Συγκριτική μελέτη της αποτελεσματικότητας δικτύου της παγίδας «ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ» κατά του δάκου της ελιάς (Βactrocera oleae, Diptera: Tephritidae) σε ελιές ποικιλίας Κορωνέικη. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο δάκος της ελιάς (Bactrocera oleae Gmelin, Diptera: Tephritidae) αποτελεί το σημαντικότερο πρόβλημα φυτοπροστασίας της ελαιοκαλλιέργειας. Έχοντας την ικανότητα να προκαλέσει απώλεια στην παραγωγή έως και 80%, χρήζει αντιμετώπισης σε ετήσια βάση. Η για πολλές δεκαετίες χρήση συνθετικών χημικών εντομοκτόνων αποτέλεσε σημαντικό όπλο στη μάχη με τον δάκο, πλην όμως οι δυσμενείς επιπτώσεις ήταν συχνά σημαντικές. Συνηθέστερη όλων ήταν η παρουσία υπολειμμάτων στο λάδι, κάτι που μετριάστηκε με τους δολωματικούς ψεκασμούς που διενεργούνται από τις κατά τόπους Διευθύνσεις Αγροτικής Ανάπτυξης. Μεγάλο, όμως, ήταν και το κόστος από τις παράπλευρες απώλειες των ψεκασμών για τον δάκο. Μεγάλος αριθμός οργανισμών μη στόχων θανατώθηκε, προκαλώντας διατάραξη της ισορροπίας στα διάφορα οικοσυστήματα, ενώ ο θάνατος ωφέλιμων οργανισμών στους ελαιώνες προκαλεί ακόμα και σήμερα έξαρση δευτερευόντων φυτοπαράσιτων. Η ανάγκη, λοιπόν, για αντιμετώπιση του δάκου με φιλικά προς το περιβάλλον μέσα έχει κριθεί επιτακτική εδώ και πολλά χρόνια. Ένα σημαντικό όπλο στη μάχη με τον δάκο αποτελεί η ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ, η αξία της οποία είναι αδιαμφισβήτητη και τεκμηριώνεται ακράδαντα από τη χρήση της για περισσότερο από 2 δεκαετίες. Η ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ αποτελεί εξέλιξη της ελκυστικής παγίδας που χρησιμοποιούταν τη δεκαετία του 80 και η οποία αποτελούταν από κομμάτι ξύλου με κόλλα ή εμποτισμένο με εντομοκτόνο, στο οποίο εφαρμόζονταν εξατμιστήρες αμμωνίας και φερομόνης. Το ξύλο αντικαταστήθηκε από χαρτοπλαστική σακούλα και στη συνέχεια από υφασμάτινη, εμποτισμένη με εντομοκτόνο και εφοδιασμένη με τροφικά ελκυστικά. Η παγίδα στη σημερινή της μορφή αποτελείται από χάρτινη πράσινη σακούλα με δύο διαμερίσματα που περιέχουν στερεό και υγρό ελκυστικό. Η βελτιωμένη αυτή σύνθεση έχει αποδειχθεί ένα εξαίρετο μέσο για την καταπολέμηση και τον έλεγχο τού δάκου ακόμα και σε χρονιές με υψηλούς πληθυσμούς του εντόμου. Το πράσινο χρώμα είναι ελκυστικό για τον δάκο, χωρίς να τραβάει τα ωφέλιμα έντομα, αποτρέποντας έτσι προβλήματα από την έξαρση δευτερογενών φυτοπαράσιτων. Η διάρκεια δράσης της παγίδας μπορεί, υπό συνθήκες, να καλύψει ολόκληρη τη δακική περίοδο, όντας έτσι, εκτός από αποτελεσματικό, συνάμα και πολύ οικονομικό μέσο αντιμετώπισης. 2. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Το πείραμα διεξήχθη στην περιοχή της Μονής Τοπλού, στον Δήμο Ιτάνου του Νομού Λασιθίου κατά τις ελαιοκομικές περιόδους 2003 και 2004. Η έκταση του πειραματικού αγρού ήταν 240 στρέμματα. Η παραγωγή εκθηκε κατά μέσο όρο στο 20% το 2003 και 60% το 2004. Η ανάρτηση των παγίδων «ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ» στα ελαιόδεντρα έγινε το 1 ο 10ήμερο του Ιουνίου και η πυκνότητα ήταν 15 παγίδες ανά στρέμμα. Η σύνθεση του πειραματικού αγρού ήταν η ακόλουθη:
Κέντρο δειγματοληψίας 1: 35 στρ., 20%, 120 λιανολιές Κέντρο δειγματοληψίας 2: 95 στρ., 20%, 600 κορωνέικες + 150 καλαμών Κέντρο δειγματοληψίας 3: 90 στρ., 5%, 1600 λιανολιές Κέντρο δειγματοληψίας 4: 35 στρ, 25%, 450 κορωνέικες Κέντρο δειγματοληψίας 5: 6 στρ., 25%, 1000 κορωνέικες Προκειμένου να εκτιμηθεί ο δακοπληθυσμός στους ελαιώνες, επιλέχθηκαν 5 κέντρα δειγματοληψιών, αποτελούμενα από 40 δέντρα έκαστο, στο κέντρο των οποίων τοποθετήθηκαν παγίδες McPhail με ελκυστικό διάλυμα αμμωνιακών αλάτων 2%. Η συλλογή των εντόμων από τις παγίδες γινόταν κάθε 5 μέρες και γινόταν καταμέτρηση του συνολικού αριθμού των ακμαίων του δάκου. Παράλληλα, γινόταν δειγματοληψία καρπών από τα 5 αυτά κέντρα. Από κάθε κέντρο λαμβάνονταν 480-960 καρποί (12-24/ελαιόδεντρο), ανάλογα με την καρποφορία. Στους καρπούς αυτούς μετρούνταν τα εξής στοιχεία: αριθμός άγονων νυγμάτων, νυγμάτων με παρασιτισμό ή νεκρά, Αριθμός νυγμάτων με προνύμφες L1, L2 και L3 σταδίου, με πλαγγόνες και με οπές εξόδου. Επίσης, μετρούνταν τα άγονα νύγματα και ο αριθμός των νυγμάτων με παρασιτισμό. Συνολικά έγινα 2 τέτοιες μετρήσεις, μια σε κάθε έναν από τους μήνες Αύγουστο και Οκτώβριο. Τα αποτελέσματα αυτά συγκρίθηκαν με τα στοιχεία που προέκυψαν από τους ελαιώνες όπου εφαρμόστηκε το Πρόγραμμα Δακοκτονίας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων προκειμένου να κριθεί κατά πόσο το δίκτυο των παγίδων «ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ» παρέχει ίδιου η διαφορετικού επιπέδου δακοπροστασία στους ελαιώνες συγκριτικά με τους δολωματικούς ψεκασμούς. Η στατιστική επεξεργασία έγινε με το πρόγραμμα SPSS Statistics 17.0. Υπογραμμίζεται ότι τα πειράματα αυτά εποπτεύθηκαν από γεωπόνους της Διεύθυνσης Αγροτικής Ανάπτυξης του Ν. Λασιθίου. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα αποτελέσματα που θα παρουσιαστούν αφορούν στις χρονιές 2003 και 2004 και σε μετρήσεις του συνολικού αριθμού ακμαίων του δάκου στις παγίδες McPhail, αλλά και στις μετρήσεις προσβολής σε καρπούς. 