζα ζε έλαλ αηψλα ν ζπλνιηθφο επξσπατθφο πιεζπζκφο ζρεδφλ δηπιαζηάδεηαη), ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ αιθαβεηηζκνχ, ε αλνδηθή πνξεία ηεο αλαγλσζηηθήο ηθαλφηεηαο θαη ην ζρεηηθά πςειφηεξν βηνηηθφ επίπεδν ησλ θνηλσληψλ ζπκβάιινπλ ζηελ επέθηαζε ησλ αγνξψλ θαη δεκηνπξγνχλ κηα άιιε ζρέζε ηνπ θνηλνχ κε ην βηβιίν απαιιάζζνληάο ην απφ ινγηθέο παξαδνζηαθνχ ηχπνπ. Καηά ηε βηνκεραληθή επνρή δε ην βηβιίν δηεθδηθεί πιένλ κηα ζέζε ζηελ αγνξά κέζα ζε κηα θαηλνχξγηα δηάζηαζε ηνπ ρξφλνπ, ηνλ ιεγφκελν «ειεχζεξν ρξφλν» θαη ζηελ επξχηεξε θαηαλαισηηθή ηάζε ησλ θνηλσληψλ. 10 Σν βηβιίν δειαδή παχεη λα απνηειεί απιψο έλα ρξήζηκν ελεκεξσηηθφ κέζν ζε ζέκαηα πίζηεο ή γλψζεσλ. Ζ λέα πξαγκαηηθφηεηα δεκηνπξγεί ηελ αλάγθε γηα ειεχζεξν ρξφλν θαη ςπραγσγία ε νπνία, ρσξίο λα απνθιείεη ηελ πλεπκαηηθή θαιιηέξγεηα, πεξηιακβάλεη κεηαμχ άιισλ θαη ηελ αλάγλσζε επράξηζησλ βηβιίσλ. Απηφ αθξηβψο ζεκαίλεη φηη δεκηνπξγνχληαη θαηλνχξγηνη ηξφπνη θαη δηαδηθαζίεο ζηελ παξαγσγή θαη δηάδνζε ηεο πλεπκαηηθήο δεκηνπξγίαο αιιά θπζηθά θαη ζηελ αθνκνίσζή ηεο. 11 Καη έηζη νδεγνχκαζηε ζηαδηαθά απφ ηε βηνκεραληθή επνρή ηνπ 19 νπ αηψλα πνπ ηθαλνπνίεζε ηηο βαζηθέο αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ, ζηε βηνκεραλνπνίεζε ηνπ 20 νπ αηψλα πνπ εμαληιήζεθε ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ επηζπκηψλ θαη αλαγθψλ ηνπ θαηαλαισηή. 12 8 Γ. Μπαζαληήο, op.cit., ζει. 60-62 9 Φ. Μπαξκπηέ-Κ. Λαβελίξ, Ιζηνξία ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο, Απφ ηνλ Νηηληεξφ ζην Ίληεξλεη, Αζήλα: εθδ. Γξνκέαο 1999, ζει. 34-44 10 ibid., ζει. 70-71, ζει. 109-110 11 Φίιηππνο Ζιηνχ, Διιεληθή Βηβιηνγξαθία ηνπ 19νπ αηψλα, Τφκνο Πξψηνο 1801-1818, Αζήλα: εθδ. Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν 1997, ζει. θο-θδ 12 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 69-70 3
Β. Ζ Σςπογπαθία ζηην Δλλάδα Οη ξίδεο ηνπ ειιεληθνχ έληππνπ πιηθνχ ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζηα κεγάια εκπνξηθά θέληξα ηεο Δπξψπεο. 13 Με πξσηαγσληζηή ηε Βελεηία, ππάξρεη κηα ζσξεία ιφγησλ ειιεληθψλ εθδφζεσλ πνπ παξάγνληαη απφ εθεί ηηο ειιεληθέο θνηλφηεηεο θαη απνηεινχλ έξγα ζξεζθεπηηθνχ θπξίσο πεξηερνκέλνπ. 14 Σα έξγα απηά θαηά θχξην ιφγν εμάγνληαη κε απνηέιεζκα λα δηακνξθσζεί κηα θαηάζηαζε ε νπνία έρεη ηα εμήο ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά: κηα ζεκαληηθή εθδνηηθή δξάζε- ιφγηα θπξίσο- ε νπνία φκσο αλαπηχζζεηαη εθηφο ηνπ Διιαδηθνχ ρψξνπ, έλαο πιεζπζκφο αλαιθάβεηνο θαη έλα δίθηπν απφ εκπφξνπο θαη ιφγηνπο πνπ βξίζθνληαη ζην εμσηεξηθφ (ζηε Βηέλλε, ην Λνλδίλν θαη ην Παξίζη) θαη πνπ επηζπκνχλ λα δηακεζνιαβήζνπλ ζηελ εθδπηηθνπνίεζε ηεο Διιάδαο. 15 (βι. Γηάγξακκα 1.) Γιάάγγππααμμαα 11.. 11 66 13 Νίθνο Λέαλδξνο, Πνιηηηθή Οηθνλνκία ησλ ΜΜΔ, Αζήλα: εθδ. Καζηαληψηε 2000, ζει. 221 14 Φίιηππνο Ζιηνχ, Διιεληθή Βηβιηνγξαθία ηνπ 19νπ αηψλα, Τφκνο Πξψηνο 1801-1818, Αζήλα: εθδ. Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν 1997, ζει. ιδ 15 Φ. Μπαξκπηέ-Κ. Λαβελίξ, Ιζηνξία ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο, Απφ ηνλ Νηηληεξφ ζην Ίληεξλεη, Αζήλα: εθδ. Γξνκέαο 1999, ζει. 102-104 16 Φίιηππνο Ζιηνχ, Διιεληθή Βηβιηνγξαθία ηνπ 19νπ αηψλα, Τφκνο Πξψηνο 1801-1818, Αζήλα: εθδ. Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν 1997, ζει. ιδ 4
Αλαιπηηθφηεξα ζα ιέγακε φηη ηελ πεξίνδν εθείλε ηνπ λενειιεληθνχ Γηαθσηηζκνχ παξαηεξείηαη ζηγά- ζηγά κηα ζηξνθή πξνο ηελ επηζηήκε θαη ηε γλψζε θαη αξρίδεη λα δηακνξθψλεηαη κηα θνζκηθή εζηθή ε νπνία απαγθηζηξψλεηαη ζηαδηαθά απφ ηελ κέρξη ηφηε ηζρπξή ζξεζθεπηηθή απζεληία ε νπνία θαίλεηαη φηη αξρίδεη λα ακθηζβεηείηαη έζησ θαη έκκεζα κέζσ θξάζεσλ φπσο «φπνηνο ειεχζεξα ζπιινγάηαη, ζπιινγάηαη θαιά». Έηζη ην ειιεληθφ βηβιίν γίλεηαη ίζσο ην πην ζεκαληηθφ κέζν γηα ηε κεηάδνζε ησλ γλψζεσλ θαη ησλ λέσλ ηδεψλ ζε έλα κεγάιν γεσγξαθηθφ εχξνο φπνπ δηακέλνπλ ειιεληθνί πιεζπζκνί. 17 Χζηφζν θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο Σνπξθνθξαηίαο ε δηαθίλεζε ηνπ βηβιίνπ είλαη αηνληθή. Ζ παξαγσγή είλαη ρακειή φπσο θαη ε δήηεζε, ε γεσγξαθηθή δηαζπνξά ηνπ ελ δπλάκεη αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ είλαη κεγάιε θαη έηζη δελ επλνείηαη ε δεκηνπξγία απηφλνκσλ εκπνξηθψλ δηθηχσλ. Γη απηφ θαη δελ ππάξρνπλ βηβιηνπσιεία παξά κφλν δηακεζνιαβεηέο νη νπνίνη φκσο κεηαθέξνπλ βηβιία καδί κε άιια εκπνξεχκαηα θαη έηζη επηδεηθλχνπλ αδηαθνξία γηα ηα βηβιία, εθηφο βέβαηα απφ ηηο πεξηνρέο εθείλεο πνπ ππάξρεη ζηαζεξφ αγνξαζηηθφ θνηλφ θαη έηζη ην βηβιηεκπφξην γλσξίδεη κεγαιχηεξε άλζηζε. 18 πλνςίδνληαο ζα ιέγακε φηη ηα βηβιία πνπ εθδίδνληαη εθείλα ηα ρξφληα πξηλ απφ ηελ ειιεληθή επαλάζηαζε παξνπζηάδνπλ έλα ζρεηηθά δηεπξπκέλν ηηηινιφγην, κε ην ζξεζθεπηηθφ θαη παξαδνζηαθφ βηβιίν λα θαηέρεη κελ κηα θπξίαξρε ζέζε αιιά λα εκθαλίδνληαη θαη θαηλνχξγηεο θαηεγνξίεο βηβιίσλ πνπ αληαπνθξίλνληαη ζηηο λέεο αλάγθεο θαη επηζπκίεο ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ θαη ζπκβάιινπλ ζηε δηακφξθσζε κηαο λενειιεληθήο εζληθήο ζπλείδεζεο. 19 Βέβαηα γηα άιιε κία θνξά απφ φιε απηή ηελ πξνζπάζεηα έκελε έμσ κηα κεγάιε κεξίδα ηνπ πιεζπζκνχ: νη αλαιθάβεηνη, νη νηθνλνκηθά αδχλακνη, νη αγξνηηθνί πιεζπζκνί θαη ζηελ ηζρπξή ηνπο πιεηνςεθία νη γπλαίθεο. Χζηφζν «κε ηνπο ηξφπνπο θαη ηηο ζησπέο ηνπο, ην βηβιίν θαη ε βηβιηνγξαθία απνηππψλνπλ θαη απηέο ηηο πξαγκαηηθφηεηεο». 20 Ζ δεκηνπξγία ηνπ λένπ ειιεληθνχ θξάηνπο (1821) θαη νη πνιηηηθνθνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ δελ ιεηηνχξγεζαλ επλντθά γηα ηελ 17 Φίιηππνο Ζιηνχ, Διιεληθή Βηβιηνγξαθία ηνπ 19νπ αηψλα, Τφκνο Πξψηνο 1801-1818, Αζήλα: εθδ. Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν 1997, ζει. θε 18 ibid. ζει. κε. Όια απηά αθνξνχλ θπξίσο ην ιφγην βηβιίν. Οη ηππνγξάθνη ηεο Βελεηίαο έρνπλ ηα δηθά ηνπο δίθηπα: αμηνπνηνχλ ηα παλεγχξηα, ιακβάλνπλ παξαγγειίεο απφ άιια κέξε θαη φληαο πην θαιά νξγαλσκέλνη αλαιακβάλνπλ, απφ ηα ηέιε ηνπ 18 νπ αηψλα, θαη ηα δηαθίλεζε βηβιίσλ πνπ έρνπλ ηππσζεί ζε άιιεο πφιεηο ηεο δπηηθήο Δπξψπεο. 19 Φίιηππνο Ζιηνχ, Διιεληθή Βηβιηνγξαθία ηνπ 19νπ αηψλα, Τφκνο Πξψηνο 1801-1818, Αζήλα: εθδ. Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν 1997, ζει. λο, με 20 ibid. ζει. με 5