3.1. ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΥΛΛΗΨΕΩΝ ΣΤΙΣ ΠΑΓΙΔΕΣ McPHAIL 3.1.1. Πείραμα το 2003 Έγιναν συνολικά 25 δειγματοληψίες το 2003 και 24 το 2004, σε μεσοδιαστήματα των 5 ημερών από τις αρχές Ιουλίου μέχρι τις αρχές Νοέμβρη, με κάθε μέτρηση να αποτελεί τον μέσο όρο συλλήψεων 5 παγίδων. Η διακύμανση των συλλήψεων κατά τη χρονική διάρκεια της δειγματοληψίας του 2003 και 2004 δίνεται στα Γραφήματα 1 και 2 αντίστοιχα. Όπως φαίνεται, οι συλλήψεις στους ελαιώνες με τις παγίδες ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ είναι μικρότερες καθ όλη τη διάρκεια πειραματισμού, πλην δύο δειγματοληψιών για κάθε έτος. Η υπεροχή της μαζικής παγίδευσης είναι εντονότερη το 2004, χρονιά στην οποία παρατηρήθηκαν υψηλότεροι δακοπληθυσμοί, κάτι που σημαίνει ότι οι δολωματικοί ψεκασμοί είναι αποτελεσματικοί σε χαμηλές πληθυσμιακές πυκνότητες του δάκου, χάνοντας μέρος της αποτελεσματικότητάς του σε χρονιές με υψηλούς πληθυσμούς. Αντίθετα, το δίκτυο των παγίδων ΔΑΚΟ- ΦΑΚΑ ήταν εξίσου αποτελεσματικό και στις 2 χρονιές.
Υψηλότερες τιμές παρατηρήθηκαν την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους (τέλη Αυγούστου) στους ελαιώνες με δολωματικούς ψεκασμούς και ήταν 80 και 120 έντομα ανά παγίδα και ημέρα για το 2003 και 2004 αντίστοιχα. Την περίοδο εκείνη αρχίζουν να μειώνονται οι υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού και ξεκινάνε οι φθινοπωρινές δροσιές που ευνοούν την ανάπτυξη του δάκου, δίνοντας υψηλούς πληθυσμούς. Όμως, οι τιμές στους ελαιώνες της μαζικής παγίδευσης ήταν αντίστοιχα 13 και 4 άτομα δάκου. Αυτό το στοιχείο μας δείχνει την αποτελεσματικότητα της ανάρτησης παγίδων σε σχέση με τη διενέργεια δολωματικών ψεκασμών. Είναι γνωστό ότι ένα από τα βασικά μειονεκτήματα της διενέργειας δολωματικών ψεκασμών είναι η μηέγκαιρη εφαρμογή, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική αύξηση του πληθυσμού των ακμαίων του δάκου. Αντίθετα, η διαρκής παρουσία την παγίδας ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ στα ελαιόδεντρα δεν επιτρέπει στον πληθυσμό του δάκου να αυξηθεί. Το 2004 όπου ο πληθυσμός του δάκου είναι αυξημένος παρατηρούμε ότι και οι δύο μέθοδοι χρειάζονται κάποιο χρονικό διάστημα στην αρχή της εφαρμογής τους ώστε να μειώσουν τον πληθυσμό σε χαμηλότερα επίπεδα. Γράφημα 1. Συλλήψεις στις παγίδες το έτος 2003. Γράφημα 2. Συλλήψεις στις παγίδες το έτος 2004. Στον Πίνακα 1 συνοψίζονται τα περιγραφικά στοιχεία των συλλήψεων για τις δύο χρονιές. Παρατηρούμε ότι οι μέσες συλλήψεις το 2003 στους ελαιώνες