θνηλνχ. 23 Ζ ρξνλνινγηθή πεξίνδνο απφ ην 1945 θαη κεηά είλαη γεκάηε απφ πνιχ αλάπηπμε ηεο ηππνγξαθίαο. Σν πεξηνξηζκέλν κέγεζνο ηεο ρψξαο, ε νηθνλνκηθή εμαζιίσζε ηνπ πιεζπζκνχ θαη ην κεγάιν πνζνζηφ αλαιθαβεηηζκνχ δελ επέηξεπαλ ηελ άλζηζε ηεο εγρψξηαο αγνξάο. Δπηπιένλ, ηελ επνρή ηνπ Η. Καπνδίζηξηα θαη επί βαζηιείαο ηνπ Όζσλα κηα ζεηξά απζηεξψλ κέηξσλ γηα ηελ εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη ν εληζρπκέλνο θξαηηθφο έιεγρνο δπζρεξαίλνπλ αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ εζσηεξηθή αγνξά. Ζ φιε θαηάζηαζε αξρίδεη λα βιέπεη ηηο πξψηεο αρηίδεο θσηφο κε ηελ αλαηξνπή ηνπ Όζσλα θαη νη δηαδηθαζίεο εθβηνκεράληζεο ηεο ρψξαο νδεγνχλ ηειηθά ζηελ αχμεζε ηεο εζσηεξηθήο αγνξάο θαη ζηελ νινέλα θαη κεγαιχηεξε αλάπηπμε ηεο εθδνηηθήο δξάζεο. 21 Έηζη κε ηνλ 19 ν αηψλα λα απνηειεί ηνλ πξφδξνκν ηεο εθδνηηθήο δσήο ηεο Διιάδαο, κε ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ λα παξακέλεη ξεπζηφ αιιά θαη αδηακφξθσην θαη ηνλ εθδφηε λα απνηειεί απιψο έλα δηεθπεξαησηή αλάκεζα ζην ζπγγξαθέα ή ηνλ μέλν εθδφηε θαη ην θνηλφ νδεγνχκαζηε ζηαδηαθά πξνο ηνλ 20 ν αηψλα θαη ηηο αξγέο θαη επίπνλεο δηαδηθαζίεο πνπ ζα θαηαιήμνπλ ζην ράξακα ηεο ειιεληθήο εθδνηηθήο ηζηνξίαο. 22 Οη αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα βξίζθνπλ ην βηβιίν λα πξνζπαζεί λα βξεη ηε ζέζε ηνπ κέζα ζηελ ειιεληθή αγνξά αλαδεηψληαο έλα ζπζηεκαηηθφ αλαγλσζηηθφ θνηλφ πνπ ζα θαηαλαιψλεη βηβιία σο έλα είδνο βαζηθήο αλάγθεο. Ζ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ 1930 πνπ πιήηηεη θαη ηελ Διιάδα, ν αληαγσληζκφο απφ ηελ εθεκεξίδα, ην ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν, ε εξαζηηερληθή λννηξνπία ησλ εθδνηψλ, ε απνπζία δηθηχνπ αληαπνθξηηψλ αιιά θαη ε απμεκέλε θηλεηηθφηεηα ηνπ μέλνπ ινγνηερληθνχ βηβιίνπ απνηεινχλ ηηο βαζηθφηεξεο αηηίεο γηα ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδεη ην ειιεληθφ βηβιίν. Παξφια απηά ε πξνζπάζεηα δελ εγθαηαιείπεηαη θαη κέζσ δξάζεσλ φπσο ε «Δβδνκάδα ηνπ ειιεληθνχ βηβιίνπ»(16-27 Απξηιίνπ 1932) επηδηψθεηαη ε δηάδνζε ηνπ βηβιίνπ θαη ε πξνζέγγηζε απφ κηα επξχηεξε κάδα αλαγλσζηηθνχ ζεκαληηθά γεγνλφηα πνπ θπξηνιεθηηθά ζηηγκαηίδνπλ θαη θαζνξίδνπλ ηελ εμέιημε ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο. Όιεο νη αλαθαηαηάμεηο ζε ηδενινγηθφ θαη πνιηηηθφ επίπεδν πνπ αθνινχζεζαλ ηα ρξφληα ηνπ πνιέκνπ απνηππψζεθαλ ζηα ειιεληθά ινγνηερληθά έξγα, κέζσ ησλ νπνίσλ αληηθαηνπηξίδνληαλ θαη ηα βαζηθά πνιηηηθά ζηξαηφπεδα. Έηζη ηα 21 Νίθνο Λέαλδξνο, Πνιηηηθή Οηθνλνκία ησλ ΜΜΔ, εθδ. Καζηαληψηε, ζει. 222-223 22 Βάζηαο Σζνθφπνπινο, Αγγειηθή Πάζζηα, Γηάλλεο Υξπζνβέξγεο, Πεξηπέηεηεο ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα 1880-1940, Αζήλα: εθδ. Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 1998, ζει. 9-13 23 Βάζηαο Σζνθφπνπινο, Αγγειηθή Πάζζηα, Γηάλλεο Υξπζνβέξγεο, Πεξηπέηεηεο ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα 1880-1940, Αζήλα: εθδ. Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 1998, ζει. 14, ζει. 49-53 6
δχν αληίπαια πνιηηηθά ξεχκαηα, ε ζπληεξεηηθή παξάηαμε θαη ε Αξηζηεξά, ζπκκεηέρνπλ ζε δχν δηαθνξεηηθήο θχζεσο ινγνηερληθέο ηάζεηο. Ζ πξψηε ηάζε, πνπ θαιιηεξγείηαη απφ ηε ζπληεξεηηθή ηδενινγία, θηλείηαη πξνο κηα ινγνηερληθή παξαγσγή πνπ βαζίδεηαη ζε κηα παξαδνζηαθή αθαδεκατθή αηζζεηηθή. Ζ ίδηα ηάζε, πνπ θαιιηεξγείηαη απφ ηελ αξηζηεξή ηδενινγία θηλείηαη θαη απηή πξνο κηα αξηζηεξή αθαδεκατθή αηζζεηηθή πνπ βαζίδεηαη φκσο πάλσ ζην ζνζηαιηζηηθφ ξεαιηζκφ. Ζ ινγνηερληθή απηή ηάζε επνκέλσο, πνπ θαιιηεξγείηαη θαη απφ ηα δχν πνιηηηθά ξεχκαηα θηλείηαη πξνο ηελ ίδηα θαηεχζπλζε πνπ δελ είλαη άιιε απφ ηε δεκηνπξγία κηαο εκπεηξηθήο θαη «ιατθήο» εηθφλαο ηεο λεφηεξεο Διιάδαο. 24 Ζ δεχηεξε ηάζε είλαη ν ινγνηερληθφο «κνληεξληζκφο» πνπ εθθξάδεηαη ζε κία πξψηε θάζε απφ ζεκαληηθνχο ινγνηέρλεο ηεο ζπληεξεηηθήο παξάηαμεο. Ζ ίδηα ηάζε βξίζθεη ζηαδηαθά απήρεζε θαη ζηα ινγνηερληθά έξγα ηεο αξηζηεξήο παξάηαμεο, ηα νπνία μεπεξλνχλ ζηγά -ζηγά ην πξφηππν ηεο ζηξαηεπκέλεο ηέρλεο θαη ηελ αξλεηηθή ζηάζε πξνο ηνπο δηαλννχκελνπο. Ζ ηάζε απηή ηνπ ινγνηερληθνχ κνληεξληζκνχ θαζνξίδεη ηε ξνκαληηθή αιιά θαη ηε ζχγρξνλε εηθφλα ηεο Διιάδαο. 25 Έηζη αλαπηχζζεηαη ν ρψξνο ηνπ βηβιίνπ ν νπνίνο έρεη κηα έληνλα ηδενινγηθή επηθάιπςε, κε ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο παξάδνζεο θαη ηνπ κνληεξληζκνχ νη νπνίεο κάιηζηα έρνπλ ζπρλά έληνλε πνιηηηθή ρξνηά. Οη ηάζεηο απηέο εθθξάδνληαη ζην πεδίν ηεο θνπιηνχξαο θαη ραξαθηεξίδνπλ ηελ πνιηηηζηηθή δεκηνπξγία ηεο επνρήο. 26 Δλ ησ κέζσ πνιιψλ πξνβιεκάησλ θαη δπζρεξψλ ζπγθπξηψλ ζηα ρξφληα πνπ αθνινπζνχλ, ε εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηα αξρίδεη ζηαδηαθά λα αθκάδεη θαη ν ηνκέαο ηνπ βηβιίνπ ζην ζχλνιφ ηνπ αθνινπζεί κε αξγά βήκαηα κηα αλνδηθή πνξεία, πεξηιακβάλνληαο ηφζν ηελ βηβιηνπαξαγσγή θαη ηελ εζσηεξηθή αγνξά φζν θαη ην δίθηπν ησλ εθδνηηθψλ νίθσλ θαη βηβιηνπσιείσλ. 27 Έηζη απηφ πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ ειιεληθή βηνκεραλία ηνπ βηβιίνπ είλαη ε αχμεζε ηνπ κεγέζνπο ηεο αγνξάο θαη ν εμαηξεηηθά ζεκαληηθφο αξηζκφο αλφδνπ απφ ην 1950 θαη κεηά θαη εηδηθά θαηά ηελ εηθνζηπεληαεηία 1975-1999. 28 χκθσλα κε ζηνηρεία ηεο UNESCO ζηελ Διιάδα ν αξηζκφο ησλ «κε πεξηνδηθψλ εθδφζεσλ» - πνπ πεξηιακβάλεη βηβιία θαη θπιιάδηα απμήζεθε απφ 1.068 ηίηινπο ην 1950 ζε 1.575 ην 1960, 2.027 ην 1970, 4.048 ην 1980 24 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 263 25 ibid. 26 ibid. 27 Νίθνο Λέαλδξνο, Πνιηηηθή Οηθνλνκία ησλ ΜΜΔ, Αζήλα: εθδ. Καζηαληψηε 2000, ζει. 253 28 Η Γχζθνιε Αλάπηπμε, Τα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 2004, ζει. 13, 19-21 7