που εφαρμόστηκε η ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ (5,68 δάκοι/παγίδα/πενθήμερο) είναι μικρότερες σε σχέση με τους ελαιώνες όπου εφαρμόστηκαν δολωματικοί ψεκασμοί (17 δάκοι/παγίδα/πενθήμερο). Αντίστοιχη εικόνα για το 2004 όπου οι μέσες συλλήψεις στους ελαιώνες που εφαρμόστηκε η ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ (16,25 δάκοι/παγίδα/πενθήμερο) είναι μικρότερες σε σχέση με τους ελαιώνες των δολωματικών ψεκασμών (53,17 δάκοι/παγίδα/πενθήμερο). Πίνακας 1. Περιγραφικά στοιχεία των δεδομένων των μέσων όρων συλλήψεων από 5 παγίδες και ανά πενθήμερο για τις δύο χρονιές διεξαγωγής του πειράματος (Όπου ΔΦ η επέμβαση με ΔΑΚΟΦΑΚΑ και ΔΟΛ με δολωματικό ψεκασμό). N Μέση Τυπική Τυπικό 95% Επίπεδο εμπιστοσύνης Ελάχιστο Μέγιστο απόκλιση σφάλμα του μέσου Κατώτερο Ανώτερο όριο όριο Έτος 2003 ΔΦ 25 5,68 6,95 1,39 2,81 8,55 1 26 ΔΟΛ 25 17,00 14,31 2,86 11,09 22,91 5 80 Σύνολ ο 50 11,34 12,52 1,77 7,78 14,90 1 80 Έτος 2004 ΔΦ 24 16,25 22,46 4,58 6,77 25,73 1 90 ΔΟΛ 24 53,17 24,69 5,04 42,74 63,59 19 120 Σύνολ ο 48 34,71 29,89 4,31 26,03 43,39 1 120 Οι διαφορές μεταξύ των δύο επεμβάσεων απεικονίζονται πολύ παραστατικά στο Γράφημα 1. Επίσης, φαίνεται ότι το 2004 οι συλλήψεις ήταν περισσότερες (Μέσος αριθμός συλλήψεων 34,71 δάκοι/παγίδα/πενθήμερο έναντι 11,34 το 2003), κάτι που επιβεβαιώνεται και στατιστικά (F=25,86, p<0,001). Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα η παραγωγή ήταν μεγαλύτερη το 2004 (60%) σε σχέση με το 2003 (20%), γεγονός που δικαιολογεί τον μεγαλύτερο αριθμό δάκων. Γράφημα 1. Μέσος αριθμός δακοσυλλήψεων σε ελαιώνες με ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ (ΔΦ) και με ερφαρμογή δολωμαικών ψεκασμών (ΔΟΛ).
Προκειμένου να γίνει στατιστική ανάλυση των δεδομένων από τις συλλήψεις, έγινε έλεγχος της ομοιογένειας των διασπορών. Οι διασπορές είναι ομοιογενείς (p=0,316 και p=0,272 για το 2003 και 2004 αντίστοιχα), οπότε στη συνέχεια έγινε σύγκριση μέσων με τη μέθοδο ΑNOVA (Ανάλυση της Διασποράς, Analysis of Variance). Τα αποτελέσματα δίνονται στον Πίνακα 2. Πίνακας 2. Ανάλυση της Διασποράς για τις συλλήψεις ακμαίων του δάκου. Άθροισμα β.ε. Μέσο F Σημαντικότητα τετραγώνων τετράγωνο Έτος 2003 Μεταξύ των 1601,780 1 1601,780 12,659 0,001 ομάδων Μέσα στις ομάδες 6073,440 48 126,530 Σύνολο 7675,220 49 Έτος 2004 Μεταξύ των 16354,083 1 16354,083 29,359 <0,001 ομάδων Μέσα στις ομάδες 25623,833 46 557,040 Σύνολο 41977,917 47 Τα αποτελέσματα δείχνουν με σαφήνεια ότι οι πληθυσμοί των ακμαίων του δάκου είχαν στατιστικώς σημαντική διαφορά (p=0,001 το 2003 και p<0,001 το 2004) μεταξύ των δύο επεμβάσεων, της παγίδευσης δηλαδή με τη ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ και της διενέργειας δολωματικών ψεκασμών. Σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα του Πίνακα 1, συμπεραίνουμε ότι το δίκτυο παγίδων ΔΑΚΟ- ΦΑΚΑ ήταν πιο αποτελεσματικό όσον αφορά την προστασία από τον δάκο αφού στους ελαιώνες με τια παγίδες συλλήφθηκαν στατιστικώς σημαντικά μικρότεροι αριθμοί δάκων σε σχέση με τους ελαιώνες όπου εφαρμόστηκαν δολωματικοί ψεκασμοί. 3.2. ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣΒΟΛΩΝ ΣΕ ΚΑΡΠΟΥΣ Για την εκτίμηση της προσβολής σε καρπούς έγινε συλλογή σε 2 χρονικά σημεία (τέλη Αυγούστου και τέλη Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου). Στην περίπτωση του ελαιώνα με ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ, υπήρχαν 5 κέντρα δειγματοληψίας, από καθένα των οποίων συλλέχθηκαν 480-960 καρποί ανάλογα με την παραγωγή. Στους ελαιώνες που έγιναν δολωματικοί ψεκασμοί, τα κέντρα δειγματοληψίας ήταν 3 και ο αριθμός των καρπών 1000. Τα αποτελέσματα εκφράζονται με ποσοστιαία αναλογία. Προκειμένου να γίνει στατιστική επεξεργασία των δεδομένων, έγινε τεστ ομοιογένειας, το οποίο έδειξε ότι οι διασπορές για τις περισσότερες μεταβλητές ήταν ομοιογενείς. Για όσες δεν ήταν ακολουθήθηκε μετασχηματισμός με τον λογάριθμο του Ν+1 και εν συνεχεία έγινε ανάλυση ANOVA. Στον Πίνακα 3 συνοψίζονται τα αποτελέσματα από τη στατιστική επεξεργασία. Πίνακας 3. Μέσες τιμές και σημαντικότητα στις μετρήσεις που έγιναν στους καρπούς εκφρασμένες ως ποσοστό %.
Έτος 2003 Έτος 2004 1 η δειγμ/ψία 2 η δειγμ/ψία 1 η δειγμ/ψία 2 η δειγμ/ψία Ν Μέση p Μέση p Μέση p Μέση p L1+L2 ΔΦ 5 0,82 0,02 0,08 0,00 ΔΟΛ 3 0,30 0,211 0,83 <0,001 0,40 0,098 0,83 <0,001 Σύνολο 8 0,63 0,33 0,20 0,31 L3 ΔΦ 5 0,90 0,06 0,04 0,21 ΔΟΛ 3 1,03 0,763 1,17 <0,001 0,97 <0,001 1,17 <0,001 Σύνολο 8 0,95 0,48 0,39 0,57 ΝΥΜΦΕΣ ΔΦ 5 0,28 0,00 0,00 0,08 ΔΟΛ 3 0,13 0,582 0,33 0,041 0,77 <0,001 1,03 <0,001 Σύνολο 8 0,22 0,12 0,29 0,44 ΕΞΟΔΟΙ ΔΦ 5 1,18 0,40 1,46 0,21 ΔΟΛ 3 3,90 <0,001 0,93 0,348 3,40 0,013 1,47 0,023 Σύνολο 8 2,20 0,60 2,19 0,68 ΠΑΡΑΣ/ΜΕΝ ΔΦ 5 5,52 0,40 1,29 0,79 Α ΑΓΟΝΑ ΔΟΛ 3 3,43 0,516 1,13 0,058 3,53 0,016 1,77 0,083 ΝΥΓΜΑΤΑ Σύνολο 8 4,74 0,68 2,13 1,16 ΣΥΝΟΛΟ ΔΦ 5 7,88 0,88 2,79 1,29 ΔΟΛ 3 8,80 0,819 4,40 <0,001 9,80 0,001 6,20 0,001 Σύνολο 8 8,23 2,20 5,42 3,13 Από τον Πίνακα 3 φαίνεται ότι είχαμε στατιστικώς σημαντικές διαφορές για τις περισσότερες από τις μεταβλητές που μετρήθηκαν. Μάλιστα, ο αριθμός των προνυμφών 3 ου σταδίου (L3) και