θαη 4.651 ην 1985. 29 Οη κηζέο απφ απηέο ηηο εθδφζεηο ζα πξέπεη λα ζεσξεζνχλ σο βηβιία, θαζψο ζχκθσλα κε ηνπο ππνινγηζκνχο ηνπ πεξηνδηθνχ Ιρλεπηήο, ε βηβιηνπαξαγσγή απμήζεθε απφ 2.348 ηίηινπο ην 1987 ζε 2.480 ην 1988, 2.640 ην 1989, 2.870 ην 1990 θαη 3.130 ην1991. Έηζη ινηπφλ είλαη θαλεξφ φηη παξά ηηο κεγάιεο νηθνλνκηθέο δπζηνθίεο, ε πνξεία ηνπ βηβιίνπ ζηελ Διιάδα παξνπζίαζε κηα ζηαζεξή αλνδηθή πνξεία ε νπνία κάιηζηα έθηαζε κέρξη θαη ην 33,3% κεηαμχ 1987 θαη 1991. 30 Απηφο ελ νιίγνηο ππήξμε ν θφζκνο ηνπ ειιεληθνχ βηβιίνπ θαη ηεο ειιεληθήο βηβιηνπαξαγσγήο. Σν βηβιίν θηλείηαη κέζα ζην ρψξν θαη ην ρξφλν κέζα απφ πνξείεο δχζβαηεο, πνιχπινθεο αιιά θαη ζπρλά ειπηδνθφξεο, αθξνβαηψληαο αλάκεζα ζηελ ηδηφηεηά ηνπο σο εκπνξηθφ πξντφλ αιιά θαη σο πνιηηηζκηθφ αγαζφ, δεθηηθφ ζε πνηθίιεο θνηλσληθέο ρξήζεηο. Κεθάλαιο 2 Α. Ζ Δμποπική και Πολιηιζηική Γιάζηαζη ηος Βιβλίος και ηηρ Δκδοηικήρ Παπαγυγήρ Τα βηβιία θωηίδνπλ ην ιαό, εμαλζξωπίδνπλ ηνπο ηζρπξνύο, ηέξπνπλ ηελ αξγία ηωλ πινπζίωλ, δηαπαηδαγωγνύλ όιεο ηηο θνηλωληθέο ηάμεηο. Ρεφνάλ Όπσο αλαθέξζεθε θαη παξαπάλσ ε γέλλεζε θαη ελ ζπλερεία ε εμέιημε ηνπ βηβιίνπ πξνέθπςε ζε κηα επνρή πνπ θαη νη ίδηεο νη θνηλσλίεο είραλ αξρίζεη λα αιιάδνπλ. Σν βηβιίν, επεξεαδφκελν ζαθψο απφ ηηο θνηλσληθέο απηέο κεηαβνιέο, ηηο απνηχπσζε θαη ηηο θαηέγξαςε απνηειψληαο ηνλ εθθξαζηή φισλ ησλ ηδεψλ θαη πιεξνθνξηψλ φισλ ησλ επνρψλ. Απηή ππήξμε θαη ε ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηνπ βηβιίνπ πνπ φπσο φια ηα κέζα καδηθήο επηθνηλσλίαο ζπλέβαιε θαη απηφ ζηε δηακφξθσζε ζπλεηδήζεσλ. 31 Χζηφζν ν ραξαθηήξαο ηνπ βηβιίνπ ππήξμε εμ αξρήο δηηηφο, δηαζέηνληαο ηφζν ηελ εκπνξεπκαηηθή φζν θαη ηελ πνιηηηζηηθή ηδηφηεηα. 32 29 UNESCO, Statistical Yearbook, 1985, Πίλαθαο 7.7 ζην Νίθνο Λέαλδξνο, Μαδηθά Έληππα Δπηθνηλσλίαο ζηελ Διιάδα, εθδ. Γειθίλη 1992, ζει. 211 30 Νίθνο Λέαλδξνο, Μαδηθά Έληππα Δπηθνηλσλίαο ζηελ Διιάδα, εθδ. Γειθίλη 1992, ζει. 211-212 31 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 13-14 32 Μπξζίλε Ενξκπά, Κξαηηθή Πνιηηηθή, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1995, ζει. 12 8
πγθεθξηκέλα ζηελ Διιάδα, ν πξνβιεκαηηζκφο γηα ηα φξηα ηνπ εκπνξεπκαηηθνχ θαη ηνπ πνιηηηζηηθνχ ραξαθηήξα ηνπ βηβιίνπ είλαη δηάρπηνο εηδηθά ζήκεξα κε ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδεη ν ζχγρξνλνο πνιηηηζκφο ιφγσ ησλ πξνβιεκάησλ πνπ έρνπλ πξνθχςεη απφ ηηο λέεο κνξθέο καδηθήο θαηαλάισζεο θαη αθνκνίσζεο πξνηχπσλ πνπ κεηαιιάζζνπλ ηηο επηθξαηνχζεο κέρξη ηψξα κνξθέο έθθξαζεο. Μέζα ζην πιαίζην απηφ ην βηβιίν απηνλνκείηαη σο έλα ηδηαίηεξν πεδίν θαη δηεθδηθεί ην δηθφ ηνπ ρψξν έθθξαζεο. 33 Α.1. Ζ Δμποπική Γιάζηαζη ηος Βιβλίος και ηηρ Δκδοηικήρ Παπαγυγήρ Ζ ζχγρξνλε εθδνηηθή αγνξά απνηειείηαη απφ δχν είδε εθδνηηθψλ νίθσλ πνπ αληαπνθξίλνληαη ζε δηαθνξεηηθφ αλαγλσζηηθφ θνηλφ. Έηζη απφ ηε κία κεξηά έρνπκε ηνπο κεγάινπο εκπνξηθνχο εθδνηηθνχο θαη απφ ηελ άιιε ηνπο κηθξνχο κε βηβιία εμεηδηθεπκέλνπ πεξηερνκέλνπ. Καηά ηνλ Μπνπξληηέ «ν εθδνηηθφο ηνκέαο ιεηηνπξγεί ζχκθσλα κε ην άζξνηζκα ησλ πξνζαλαηνιηζκψλ ησλ επηκέξνπο εθδνηηθψλ νίθσλ». 34 Τπάξρνπλ δχν πφινη ν εκπνξηθφο θαη ν πνιηηηζηηθφο θαη θαζέλαο απεπζχλεηαη ζε δηαθνξεηηθφ θνηλφ θαη ζε δηαθνξεηηθή αγνξά. Ο εκπνξηθφο πφινο ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα ηαρεία δηαδηθαζία παξαγσγήο θαη θπθινθνξίαο πξντφλησλ πνπ έρνπλ εθηεηακέλε ζεκαηνινγία αιιά θαη δίθηπν δηαλνκήο κε ζθνπφ αζθαιψο ηνλ πξνζπνξηζκφ άκεζνπ θέξδνπο. Έηζη αληίζηνηρα ν εκπνξηθφο πφινο ηεο εθδνηηθήο βηνκεραλίαο ζηνρεχεη ζε έλα ζπγθεθξηκέλν αλαγλσζηηθφ θνηλφ ην νπνίν παξνπζηάδεη κηα πην έληνλε θαηαλαισηηθή δηάζεζε. 35 ην πιαίζην απηφ βέβαηα εληάζζεηαη έλαο γεληθφηεξνο πξνβιεκαηηζκφο ζε ζρέζε κε ηνπο θηλδχλνπο πνπ ελππάξρνπλ ζην ζχγρξνλν πνιηηηζκφ απφ ηα θαηλνχξγηα πξφηππα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε κεηαβηνκεραληθή νηθνλνκία. Σα δε πξφηππα απηά δηαζέηνπλ ηέηνηα δχλακε πνπ αζθνχλ θαηαιπηηθή επηξξνή ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αλζξψπνπ θαη επηθέξνπλ αλαηξνπέο ζηηο απνθαινχκελεο παξαδνζηαθέο κνξθέο επηθνηλσλίαο. Ηδηαίηεξα ζηνλ ηνκέα ηνπ βηβιίνπ ζεσξείηαη φηη ν εκπνξεπκαηηθφο ηνπ ραξαθηήξαο ηζρπξνπνηείηαη νινέλα θαη πεξηζζφηεξν κε ζπλέπεηα ηελ ππνηίκεζε ηεο πνιηηηζηηθήο ηνπ ηδηφηεηαο. 36 33 Γηάλλεο Φπράξεο, «Σα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ», ζην Οκάδα Δξγαζίαο, Γηα ηελ Φάξαμε Δζληθήο Πνιηηηθήο Βηβιίνπ θαη Αλάγλσζεο, Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 1994, ζει. 89 34 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 229 35 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 230 36 Γηάλλεο Φπράξεο, «Σα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ», ζην Οκάδα Δξγαζίαο, Γηα ηελ Φάξαμε Δζληθήο Πνιηηηθήο Βηβιίνπ θαη Αλάγλσζεο, Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 1994, ζει. 90 9
πγθεθξηκέλα γηα ηελ Διιάδα ζεσξείηαη φηη ππάξρεη κηα έληνλε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ βηβιίνπ σο πξντφλ πνπ ζπλνδεχεηαη απφ αθξαίεο θαηαλαισηηθέο ηάζεηο, ππεξβνιηθή ρξήζε ησλ κεζφδσλ ηνπ κάξθεηηλγθ θαη κηα θαηαρξεζηηθή πξνβνιή ησλ παξαγφλησλ ηνπ βηβιίνπ κε ζπλέπεηα ηε δεκηνπξγία κηαο καδηθήο ζπλείδεζεο ηνπ βηβιίνπ. 37 Χζηφζν ππάξρεη θαη ε άπνςε, ηελ νπνία ππνζηεξίδεη θαη ν Πξφεδξνο ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ θ. Γηψξγνο Φχραινο, φηη εθφζνλ ην βηβιίν νχησο ή άιισο έρεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο θαηαλαισηηθνχ πξντφληνο ζα πξέπεη λα αληαπνθξηζεί ζην πεξηβάιινλ απηφ ηεο αγνξάο πνπ είλαη πιένλ εμαηξεηηθά αληαγσληζηηθφ. 38 Πξνο ελίζρπζε ηνπ επηρεηξήκαηνο απηνχ, πξνβάιιεηαη θαη ε ηάζε λα πσιείηαη πιένλ ην βηβιίν θαη ζε ζεκεία πνπ ίζσο δελ απνηεινχλ ην αξκφδνλ θαη ελδεδεηγκέλν πεξηβάιινλ πψιεζεο γηα έλα βηβιίν (π.ρ. ζηα ζνχπεξ-κάξθεη). Απφ ηε ζηηγκή επνκέλσο πνπ ε αγνξά έρεη δηεπξπλζεί ηφζν πνιχ θαη ν εθδνηηθφο νίθνο ή έλα ακηγέο βηβιηνπσιείν δελ κπνξεί λα βξίζθεηαη ζε έλα ζεκείν πνπ λα απνηειεί καγλήηε γηα ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ εμαηηίαο ησλ ζεκαληηθψλ ιεηηνπξγηθψλ εμφδσλ ζε έλα ηέηνην ζεκείν ηεο πφιεο, γηα παξάδεηγκα ζε έλα εκπνξηθφ θέληξν, απηά ηα ελαιιαθηηθά ζεκεία πψιεζεο ησλ βηβιίσλ φπσο ηα ζνχπεξ-κάξθεη ζπκβάιινπλ ηειηθά ζηελ πξνψζεζε ηνπ βηβιίνπ. Οπφηε ηα πνιπθαηαζηήκαηα πνπ αλάκεζα ζηα άιια πσινχλ θαη βηβιία, ηειηθά εμππεξεηνχλ ηελ πξνψζεζή ηνπο θαη ζε θακία πεξίπησζε ε πψιεζή ηνπο ζε ηέηνηα ζεκεία δελ νδεγεί ζηελ ππνβάζκηζή ηνπο θαη ζηε γεληθφηεξε ππνηίκεζε ηεο αμίαο ηνπ βηβιίνπ. 39 Μάιηζηα φια απηά ηα θαηλνχξγηα βηβιηνπσιεία πνπ αλακέλεηαη λα δεκηνπξγεζνχλ, νη θαηλνχξγηνη ρψξνη θαη εθεπξεηηθνί ηξφπνη δηαλνκήο, ε επξχηεξε θαηαλνκή ησλ ρψξσλ απηψλ θαζψο θαη ε πξνζέγγηζε θαηλνχξγησλ θαη λέσλ ζε ειηθία αλαγλσζηψλ κπνξνχλ λα δηεπξχλνπλ ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ. 40 Απφ ηελ άπνςε απηή ζα έρεη πνιχ ελδηαθέξνλ ε ιεηηνπξγία ηνπ πξψηνπ ππνθαηαζηήκαηνο ζηελ Διιάδα ηεο δηεζλνχο αιπζίδαο Fnac, ε πξψηε εηαηξία πνπ εγθαηλίαζε ηε ινγηθή ησλ ζνχπεξ- κάξθεη γηα ηα βηβιία πνπιψληαο ηα αλάκεζα ζε cd, dvd, θαη άιια είδε ςεθηαθήο ηερλνινγίαο. Οη έιιελεο βηβιηνπψιεο έρνπλ ζνξπβεζεί δηφηη θνβνχληαη φηη δελ ζα αληέμνπλ ηνλ αληαγσληζκφ δηφηη ε γαιιηθή πνιπεζληθή Fnac είλαη ζε ζέζε λα εηζέιζεη ζηελ αγνξά κε πνιχ εμνλησηηθνχο φξνπο. Γηα ην ζέκα απηφ ν εθδφηεο ησλ 37 Μπξζίλε Ενξκπά, Κξαηηθή Πνιηηηθή, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1995, ζει. 239 38 πλέληεπμε ηνπ θ. Γηψξγνπ Φχραιν, Πξφεδξν ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Δθεκεξίδα Δμπξέο, Αθηέξσκα: Γξαθηθέο Τέρλεο, Ηνχιηνο 2005 39 πλέληεπμε κε ηνλ θ. Γηψξγν Φχραιν, Πξφεδξν ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Πέκπηε 14 Ηνπιίνπ 2005 40 Νίθνο Μπαθνπλάθεο, «Κξίθνη», ΤΟ ΒΗΜΑ, Κπξηαθή 11 επηεκβξίνπ 2005, Βηβιία ζει. 1 10
«Διιεληθψλ Γξακκάησλ», θ. Παχινο Παπαρξηζηνθίινπ ζεσξεί φηη δεκηνπξγνχληαη νη πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θαιχηεξε νξγάλσζε ησλ βηβιηνπσιείσλ, θαη φηη ζα πξέπεη νη βηβιηνπψιεο λα ην δνπλ σο πξφθιεζε γηα λα ζπλαζπηζηνχλ ψζηε λα κπνξέζνπλ λα δεκηνπξγήζνπλ κεγάια θαη ζχγρξνλα βηβιηνπσιεία. 41 Αλ θαη πνιινί είλαη εθείλνη πνπ δηαθσλνχλ κε ηελ ζηάζε απηή θαη θνβνχληαη ηνλ εξρνκφ ησλ βηβιην-markets σζηφζν φινη θαίλεηαη λα ζπλαληψληαη ζην ίδην ζεκείν πνπ είλαη βέβαηα, φηη ην βηβιίν ζα πξέπεη λα πξνζηαηεπηεί σο πλεπκαηηθφ αγαζφ θαη ζε θακία πεξίπησζε δελ πξέπεη λα ράζεη ηελ αμία ηνπ. Αλέθαζελ ε αγνξά ήηαλ απηή πνπ θαζφξηδε ηηο ζπλζήθεο πψιεζεο ηνπ βηβιίνπ θαη ζε θάζε επνρή ην βηβιίν είλαη απηφ πνπ αλαδεηεί έλα ζεκείν γηα λα πνπιεζεί. Έηζη, ζχκθσλα κε ηελ θ. Καηξίλ Βειηζζάξε, Γηεπζχληξηα ηνπ Δζληθνχ Κέληξνπ Βηβιίνπ, ζε θακία πεξίπησζε δελ πξέπεη λα εκπνδίζνπκε θαη λα ζηακαηήζνπκε ηελ ηάζε απηή, πξνζπαζψληαο ζπλάκα λα κελ ζηεξεζεί θαη ην βηβιηνπσιείν, πνπ απνηειεί ηνλ παξαδνζηαθφ ρψξν πψιεζεο ηνπ βηβιίνπ, ηε ζέζε πνπ ηνπ αμίδεη. 42 Α.1.α. Σα Οικονομικά ηος Βιβλίος ζηην Δλλάδα Ζ αλαθνξά ζηελ νηθνλνκηθή δηάζηαζε ηνπ βηβιίνπ θαη ηεο εθδνηηθήο παξαγσγήο κάο δίλεη ηελ επθαηξία λα αλαθεξζνχκε ζηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηνπ βηβιίνπ ζηελ Διιάδα αλαθνξηθά ηφζν κε ηελ εγρψξηα ηδησηηθή θαηαλάισζε ζε βηβιία φζν θαη κε ηελ εμέιημε ηεο βηβιηνπαξαγσγήο. Α.1.α.1. Ζ Ηδιυηική Καηανάλυζη Βάζεη ηεο έξεπλαο πνπ εθδφζεθε απφ ην Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ (βαζηδφκελν ζε ζηνηρεία ηεο Δ..Τ.Δ απφ ηελ Έξεπλα Οηθνγελεηαθψλ Πξνυπνινγηζκψλ 1998/99 & ζηε κειέηε ηνπ Δ.ΚΔ.ΒΗ. Σα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα 1998 & 1999) ην κέγεζνο ηεο ειιεληθήο αγνξάο έρεη ζαθψο απμεζεί θαηά ηελ πεξίνδν 1988-1999, κε ηελ ηδησηηθή δαπάλε ησλ λνηθνθπξηψλ γηα βηβιία ζηελ Διιάδα λα έρεη αλέιζεη ζε 136,1 δηζεθαηνκκχξηα δξαρκέο (399,4 εθ. επξψ) (βι. Πίλαθα Π.1.). Σα πνζνηηθά θαη πνηνηηθά δεδνκέλα ηεο ειιεληθήο αγνξάο νδεγνχλ πξνο ηε δηαπίζησζε φηη ην βηβιίν παξνπζηάδεη ζαθψο κηα ζηαζεξή θαη ζεκαληηθή αλνδηθή πνξεία θαζψο έρνπλ απμεζεί ζεκαληηθά νη δαπάλεο γα ηα βηβιία θαη ηα ειιεληθά 41 «Αξρίδεη ε κάρε ησλ βηβιίν-markets», άββαην 4 Ηνπλίνπ 2005, Φάθεινο: Ζ Γηεζλήο Έθζεζε Βηβιίνπ ηεο Θεζζαινλίθεο 2005 ζηνλ Σχπν, ΔΚΔΒΗ 42 πλέληεπμε ηεο θαο Καηξίλ Βειηζζάξε, Γηεπζχληξηαο ηνπ ΔΚΔΒΗ, ζην Τν Βηβιηνραξηνπσιηθφ Βήκα, αξ. Φχιινπ 51, Μάηνο- Ηνχληνο 2005, ζει 16 11
λνηθνθπξηά επαλαπξνζδηφξηζαλ ηα θαηαλαισηηθά ηνπο πξφηππα κε θηιηθή δηάζεζε πξνο ην βηβιίν. Παξάγνληεο φπσο ε αχμεζε ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ, ε βειηίσζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ, ε δηαθεκηζηηθή πξνβνιή ηνπ βηβιίνπ θαη ηα ζχγρξνλα βηβιηνπσιεία ζπλέβαιαλ νπσζδήπνηε θαζνξηζηηθά ζηελ αλνδηθή απηή πνξεία. 43 Πίνακαρ Π.1. Ηδιυηική Γαπάνη για Βιβλία ζηην Δλλάδα (Γιρ. Γπσ.) 1988 1994 1999 Σπέσοςζερ ηιμέρ 13,3 75,5 136,1 ηαθεπέρ ηιμέρ 1994 31,9 75,5 101,8 Μεηαβολή ζε 467,7% 80,3% ηπέσοςζερ ηιμέρ Μεηαβολή ζε 136,8% 34,8% ζηαθεπέρ ηιμέρ Μεηαβολή 219,1% δεκαεηίαρ ζε ζηαθεπέρ ηιμέρ ύνολο νοικοκςπιών 3.132.888 3.244.766 3.396.767 Πηγή: Δ..Τ.Δ, Έξεπλα Οηθνγελεηαθώλ Πξνϋπνινγηζκώλ 1998/99 & Σα Οικονομικά ηος Βιβλίος ζηην Δλλάδα 1998 & 1999 Α.1.α.2. Ζ Δξέλιξη ηηρ Βιβλιοπαπαγυγήρ Ζ βηβιηνπαξαγσγή απνηειεί θαη απηή έλα ζεκαληηθφ δείθηε γηα ηελ εμαγσγή θάπνησλ ζπκπεξαζκάησλ γηα ηελ εμέιημε ηεο αγνξάο ηνπ βηβιίνπ. Έηζη ην 2002 εθδφζεθαλ 6.826 λένη ηίηινη βηβιίσλ αληί ησλ 6.726 ην 2001, 7070 ην 2000, 6.358 ην 1999 θαη 5.795 ην 1998. Δπνκέλσο παξαηεξνχκε φηη ππάξρεη κελ κηα κηθξή αχμεζε ζηε βηβιηνπαξαγσγή ε νπνία είλαη ζαθψο κηθξφηεξε απφ ηε ζπλερή αλνδηθή πνξεία πνπ παξνπζίαδε ηε δεθαεηία ηνπ 1990(βι. Πίλαθαο Π.2.). 44 Δπίζεο ζχκθσλα κε θάπνηεο εθηηκήζεηο ππάξρεη ην ελδερφκελν, ιφγσ ηεο ππεξβνιηθήο παξαγσγήο λέσλ ηίηισλ ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηελ Διιάδα πνπ νδήγεζε ζηελ ππεξθάιπςε ησλ 43 χκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηεο κειέηεο Δμειίμεηο θαη Πξνβιέςεηο ηεο ηδησηηθήο θαηαλάισζεο ζηελ Διιάδα 2002, ηνπ Η.Ο.Β.Δ. γηα ηελ πεξίνδν 1999-2010 πξνβιέπεηαη άλνδνο ηνπ Μ.Δ.Ρ.Μ. ησλ δαπαλψλ γηα βηβιία θαη εθπαίδεπζε έσο θαη 0,7% εηεζίσο. Η Γχζθνιε Αλάπηπμε, Τα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 2004, ζει. 12-34 44 Η Γχζθνιε Αλάπηπμε, Τα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 2004, ζει. 49-53 12
αγνξαζηηθψλ αλαγθψλ ηεο ειιεληθήο αγνξάο, λα επέιζεη κηα ζηαζηκφηεηα ζηελ παξαγσγή θαηά ηελ επφκελε πεληαεηία. 45 Πίνναακκααρρ Π..22.. 45 πλέληεπμε Γηψξγνο Φχραινο, Πξφεδξνο ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Οηθνλνκηθή Δθεκεξίδα Δμπξέο, Αθηέξσκα: Γξαθηθέο Τέρλεο, Ηνχιηνο 2005 13