ο συνολικός αριθμός νυγμάτων είναι στατιστικά μικρότερος στους ελαιώνες όπου εφαρμόστηκε η ΔΑΚΟΦΑΚΑ σε όλες τις δειγματοληψίες. Η γενική εικόνα δείχνει ότι στους ελαιώνες όπου εφαρμόστηκε η παγίδα ΔΑΚΟΦΑΚΑ είχαμε στατιστικώς σημαντικά χαμηλότερες προσβολές στους καρπούς. Οι διαφορές αυτές είναι εντονότερες το 2004 σε σχέση με το 2003, όμως δε βρέθηκε διαφορά μεταξύ των δύο ετών (p=0,811). Συγκρίνοντας τις μετρήσεις των δύο ετών ανά δειγματοληψία, βλέπουμε ότι οι προσβολές ήταν μεγαλύτερες στην 1 η δειγματοληψία σε σχέση με τη 2 η (F=5,303, p=0,028). Αυτό εξηγείται Στατιστικά σημαντική ήταν η διαφορά μεταξύ των 8 δοκιμών (4 δειγματοληψίες Χ 2 επεμβάσεις) αναφορικά με τη συνολική προσβολή (F=24,035, p<0,001). Όπως φαίνεται στο Γράφημα 3, η χαμηλότερες προσβολές μετρήθηκαν στη 2 η δειγματοληψία του 2003 και στις δύο του 2004 στην εφαρμογή της παγίδας ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ. Αυξημένη ήταν η προσβολή στην 1 η δειγματοληψία της εν λόγω εφαρμογής, κάτι που δικαιολογείται από το γεγονός ότι ήταν χρονιά με μικρή παραγωγή (εκθηκε στο 20%). Όταν η παραγωγή είναι χαμηλή, η ζημιά από τον δάκο είναι μεγαλύτερη. Πάντως η καταπολέμηση τελικά ήταν αποτελεσματική αφού στη 2 η δειγματοληψία του 2003 η προσβολή έπεσε στο 0,9%. Τις υψηλότερες προσβολές τις είχαμε στην 1 η δειγματοληψία και των δύο καλλιεργητικών περιόδων διεξαγωγής του πειράματος στους ελαιώνες όπου εφαρμόστηκαν δολωματικοί ψεκασμοί, ενώ μικρότερη στις δεύτερες δειγματοληψίες κάθε χρονιάς. 4. Συμπεράσματα Τα αποτελέσματα των πειραμάτων δείχνουν με σαφήνεια ότι οι πληθυσμοί του δάκου στους ελαιώνες όπου τοποθετήθηκε δίκτυο παγίδων τύπου ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ είναι μικρότεροι σε σχέση με τους πληθυσμούς σε
ελαιώνες που εφαρμόστηκαν δολωματικοί ψεκασμοί από τη Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης του Ν. Λασιθίου, τουλάχιστον για την περιοχή πειραματισμού και τα έτη 2003 και 2004. Τα αποτελέσματα αυτά επιβεβαιώνονται με τη στατιστική επεξεργασία. Επιπρόσθετα, καρποί από τις περιοχές πειραματισμού δείχνουν επίσης την υπεροχή του δικτύου παγίδευσης με την ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ, καθώς σε όλες τις δειγματοληψίες η συνολική προσβολή ήταν χαμηλότερη. Γράφημα 2. Μέσο ποσοστό προσβολής για όλες τις δειγματοληψίες σε ελαιώνες με ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ (ΔΦ) και με εφαρμογή δολωμαικών ψεκασμών (ΔΟΛ). Τα διαφορετικά γράμματα δείχνουν στατιστικά στατιστικές διαφορές με το τεστ του Duncan σε επίπεδο σημαντικότητας 5%.