Δπίζεο απηφ πνπ ζα πξέπεη λα αλαθέξνπκε, θαη φπσο επηζήκαλε ήδε ν Πξφεδξνο ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ βηβιίνπ θ. Γ. Φχραινο, είλαη φηη ην ζεκαηηθφ πεξηερφκελν ησλ παξαγφκελσλ ηίηισλ πνπ γλσξίδνπλ κεγαιχηεξε άλζηζε έρεη αιιάμεη: ην ρξεζηηθφ-επηζηεκνληθφ βηβιίν, ην βηβιίν-εξγαιείν παξνπζηάδεη ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεξάζηηα δήηεζε ζε ζεκείν πνπ πιένλ απηνχ ηνπ είδνπο ηα βηβιία λα απνηεινχλ πεξίπνπ ην 50% ηεο παξαγσγήο θαη ην 30% πεξίπνπ ειιεληθή θαη μέλε ινγνηερλία. 46 Ζ ηάζε απηή επηβεβαηψλεηαη πξάγκαηη θαη απφ ηε βηβιηνγξαθηθή βάζε δεδνκέλσλ ηεο ΒΗΒΛΗΟΝΔΣ ηνπ Δζληθνχ Κέληξνπ Βηβιίνπ. Έηζη ην επηζηεκνληθφ βηβιίν βξίζθεηαη ζηε ρψξα καο ζηελ πξψηε ζέζε ηεο βηβιηνπαξαγσγήο κε πνζνζηφ 32,4% επί ηνπ ζπλφινπ ησλ παξαγφκελσλ ηίηισλ (βι. Πίλαθαο Π.3.) 47 Δπίζεο άιιε κία ηάζε παξαηεξείηαη ζην αζηπλνκηθφ θαη γεληθφηεξα εγθιεκαηνινγηθφ αθήγεκα ην νπνίν ην 2003 ζε ζρέζε κε ην 2001 αλέβεθε θαηά 3,2% (απφ 6,4% ην 2001 αλέβεθε ζην 9,6% ην 2003). 48 Πίνναακκααρρ Π.. 33.. *Σα ζηοισεία αθοπούν ηιρ νέερ εκδόζειρ (δεν πεπιλαμβάνονηαι οι επανεκδόζειρ και οι αναηςπώζειρ). Πηγή: ΒΗΒΛΗΟΝΔΣ, ενημέπυζη: 24.2.2004 46 πλέληεπμε κε ηνλ θ. Γηψξγν Φχραιν, Πξφεδξν ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Πέκπηε 14 Ηνπιίνπ 2005 47 Η Γχζθνιε Αλάπηπμε, Τα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 2004, ζει. 49-53 48 Ιρλεπηήο, Μειέηεο θαη Σεθκήξηα γηα ην Υψξν ηνπ Βηβιίνπ: Αξηζκφο 10, ζει. 89 14
Α. 2. Ζ Πολιηιζηική Γιάζηαζη ηος Βιβλίος και ηηρ Δκδοηικήρ Παπαγυγήρ Απφ ηα πξψηα ρξφληα εκθάληζεο ηεο ηππνγξαθίαο θαη κε ηελ εθ ησλ πζηέξσλ εμέιημή ηεο κέζσ ησλ ηερληθψλ κέζσλ αλαδείρηεθε κηα λέα ζπκβνιηθή κνξθή πνπ ήηαλ ην έληππν πιηθφ θαη ελ πξνθεηκέλσ ην βηβιίν. Δηδηθφηεξα κε ηελ αλάπηπμε ηεο ηππνγξαθηθήο βηνκεραλίαο αλέθπςαλ λέα θέληξα ζπκβνιηθήο εμνπζίαο πνπ θηλνχληαλ εθηφο ηνπ ειέγρνπ ηεο Δθθιεζίαο θαη ηνπ Κξάηνπο αλ θαη πνιχ ζπρλά θαη νη δχν απηνί θνξείο επηρείξεζαλ θαηά πεξηφδνπο λα ηα ειέγμνπλ θαη λα ηα εθκεηαιιεπηνχλ πξνο ίδηνλ φθεινο. Έηζη νη ηππνγξαθηθνί θαη εθδνηηθνί νξγαληζκνί ήηαλ, εθηφο απφ νηθνλνκηθνί, θαη πνιηηηζηηθνί ζεζκνί, δελ ήηαλ δειαδή κφλν επηρεηξήζεηο αιιά θαη ηφπνο ζπλάληεζεο γηα δηαλννχκελνπο, θνηηεηέο θαη θιεξηθνχο. 49 Απφ ηφηε θαη κέρξη ζήκεξα ε πνιηηηζηηθή δηάζηαζε θαη ε ζπκβνιηθή ζπνπδαηφηεηα ηνπ βηβιίνπ ζεσξείηαη αλακθηζβήηεηε. Με ην βηβιίν λα έρεη έλαλ πξσηαγσληζηηθφ ξφιν ζηελ αθχπληζε ηεο ζπλείδεζεο ησλ πνιηηψλ, αλαδεηθλχεηαη ην κέγεζνο ηεο πνιηηηζηηθήο ηνπ αμίαο θαη ε πξνηεξαηφηεηα πνπ ζα πξέπεη λα δνζεί ζηε δηάζηαζε απηή. 50 Γηφηη ζηνλ πνιηηηζκφ καο ην βηβιίν δελ ιεηηνπξγεί κφλν σο έλα πξντφλ πνπ έρεη κηα πλεπκαηηθή θαη νηθνλνκηθή αμία αιιά δηεθδηθεί ζπγρξφλσο θαη έλα ξφιν, πνπ ίζσο λα είλαη θαη ν πην ζεκαληηθφο, απηφλ ηνπ ζπκβφινπ. 51 Όζν γηα ηνλ πνιηηηζηηθφ πφιν ηεο εθδνηηθήο παξαγσγήο ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα ηάζε κεζνπξφζεζκεο παξαγσγήο, αλαιακβάλνληαο ζπγρξφλσο ηνλ θίλδπλν ε πνιηηηζηηθή επέλδπζε λα αληαπνθξηζεί ζε κηα πεξηνξηζκέλε αγνξά ρσξίο λα ππάξμεη ην αληίζηνηρν νηθνλνκηθφ απνηέιεζκα. Έηζη νη εθδνηηθνί νίθνη πνπ αλήθνπλ ζε απηή ηελ θαηεγνξία παξάγνπλ βηβιία πνπ αληαπνθξίλνληαη ζε έλα θνηλφ πην επηιεθηηθφ κε πνιηηηζηηθά ελδηαθέξνληα θπξίσο. 52 Σν πξντφλ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ εθδνηηθψλ νίθσλ έρεη κεγάιν ρξνληθφ θχθιν απφζβεζεο θαη ν καθξνπξφζεζκνο ζηφρνο ηνπο είλαη λα πεηχρνπλ ηελ αλαγλψξηζε θαη ηελ απνδνρή ησλ βηβιίσλ ηνπο κέζσ δηαθφξσλ εηδηθψλ 49 John B. Thompson, Νεσηεξηθφηεηα θαη Μέζα Δπηθνηλσλίαο, Αζήλα: εθδ. Παπαδήζε 1999, ζει. 95-102 50 Mirsini Zorba, Politique de l Etat concernant le Livre et Politiques de la Lecture, National Book Centre of Greece, ζει. 1-3 51 Βαζίιεο Κάζζνο, «Ζ Δληαία Σηκή ηνπ Βηβιίν» ζην Οκάδα Δξγαζίαο, Γηα ηελ Φάξαμε Δζληθήο Πνιηηηθήο Βηβιίνπ θαη Αλάγλσζεο, Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 1994, ζει. 107-108 52 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 230-1 15
θαη ησλ αλαγλσζηψλ. ηελ αλαγλψξηζε απηή ελζσκαηψλεηαη θαη ε ζπκβνιηθή αμία ηνπ βηβιίνπ σο πνιηηηζηηθφ πξντφλ. 53 Χζηφζν ε δηαδηθαζία ηεο απνδνρήο ησλ βηβιίσλ απηψλ είλαη ζπλήζσο ρξνλνβφξεο θαη καθξνρξφληεο απφ ηε ζηηγκή ηδίσο πνπ ηα πεξηζζφηεξα απφ απηά ηα βηβιία δελ αληαπνθξίλνληαη ζηηο ζπλεζηζκέλεο θξαηνχζεο πξνζδνθίεο ησλ αλαγλσζηψλ θαη ρξεηάδνληαη έλαλ εχινγν ρξφλν γηα λα θεξδίζνπλ ηελ αλαγλψξηζή ηνπο. Ζ ηειηθή ηνπ φκσο απνδνρή ελζσκαηψλεη θαη ηε ζπκβνιηθή ηνπ αμία πνπ βέβαηα κεηά απφ έλα ρξνληθφ δηάζηεκα κεηαηξέπεηαη θαη ζε νηθνλνκηθφ φθεινο. ε γεληθέο γξακκέο πάλησο νη κεγάινη εκπνξηθνί εθδνηηθνί νίθνη πνπ απνηεινχλ ηε βάζε ηεο εθδνηηθήο βηνκεραλίαο ζπλήζσο απνθεχγνπλ βηβιία πνπ είλαη αξθεηά πξσηνπνξηαθά δηφηη, αλ θαη κπνξεί λα έρνπλ εμαηξεηηθφ ελδηαθέξνλ, ε δήηεζή ηνπο είλαη αξθεηά πεξηνξηζκέλε. Γη απηφ θαη νη κηθξνί εθδνηηθνί νίθνη θηλνχληαη πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε θαη πξνο απηφ ηνλ ηνκέα ηεο αγνξάο πνπ δελ θαιχπηεηαη απφ ηνπο κεγάινπο εθδνηηθνχο νίθνπο. 54 Πξνζπαζψληαο σζηφζν λα εθκεηαιιεπηνχλ ην πεξηζψξην απηφ ηνπ εθδνηηθνχ ρψξνπ θαη πξνσζψληαο κηα δηαθνξεηηθή θηινζνθία ζπρλά θαηαιήγνπλ κε έλα εμαηξεηηθά αζζελέο νηθνλνκηθφ ππφβαζξν κε θίλδπλν λα ηεζνχλ ππφ ηνλ έιεγρν θάπνηνπ ηζρπξφηεξνπ εθδνηηθνχ νίθνπ. 55 Αληίζηνηρε αζθαιψο είλαη ε θαηάζηαζε θαη γηα ηα βηβιηνπσιεία, ζχκθσλα κε ηελ Πξφεδξν ηνπ πιιφγνπ Βηβιηνπσιψλ Αζελψλ θ. Β. Μαλνπζαξίδνπ, πνπ επηιέγνπλ λα αζρνιεζνχλ κε ην «δχζθνιν» βηβιίν ην νπνίν νχηε πσιείηαη εχθνια αιιά νχηε θαη δηαθεκίδεηαη θαη νπσζδήπνηε αληηκεησπίδνπλ κεγαιχηεξεο νηθνλνκηθέο δπζρέξεηεο θαη έρνπλ ιηγφηεξε επειημία απφ εθείλνπο «πνπ ιεηηνπξγνχλ επθαηξηαθά θαη αιιάδνπλ πξντφληα αλάινγα κε ηηο επνρέο θαη κε ηε δήηεζε». 56 ε γεληθέο γξακκέο ζα ιέγακε φηη ελ ησ κέζσ πνιιψλ ζπδεηήζεσλ πεξί ηεο πνηφηεηαο θαη ηνπ πνιηηηζηηθνχ ξφινπ ηνπ βηβιίνπ ζήκεξα ζηελ Διιάδα, πνιινί είλαη εθείλνη πνπ παξαηεξνχλ φηη ππάξρεη κηα ηάζε έληνλεο απντδενινγηθνπνίεζεο θαη εκπνξεπκαηνπνίεζεο ησλ βηβιίσλ πνπ παξάγνληαη. Βέβαηα ην γεγνλφο απηφ νθείιεηαη θαη ζηε γεληθφηεξε νξγάλσζε ηεο θνπιηνχξαο πνπ δπζθνιεχεη ηελ αλάπηπμε ελφο πνιηηηζηηθνχ δηαιφγνπ, κε ζπλέπεηα ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ πνιηηηζηηθνχ 53 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει. 234 54 Γηακαληήο Μπαζαληήο, Βηβιίν θαη Δπηθνηλσλία, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1993, ζει 234-235 55 Φ. Μπαξκπηέ-Κ. Λαβελίξ, Ιζηνξία ησλ Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο, Απφ ηνλ Νηηληεξφ ζην Ίληεξλεη, Αζήλα: εθδ. Γξνκέαο 1999, ζει.440-441 56 Μαλνπζαξίδνπ Βαζηιηθή, «Απάληεζε ζηε Γεκνζηνγξάθν ηνπ Βήκαηνο Λσξε Κέδα πεξί Αχμεζεο ηεο Βηβιηνθηιίαο», Τν Βηβιηνραξηνπσιηθφ Βήκα, αξ. Φχιινπ 51, Μάηνο- Ηνχληνο 2005, ζει. 11 16
ραξαθηήξα ηνπ βηβιίνπ θαη ηελ αλάδεημε ηεο εκπνξεπκαηηθήο ηνπ ηδηφηεηαο σο επηθξαηνχζαο. 57 Χζηφζν, ζα πξέπεη λα επηζεκάλνπκε ζην ζεκείν απηφ φηη, εάλ δνχκε ηε ζέζε ηνπ βηβιίνπ ζηελ θαηαλάισζε ησλ ειιεληθψλ λνηθνθπξηψλ ζε πνιηηηζηηθά πξντφληα, ζα δηαπηζηψζνπκε φηη παξνπζηάδεη ζεκαληηθά αλνδηθή πνξεία. Έηζη, ην βηβιίν σο θαηαλαισηηθφ πνιηηηζηηθφ αγαζφ ήηαλ πςειφηεξα ζηελ πξνηίκεζε ζε ζρέζε κε άιια πξντφληα φπσο ηηο εθεκεξίδεο, ηα πεξηνδηθά ή άιινπο ηνκείο ςπραγσγίαο φπσο ην ζέαηξν ή ν θηλεκαηνγξάθνο ηα νπνία παξνπζίαζαλ ζεκαληηθή κείσζε ζην πιαίζην ηεο ηδησηηθήο θαηαλάισζεο (βι. Πίλαθαο Π.4.). 58 Πίνακαρ Π.4. Ποζοζηό ςμμεηοσήρ Πολιηιζηικών Γαπανών ζηιρ ςνολικέρ Γαπάνερ Νοικοκςπιών 1974-1999 1974 1982 1988 1994 1999 Βιβλία 0,34% 0,39% 0,26% 0,66% 0,71% Δθημεπίδερ/ Πεπιοδικά 0,52% 0,58% 0,81% 0,70% 0,66% Γημόζια θεάμαηα & Κινημαηογπάθορ 0,50% 0,80% 0,85% 0,51% 0,43% Πηγή: Δπεξεπγαζία ζηοισείυν ηηρ Δ..Τ.Δ από ηο Δθνικό Κένηπο Βιβλίος, Έξεπλα Οηθνγελεηαθώλ Πξνϋπνινγηζκώλ 1987/88, 1993/94, 1998/99 ςμπεπάζμαηα: Μέζα απφ ηελ αλαδήηεζε απηή ζην ρψξν ηνπ βηβιίνπ πνπ ηφζν σο πνιηηηζηηθφ αγαζφ φζν θαη σο νηθνλνκηθφ πξντφλ έρεη θαηαθιχζεη ηελ ειιεληθή αγνξά, ζα κπνξνχζακε λα θαηαιήμνπκε ζε θάπνηα πξψηα ζπκπεξάζκαηα ηα νπνία δείρλνπλ κάιινλ αηζηφδνμα. Ζ ειιεληθή αγνξά βηβιίνπ έρεη ζαθψο δηεπξπλζεί, ε παξαγσγή λέσλ ηίηισλ αθνινπζεί αλνδηθή πνξεία θαη νη ηάζεηο δείρλνπλ ην βηβιίν λα θεξδίδεη ζαθψο έδαθνο ζηελ «θαηαλάισζε» ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα πνιηηηζηηθά πξντφληα. Πξνβιήκαηα αζθαιψο ππάξρνπλ αθφκα πνιιά θαη ζρεηίδνληαη θπξίσο κε ηελ επξχηεξε νξγαλσηηθή δπζιεηηνπξγία πνπ γλσξίδεη ε ειιεληθή αγνξά. 59 Δμίζνπ ζεκαληηθφ βέβαηα είλαη θαη ε θαιιηέξγεηα ηνπ Έιιελα σο θηιαλαγλψζηε ψζηε λα ζπλεηδεηνπνηήζεη ηε ζεκαζία ηνπ βηβιίνπ σο πλεπκαηηθφ αγαζφ θαη σο απαξαίηεηε πξνέθηαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηάο ηνπ. Γηφηη «ε αλάγλσζε βηβιίσλ απνηειεί κηα 57 Μπξζίλε Ενξκπά, Κξαηηθή Πνιηηηθή, Αζήλα: εθδ. Οδπζζέαο 1995, ζει. 243 58 Η Γχζθνιε Αλάπηπμε, Τα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 2004, ζει. 19, 28 59 Η Γχζθνιε Αλάπηπμε, Τα Οηθνλνκηθά ηνπ Βηβιίνπ ζηελ Διιάδα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 2004, ζει. 123-133 17
πνιηηηζηηθή ηερληθή ε νπνία δηακνξθψλεη φιε ηε γλσζηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή καο αλάπηπμε θαη απνηειεί ην ζεκέιην ηεο ηθαλφηεηαο γηα ζθέςε, θξίζε θαη θαληαζία» 60. Κεθάλαιο 3 Α. Βιβλίο και ΜΜΔ Όπσο αλαθέξζεθε θαη ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε ζρέζε ηνπ βηβιίνπ κε ηα ππφινηπα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο είλαη κηα ζρέζε πνπ έρεη ζηεξηρζεί θπξίσο ζηελ πξνβνιή θαη πξνψζεζε ηνπ βηβιίνπ απφ ηα ΜΜΔ. Ζ ζρέζε απηή αλ θαη θαηά θχξην ιφγν έρεη ζπκβάιιεη ζεηηθά ζηελ αγνξά ηνπ βηβιίνπ δελ έρνπλ ιείςεη σζηφζν θαη θάπνηεο δπζηνθίεο πνπ αλαθχπηνπλ θπξίσο απφ ηελ αληαγσληζηηθή ζρέζε πνπ κνηάδεη λα έρεη ην βηβιίν κε ηα ππφινηπα ΜΜΔ. Ο ηχπνο, ε ηειεφξαζε, ην ξαδηφθσλν θαη ζήκεξα πιένλ θαη ην δηαδίθηπν εηζβάιινπλ δπλακηθά ζην ρψξν ηνπ βηβιίνπ, ιεηηνπξγνχλ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο εληζρπηηθά ζηελ πξνψζεζε ηνπ, πξνζθέξνπλ ηηο δπλαηφηεηέο πνπ δηαζέηνπλ γηα λα ην ζηεξίμνπλ ρσξίο φκσο λα παχνπλ θάπνηεο θνξέο λα ην πεξηνξίδνπλ θαη απηνκάησο λα ην «ππνλνκεχνπλ». Α.1. Βιβλίο και Σύπορ Ζ ζπκπεξηθνξά ηνπ ηχπνπ πξνο ην βηβιίν δείρλεη κάιινλ επλντθή θαη θαίλεηαη λα ιεηηνπξγεί σο κέζν πξνβνιήο ηνπ, ζπκβάιινληαο ζηελ αχμεζε ηεο θαηαλάισζεο θαη αλάγλσζεο βηβιίσλ. Σα δεκνζηεχκαηα γηα ην βηβιίν ζηε κεγαιχηεξε πιεηνςεθία ηνπο είλαη αλαθνξέο θαη παξνπζηάζεηο βηβιίσλ (42,6%) θαζψο θαη ινγνηερληθά λέα (31%) (βι. Γηαγξάκκαηα 1 θαη 2). Δπίζεο έλα άιιν θχξην ραξαθηεξηζηηθφ είλαη φηη έρεη παξαηεξεζεί κηα αλνκνηνκέξεηα θαη σο πξνο ην είδνο ησλ βηβιίσλ πνπ παξνπζηάδνληαη πεξηζζφηεξν αιιά θαη σο πξνο ηνπο εθδνηηθνχο νίθνπο θαη ηνπο ζπγγξαθείο πνπ πξνβάιινληαη. 61 Θα είρε έηζη ελδηαθέξνλ λα δνχκε ην πνζνζηφ ησλ δεκνζηεπκάησλ πνπ αθνξνχλ ην βηβιίν ηφζν ζηνλ εκεξήζην (Πίλαθαο 1.) φζν θαη ζηνλ θπξηαθάηηθν ηχπν (Πίλαθαο 2.), έηζη φπσο θαηαγξάθεθαλ γηα ηελ έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζε ην Παξαηεξεηήξην ηνπ Βηβιίνπ γηα ην Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ. 60 Peter Gutmann, «H εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηα ζηελ ςεθηαθή επνρή» ζην Πξαθηηθά Γηεζλνχο Σπλεδξίνπ, Νέεο Τερλνινγίεο, Ηιεθηξνληθφ Δκπφξην θαη Βηβιίν, Αζήλα: εθδ. Εήηε 2000, ΔΚΔΒΗ, ζει. 232 61 Η Κάιπςε ηνπ Βηβιίνπ απφ ηνλ Τχπν, Τπεχζπλε Έξεπλαο Γήκεηξα Μαληθάβα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 1999, ζει. 5-6 18
Πίνακαρ 1. Ποζοζηό δημοζιεςμάηυν για ηο βιβλίο ζηον ημεπήζιο ηύπο ΔΝΣΤΠΟ ΠΟΟΣΟ ΓΖΜΟΗΔΤΜΑΣΩΝ ΑΝΑ ΔΦΖΜΔΡΗΓΑ ΔΛΔΤΘΔΡΟΣΤΠΗΑ 15,7% ΣΑ ΝΔΑ 10,7% ΚΑΘΖΜΔΡΗΝΖ 7,9% ΑΘΖΝΑΨΚΖ 5,1% ΔΣΗΑ 5,1% ΑΓΔΜΔΤΣΟ ΣΤΠΟ (ΜΖΣΖ) 4,7% ΒΡΑΓΤΝΖ 4,7% ΔΞΟΤΗΑ 4,5% ΔΘΝΟ 4,5% ΔΛΔΤΘΔΡΟ 4,2% ΑΤΓΖ 4,1% ΑΚΡΟΠΟΛΗ 3,8% ΔΛΔΤΘΔΡΟ ΣΤΠΟ 3,7% ΡΗΕΟΠΑΣΖ 3,6% ΔΛΔΤΘΔΡΖ ΧΡΑ 3,1% ΣΟ ΒΖΜΑ* 2,7% ΑΓΔΜΔΤΣΟ ΣΤΠΟ (ΡΗΕΟΤ) 2,6% ΑΠΟΓΔΤΜΑΣΗΝΖ 2,3% ΑΤΡΗΑΝΖ 1,6% ΑΓΓΔΛΗΟΦΟΡΟ 1,2% ΣΟ ΟΝΟΜΑ 1,1% ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ 1,0% ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ 1,0% ΝΗΚΖ 0,6% ΛΟΓΟ 0,5% ΤΝΟΛΟ 100% *Σο καθημεπινό ΒΖΜΑ άπσιζε να κςκλοθοπεί ζηιρ 22 Μαπηίος 1999. 19
Πίνακαρ 2. Ποζοζηό δημοζιεςμάηυν για ηο βιβλίο ζηον κςπιακάηικο ηύπο ΔΝΣΤΠΟ ΠΟΟΣΟ ΓΖΜΟΗΔΤΜΑΣΩΝ ΑΝΑ ΔΦΖΜΔΡΗΓΑ ΣΟ ΒΖΜΑ 25,2% Ζ ΚΑΘΖΜΔΡΗΝΖ 10,4% ΚΤΡΗΑΚΑΣΗΚΖ ΔΛΔΤΘΔΡΟΣΤΠΗΑ 9,3% ΑΚΡΟΠΟΛΗ 7,7% ΑΠΟΓΔΤΜΑΣΗΝΖ 6,3% ΔΘΝΟ 5,8% ΚΤΡΗΑΚΑΣΗΚΖ ΑΤΓΖ 5,5% ΣΤΠΟ ΣΖ ΚΤΡΗΑΚΖ 4,9% ΑΓΔΜΔΤΣΟ ΣΤΠΟ (ΜΖΣΖ) 4,2% ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ 3,4% ΔΛΔΤΘΔΡΖ ΧΡΑ 2,7% ΒΡΑΓΤΝΖ 2,6% ΔΠΟΥΖ 2,6% ΑΓΔΜΔΤΣΟ ΣΤΠΟ (ΡΗΕΟΤ) 2,1% ΣΟ ΠΟΝΣΗΚΗ 1,6% ΑΤΡΗΑΝΖ 1,5% ΡΗΕΟΠΑΣΖ 1,4% ΣΟ ΠΑΡΟΝ 1,1% ΑΓΓΔΛΗΟΦΟΡΟ 0,9% ΝΗΚΖ 0,3% ΠΡΗΝ Ο,2% Ο ΛΟΓΟ Ο,2% ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ 0,1% ΤΝΟΛΟ 100% Αμίδεη ζην ζεκείν απηφ λα αλαθεξζνχκε ζε θάπνηα ζπκπεξάζκαηα ζηα νπνία θαηέιεμε ε έξεπλα απηή θαη ζρεηίδνληαη κε ηνλ ηξφπν πνπ πξνβάιιεηαη ην βηβιίν 20
ζηνλ ηχπν. Καηαξράο, ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ δεκνζηεπκάησλ αθνξνχλ παξνπζηάζεηο βηβιίσλ (πνπ ζπρλά απνηεινχλ κηα απιή αληηγξαθή ηνπ νπηζζφθπιινπ) ελψ νη θξηηηθέο βηβιίσλ ηηο πεξηζζφηεξεο θφξέο απνηεινχλ νπζηαζηηθά δηαθεκηζηηθή πξνβνιή. 62 πρλά επίζεο νη πξνηηκήζεηο ηνπ Σχπνπ ζπκπίπηνπλ κε απηέο ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ αιιά θαη ηε βηβιηνπαξαγσγή θαη ππάξρεη ζαθψο έλα πξνηηκεζηαθφ θαζεζηψο πξνο ζπγθεθξηκέλνπο εθδνηηθνχο νίθνπο. Σέινο ζα πξέπεη λα αλαθέξνπκε φηη ηα δεκνζηεχκαηα είλαη ζαθψο απμεκέλα ηηο εκπνξηθέο πεξηφδνπο (ζηηο γηνξηέο θαη πξηλ ην θαινθαίξη). 63 Απηφ επίζεο πνπ επηζεκαίλεηαη σο αξλεηηθή επηξξνή ηνπ ηχπνπ φρη ηφζν ζην ίδην ην βηβιίν φζν ζηελ εθδνηηθή παξαγσγή είλαη ε πνιηηηθή απηή πνπ έρεη επηθξαηήζεη ην ηειεπηαίν δηάζηεκα κε ηε δσξεάλ δηαλνκή βηβιίσλ κέζσ ηνπ ηχπνπ γεγνλφο πνπ ζαθψο δπζθνιεχεη ηελ πξνψζεζε ηνπ βηβιίνπ απφ ηνπο επαγγεικαηίεο ηνπ είδνπο. 64 ε γεληθέο γξακκέο ζα ιέγακε φηη ππάξρεη κηα βειηίσζε αλαθνξηθά κε ηελ παξνπζία ηνπ βηβιίνπ ζηνλ ηχπν ηα ηειεπηαία ρξφληα. Σα εηδηθά έλζεηα γηα ην βηβιίν, κηα ηαθηηθή ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ, ζπλέβαιαλ ζεκαληηθά ζηελ πξνβνιή θαη πξνψζεζε ηνπ βηβιίνπ. Ο ηχπνο ίζσο λα απνηειεί ηειηθά ην κνλαδηθφ κέζν πνπ αθηεξψλεη ηφζν πνιχ ρψξν θαη ρξφλν ζην βηβιίν. 65 Σέινο έλα άιιν ζηνηρείν πνπ παξνπζηάδεη επίζεο ελδηαθέξνλ είλαη φηη ε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζην βηβιίν θαη ηνλ ηχπν εθεκεξίδεο θαη πεξηνδηθά- είλαη ζαθψο ζεηηθή θαη έρεη απνδεηρηεί φηη ζε γεληθέο γξακκέο νη θαινί αλαγλψζηεο είλαη απηνί πνπ δηαβάδνπλ πνιχ θαη ζπρλά ηφζν εθεκεξίδεο φζν θαη πεξηνδηθά. 66 62 Η Κάιπςε ηνπ Βηβιίνπ απφ ηνλ Τχπν, Τπεχζπλε Έξεπλαο Γήκεηξα Μαληθάβα, Αζήλα: Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ 1999, ζει. 49 63 ibid., ζει. 50-51 64 πλέληεπμε κε ηνλ θ. Γηψξγν Φχραιν, Πξφεδξν ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Πέκπηε 14 Ηνπιίνπ 2005 65 ibid., ζει. 52 66 πλέληεπμε κε ηνλ σθξάηε Κακπνπξφπνπιν, Δηδηθφο χκβνπινο ΔΚΔΒΗ, Τπεχζπλνο ΠΑ.ΒΗ., Πέκπηε 15 επηεκβξίνπ 2005 21
22
Α.2. Βιβλίο και Σηλεόπαζη Ζ άθημε ηεο ηειεφξαζεο θαη ζπγθεθξηκέλα ησλ ηδησηηθψλ θαλαιηψλ ζηελ ειιεληθή ηειενπηηθή πξαγκαηηθφηεηα έρεη θαηεγνξεζεί σο «εζηθφο απηνπξγφο» γηα πνιιά απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη ζήκεξα ε θνηλσλία καο ζηελ νπνία επέθεξε έλα είδνο αμηνινγηθνχ απνπξνζαλαηνιηζκνχ. Μεηαμχ άιισλ έρεη ελνρνπνηεζεί γηα ηελ απαμίσζε ησλ ζεζκψλ, ηελ ππνηίκεζε ησλ πνιηηηζηηθψλ αγαζψλ θαη ηελ πξνβνιή αξλεηηθψλ πξνηχπσλ. Μέζα ζην πιαίζην απηφ εληάζζνληαη ηφζν ν βαζκφο κε ηνλ νπνίν επεξέαζε αξλεηηθά ε ηδησηηθή ηειεφξαζε ηελ αλάγλσζε βηβιίσλ φζν θαη ε απνπζία εθπνκπψλ πνπ πξνβάιινπλ ην βηβιίν. Ζ ηειεφξαζε, σο κηα ελαιιαθηηθή πξφηαζε γηα ηνλ ειεχζεξν ρξφλν, αληηθαηέζηεζε ζε έλα βαζκφ ηελ αλάγλσζε βηβιίσλ. Απφ ηελ άιιε κεξηά ζήκεξα ππάξρνπλ πνιινί ελαιιαθηηθνί ηξφπνη ςπραγσγίαο νη νπνίνη θαινχληαη λα εληαρζνχλ ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν ν νπνίνο ζπλερψο πεξηνξίδεηαη ιφγσ ησλ ππεξβνιηθψλ ππνρξεψζεσλ θαη απαηηήζεσλ ηεο ζεκεξηλήο δσήο. 67 Χζηφζν νη πην ζθιεξνππξεληθνί επηθξηηέο ηεο ηειεφξαζεο ζεσξνχλ φηη ε ηειεπηαία θέξεη κεγάιε επζχλε ζε ζρέζε κε ην βηβιίν δηφηη ζηεξεί απφ ην ζεαηή ηελ θξηηηθή ηθαλφηεηα πξνζθέξνληαο θαη πξνβάιινληαο απνμελσηηθά πξφηππα πνπ ηειηθά ηνλ κεηαιιάζζνπλ ζε έλαλ παζεηηθφ απνδέθηε ησλ κελπκάησλ πνπ εθπέκπεη. 68 Γελ ζα κπνξνχζακε λα παξαιείςνπκε σζηφζν λα αλαθέξνπκε θαη ηε ζπλεηζθνξά ζε έλα βαζκφ ηεο ηειεφξαζεο ζην ρψξν ηνπ βηβιίνπ, κέζσ ηεο πξνβνιήο εηδηθψλ εθπνκπψλ αθηεξσκέλσλ ζην βηβιίν θαζψο θαη ζπλεληεχμεσλ ζπγγξαθέσλ (αλ θαη νη εθπνκπέο απηέο είλαη ειάρηζηεο θαη πεξηνξίδνληαη ζηελ θξαηηθή ηειεφξαζε θαηά θχξην ιφγν), κέζσ ησλ ζήξηαι κε ζελάξηα πνπ βαζίδνληαη ζε βηβιία, ηα νπνία βηβιία απηά θαηαθέξλνπλ λα ζπγθεληξψζνπλ ηελ πξνηίκεζε ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ, αιιά θαη ζηε δπλαηφηεηα πνπ πξνζθέξεηαη κέζσ ηεο δηαθήκηζεο λα πξνβιεζεί ην βηβιίν ζε κηα επξχηεξε κάδα ηνπ ελ δπλάκεη αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ. 69 ην ζεκείν βέβαηα απηφ αλαθχπηνπλ θαη θάπνηα εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηε ζπλερή θαη θαη επαλάιεςε πξνβνιή ζπγθεθξηκέλσλ εθδνηηθψλ νίθσλ θαη ην θαηά πφζνλ ηειηθά 67 πλέληεπμε ηεο θαο Καηξίλ Βειηζζάξε, Γηεπζχληξηαο ηνπ ΔΚΔΒΗ, ζην Τν Βηβιηνραξηνπσιηθφ Βήκα, αξ. Φχιινπ 51, Μάηνο- Ηνχληνο 2005, ζει 16 68 Αληψλεο Γ. Μάιιηαξεο, Γηα κηα Καιχηεξε Δζληθή Πνιηηηθή Βηβιίνπ, Αζήλα: εθδ. Μάιιηαξεο παηδεία 1997, ζει. 111 69 πλέληεπμε κε ηνλ σθξάηε Κακπνπξφπνπιν, Δηδηθφο χκβνπινο ΔΚΔΒΗ, Τπεχζπλνο ΠΑ.ΒΗ., Πέκπηε 15 επηεκβξίνπ 2005 23
ε δηαθήκηζή ηνπο απηή γίλεηαη κε θάπνην νηθνλνκηθφ αληίηηκν ή είλαη δσξεάλ. 70 πγρξφλσο δε νη κηθξνί εθδνηηθνί νίθνη, πνπ πξνζθέξνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο θάπνηεο ελαιιαθηηθέο πξνηάζεηο βηβιίσλ, δελ θαηαθέξλνπλ λα έρνπλ πξφζβαζε ζηελ ηειεφξαζε θαη λα εμαζθαιίζνπλ θαη απηνί ηελ πξνβνιή ησλ βηβιίσλ ηνπο. 71 Ο πξνβιεκαηηζκφο πνπ αλαθχπηεη γηα ηε ζρέζε βηβιίνπ-ηειεφξαζεο είλαη ζαθψο ππαξθηφο θαη ε κεγάιε δπζαξέζθεηα εληάζζεηαη ζην φηη ε ηειεφξαζε ιφγσ ηνπ εγγελνχο δεκφζηνπ ραξαθηήξα ηεο πνπ ηεο δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα δηαρέεη ηα κελχκαηά ηεο ζε κηα κεγάιε πιεηνλφηεηα ιεπηψλ, έρεη ηε δχλακε λα επεξεάζεη κε ζεηηθά πξφηππα ηηο αληηιήςεηο θαη ηηο θαηαλαισηηθέο ζπκπεξηθνξέο αθφκα ζε επίπεδν πνιηηηζηηθψλ αγαζψλ. Έηζη ζε αληίζεζε κε φζα είπακε γηα ηνλ ηχπν ε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηελ ηειεφξαζε θαη ην βηβιίν είλαη αξλεηηθή θαη κάιηζηα έξεπλεο έρνπλ δείμεη πσο νη αλαγλψζηεο βηβιίσλ έρνπλ ην κηζφ ρξφλν ηειεζέαζεο ζπγθξηηηθά κε φινπο ηνπο ππφινηπνπο, δειαδή εάλ ν κέζνο φξνο εκεξήζηαο ηειεζέαζεο γηα ηνλ κέζν Έιιελα είλαη 4 ψξεο, νη αλαγλψζηεο βηβιίσλ έρνπλ 2 ψξεο ηειεζέαζεο. Σν ζηνηρείν απηφ είλαη αξθεηά ελδεηθηηθφ γηα ηε ζρέζε πνπ έρεη αλαπηπρζεί αιιά θαη γηα ηηο πξννπηηθέο εμέιημεο ηεο ζρέζεο απηήο βηβιίνπηειεφξαζεο. 72 Α.3. Βιβλίο και Γιαδίκηςο Οη ζεκαληηθφηεξεο αιιαγέο πνπ έρνπλ επέιζεη ζήκεξα ζην ρψξν ηνπ βηβιίνπ θαη ησλ εθδνηηθψλ επηρεηξήζεσλ είλαη απηέο πνπ αθνξνχλ ηνλ ηνκέα ησλ πνιπκέζσλ θαη ηνπ δηαδηθηχνπ. Οη δπλαηφηεηεο πιεξνθφξεζεο θαη επηινγψλ πνιιαπιαζηάδνληαη, νη πσιήζεηο δηεπθνιχλνληαη θαη ε εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηα απνθηά έλα θαηλνχξγην πεδίν δξάζεο. 73 Σν βηβιίν σο έλα κέζν επηθνηλσλίαο πάληνηε άιιαδε θαη πξνζπαζνχζε λα ζπκπνξεχεηαη κε ηελ θνηλσλία. Οη λέεο κνξθέο επηθνηλσλίαο πνπ αλαπηχζζνληαη δηακνξθψλνπλ ηε ζρέζε ηνπ βηβιίν κε ηνλ αλαγλψζηε θαη ηνπο ζπλδένπλ κε ηξφπν δηαθνξεηηθφ απφ ηνλ θαζηεξσκέλν. 74 Ζ πξαγκαηηθφηεηα ηνπ βηβιίνπ ζήκεξα θέξλεη 70 πλέληεπμε κε ηνλ θ. Γηψξγν Φχραιν, Πξφεδξν ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Πέκπηε 14 Ηνπιίνπ 2005 71 Νίθνο Λέαλδξνο, Πνιηηηθή Οηθνλνκία ησλ ΜΜΔ, Αζήλα: εθδ. Καζηαληψηε 2000, ζει. 255 72 πλέληεπμε κε ηνλ σθξάηε Κακπνπξφπνπιν, Δηδηθφο χκβνπινο ΔΚΔΒΗ, Τπεχζπλνο ΠΑ.ΒΗ., Πέκπηε 15 επηεκβξίνπ 2005 73 Νίθνο Λέαλδξνο, Πνιηηηθή Οηθνλνκία ησλ ΜΜΔ, Αζήλα: εθδ. Καζηαληψηε 2000, ζει. 253-254 74 Peter Gutmann, «Ζ Δθδνηηθή Γξαζηεξηφηεηα ζηελ Φεθηαθή Δπνρή», ζην Πξαθηηθά Γηεζλνχο Σπλεδξίνπ, Νέεο Τερλνινγίεο, Ηιεθηξνληθφ Δκπφξην θαη Βηβιίν, Αζήλα: εθδ. Εήηε 2000, ΔΚΔΒΗ, ζει.236 24
ζην θσο θάπνηεο πνιχ ζεκαληηθέο αιιαγέο πνπ επήιζαλ ζην ρψξν απηφ. Καηαξράο έρνπλ δηεπξπλζεί νη ηξφπνη απφθηεζεο θαη ζπλάληεζεο ηνπ θνηλνχ κε ην βηβιίν. Πιένλ ην βηβιίν έρεη απνζπλδεζεί απφ έλαλ ζπγθεθξηκέλν ρψξν θαη ρξφλν θαη έηζη δελ ρξεηάδεηαη ν ππνςήθηνο αλαγλψζηεο λα είλαη παξψλ γηα λα δεη έλα βηβιίν ή λα ελεκεξσζεί γη απηφ. 75 πγρξφλσο δε νη ηξφπνη παξαγσγήο, δηάδνζεο θαη δηαθίλεζεο ηνπ βηβιίνπ δηεζλνπνηνχληαη, αλαπηχζζνληαη ηα ειεθηξνληθά βηβιηνπσιεία (φπσο ην Amazon ζηηο ΖΠΑ) θαη νη βηβιηνγξαθηθέο βάζεηο δεδνκέλσλ γηα ηνπο ηίηινπο πνπ θπθινθνξνχλ ζηελ αγνξά θαη ην ειεθηξνληθφ εκπφξην θεξδίδεη πιένλ θαη ζην ρψξν ηνπ βηβιίνπ πηζηνχο νπαδνχο. 76 Αλαθνξηθά κε ηε δηθηπαθή παξνπζία ηνπ βηβιίνπ, είλαη γλσζηφ φηη ηα κεγάια δηεζλή βηβιηνπσιεία έρνπλ ήδε ηζηνζειίδεο ζην δηαδίθηπν. ηελ Διιάδα ζπγθεθξηκέλα είλαη αξθεηνί νη εθδνηηθνί νίθνη πνπ έρνπλ δεκηνπξγήζεη ηζηνζειίδεο ζηνλ θπβεξλνρψξν, αιιά είκαζηε αθφκα ζε κεηαβαηηθφ ζηάδην θαη έρνπκε αθφκα αξθεηφ δξφκν λα δηαλχζνπκε. Δίλαη κηα πνξεία σζηφζν πνπ ζα πξέπεη λα δηαγξαθεί δηφηη ην δηαδίθηπν απνηειεί έλα εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ εξγαιείν γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ βηβιίνπ θαη γηα ηελ επαθή ηνπ κε ηνλ αλαγλψζηε. 77 Πάλησο ηφζν νη πιεξνθνξίεο πνπ πξνζθέξεη ην Δ.ΚΔ.ΒΗ. γηα φινπο ηνπο εθδνηηθνχο νίθνπο, ηα βηβιηνπσιεία θαη ηηο βηβιηνζήθεο πνπ έρνπλ δηαδηθηπαθή παξνπζία φζν θαη ε ΒΗΒΛΗΟΝΔΣ, ε ειιεληθή βηβιηνγξαθηθή βάζε δεδνκέλσλ απνηεινχλ ζίγνπξα νπζηαζηηθέο θηλήζεηο πξνο ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηνπ ειιεληθνχ βηβιίνπ. 78 Όπσο άιισζηε ζεκαληηθφ βήκα γηα ηελ ειιεληθή «αλαγλσζηηθή» θνηλσλία απνηειεί ην γεγνλφο φηη ην δηαδίθηπν απνηέιεζε κηα επηπιένλ ελαιιαθηηθή πεγή ελεκέξσζεο θαη κάιηζηα πνιχπιεπξεο θαη δηεζλνχο βειελεθνχο. 79 Έηζη ν έιιελαο αλαγλψζηεο απέθηεζε ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ελζπλείδεηνπ αγνξαζηή πνπ είλαη πιένλ πνιχ ελεκεξσκέλνο θαη ζπλεηδεηνπνηεκέλνο γη απηφ πνπ ζέιεη θαη ελ ηέιεη, κνηξαία, πνιχ πην απαηηεηηθφο. 80 ε απηφ πνπ ζα πξέπεη λα ζπγθεληξψζνπκε ηελ πξνζνρή καο είλαη ζην λα επηηεπρζεί έλαο ζπγθεξαζκφο αλάκεζα ζηηο παξαδνζηαθέο θαη ηηο λέεο ηερλνινγίεο 75 Υξήζηνο Λάδνο, «Γξάζεηο θαη Πξσηνβνπιίεο γηα ην Βηβιίν», ζην Πξαθηηθά Γηεζλνχο Σπλεδξίνπ, Νέεο Τερλνινγίεο, Ηιεθηξνληθφ Δκπφξην θαη Βηβιίν, Αζήλα: εθδ. Εήηε 2000, ΔΚΔΒΗ, ζει. 145-6 76 Νίθνο Λέαλδξνο, Πνιηηηθή Οηθνλνκία ησλ ΜΜΔ, Αζήλα: εθδ. Καζηαληψηε, ζει. 254-255 77 πλέληεπμε κε ηνλ θ. Γηψξγν Φχραιν, Πξφεδξν ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Πέκπηε 14 Ηνπιίνπ 2005 78 Θεφδσξνο Παπαζενδψξνπ, «Νέεο Σερλνινγίεο, Ζιεθηξνληθφ Δκπφξην θαη Βηβιίν» ζην Πξαθηηθά Γηεζλνχο Σπλεδξίνπ, Νέεο Τερλνινγίεο, Ηιεθηξνληθφ Δκπφξην θαη Βηβιίν, Αζήλα: εθδ. Εήηε 2000, ΔΚΔΒΗ, ζει. 45-6 79 Νίθνο Λέαλδξνο, Πνιηηηθή Οηθνλνκία ησλ ΜΜΔ, Αζήλα: εθδ. Καζηαληψηε 2000, ζει. 254-255 80 πλέληεπμε ηνπ θ. Γηψξγνπ Φχραιν, Πξφεδξν ηνπ πλδέζκνπ Δθδνηψλ Βηβιίνπ, Οηθνλνκηθή Δθεκεξίδα Δμπξέο, Αθηέξσκα: Γξαθηθέο Τέρλεο, Ηνχιηνο 2005 25
παξαγσγήο θαη δηάδνζεο ηνπ βηβιίνπ ψζηε λα ππάξμεη κηα επηθνηλσλία αλάκεζα ζηνλ θφζκν ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηνλ θφζκν ηεο ηερλνινγίαο νπφηε θαη ηα απνηειέζκαηα ζα είλαη ζαθψο πην εληππσζηαθά. 81 Με ηνλ ηξφπν απηφ νη λέεο ηερλνινγίεο δηαδίδνληαη, εηζβάιινπλ ζηηο θνηλσλίεο, απνκπζνπνηείηαη ν κεηαθπζηθφο ραξαθηήξαο ηνπο θαη πξνζθέξνπλ πνιχηηκε βνήζεηα ζηελ επεμεξγαζία ηεο γλψζεο. 82 Κεθάλαιο 4 Δςπυπαφκέρ Σάζειρ ζηο Υώπο ηος Βιβλίος Α. Δλλάδα και Δςπώπη: ςγκπίζειρ και Αναλύζειρ Γεσγξαθηθά, πνιηηηζηηθά αιιά θαη σο εθδνηηθή αγνξά, ε Διιάδα βξίζθεηαη ζην «ζηαπξνδξφκη Γχζεο θαη Αλαηνιήο» ηεο Δπξψπεο. Μηα ρψξα πνπ βξίζθεηαη ζην έλα άθξν ηεο Δπξψπεο, πνπ αλήθεη ζπγρξφλσο ζην ζηελφ πιαίζην ηεο Δπξψπεο θαη πνπ, εμαηηίαο ηεο ζέζεο ηεο, έρεη ηε δπλαηφηεηα λα γίλεη ε γέθπξα αλάκεζα ζηελ ΔΔ θαη ηηο ιηγφηεξν αλαπηπγκέλεο αιιά πνιππιεζείο ρψξεο ηεο λφηην-αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ηεο Μαχξεο Θάιαζζαο. 83 Ζ ζχγρξνλε εθδνηηθή βηνκεραλία είλαη ζε εληππσζηαθφ βαζκφ λέα. Πνιιέο απφ ηηο εηαηξείεο πνπ εγνχληαη απηή ηε ζηηγκή ζην ρψξν ζπζηάζεθαλ ή αλαπηχρζεθαλ θαη δηαθνξνπνηήζεθαλ κεηά ηε ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία ην 1974, θαη νη πεξηζζφηεξεο εμ απηψλ είλαη νηθνγελεηαθέο εηαηξείεο. Με κηα έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1999 ζθηαγξαθήζεθε ην πξνθίι ησλ ειιεληθψλ εθδνηηθψλ επηρεηξήζεσλ σο παξαδνζηαθψλ, νηθνγελεηαθψλ εηαηξεηψλ, πνπ ζπρλά δελ δηαζέηνπλ πνιιά θεθάιαηα θαη επθαηξίεο ρξεκαηνδφηεζεο, θαη αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ζε επίπεδν δηαλνκήο. 84 Χζηφζν ηελ ηειεπηαία δεθαεηία παξνπζηάζηεθε κία πγηήο αλάπηπμε ζηηο πσιήζεηο βηβιίσλ θαη νπσζδήπνηε έρεη ζεκεησζεί ζεκαληηθή πξφνδνο ζηελ ειιεληθή αγνξά βηβιίνπ ε νπνία φκσο ζα πξέπεη λα εμεηαζηεί ζπλνιηθά κέζα ζην πιαίζην ησλ 81 Υξήζηνο Λάδνο, «Γξάζεηο θαη Πξσηνβνπιίεο γηα ην Βηβιίν» ζην Πξαθηηθά Γηεζλνχο Σπλεδξίνπ, Νέεο Τερλνινγίεο, Ηιεθηξνληθφ Δκπφξην θαη Βηβιίν, Αζήλα: εθδ. Εήηε 2000, ΔΚΔΒΗ, ζει. 146 82 Ρέλα Παηξίθηνπ, ibid., ζει. 34 83 Mike Esplen, H ειιεληθή αγνξά βηβιίνπ», The Bookseller, 23 Απγνχζηνπ 2002 www.thebookseller.com 84 Τα νηθνλνκηθά ηνπ βηβιίνπ ζηελ Διιάδα. Αγνξά ηνπ βηβιίνπ θαη εθδνηηθέο επηρεηξήζεηο, Δζληθφ Κέληξν Βηβιίνπ, 1999 26