2. Η εποχή του Ιουστινιανο (6ος αι. µ.χ.) Ο Ιουστινιαν ς σφράγισε µε το έργο του τον 6ο αιώνα. ιαδέχθηκε στο θρ νο το θείο του Ιουστίνο, τον οποίο είχε βοηθήσει στη διακυβέρνηση του κράτους ως σ µβουλος, ταν εκείνος σε µεγάλη ηλικία και χωρίς γνώσεις ανέλαβε α υτοκρατορικά καθήκοντα. Ο ίδιος είχε αποκτήσει σπουδαία µ ρφωση και είχε επηρεαστ εί απ την παιδεία και το παλαι µεγαλείο του ρωµαϊκο κ σµου. Το γεγον ς αυτ ενίσχυσε τις φιλοδοξίες του, ταν κυβέρνησε την αυτοκρατορία απ το 527 ως το 565 µ.χ. Την ε- ποχή αυτή ο αρχαίος ρωµαϊκ ς κ σµος βρισκ ταν ήδη υπ διάλυση. Η αποκατάσταση της ρωµαϊκής οικουµένης, που την περι ρισαν στο ανατολικ της τµήµα οι «βαρβαρικές» επιδροµές, ήταν µια ελπίδα που ενέπνεε τη δηµ σια ζωή των Ρωµαίων. Αυτή η ελπίδα έγινε στ χος της πολιτικής του Ιουστινιανο. Συγκεκριµένα, στ χος της εξωτερικής του πολιτικής ήταν η ανακατάληψη τω ν χα- µένων εδαφών στη ση και η συνοριακή άµυνα στην Ανατολή ώστε να επιτευχθεί η αποκατάσταση της ρωµαϊκής οικουµένης. Ενώ στην εξωτερική πολιτική ο Ιουστινιαν ς φαίνεται δέσµιος του οράµατος του παλαιο µεγαλείου, στην εσωτερική γίνεται καινοτ µος. Έλαβε µέτρα που οδήγησαν την αυτοκρατορία προς τα εµπρ ς και την αποµάκρυναν απ τη ρωµαϊκή παράδοση. 2.1 Η ανασ σταση της ρωµαϊκής οικουµένης Κ ριο στ χο των επιδιώξεων και της πολιτικής του Ιουστινιανο αποτελεί η αποκατάσταση της παλαιάς συνοριακής γραµµής της αυτοκρατορίας, πως ήταν πριν εγκατασταθο ν στο δυτικ τµήµα της οι γερµανικοί λαοί. Η πολιτική αυτή που είναι γνωστή µε το λατινικ ρο reconquista (= ανασ σταση) περιλαµβάνει σειρά απ µακροχρ νιους επιθετικο ς πολέµους σ,τι αφορά το δυτικ τµήµα της παλαιάς ρωµαϊκής αυτοκρατορίας. Για τη διατήρηση των συν ρων στην Ανατολή και στο χώρο των Βαλκανίων ο Ιουστινιαν ς υποχρεώθηκε να α- ντιµετωπίσει τους εχθρο ς µε αµυντικο ς πολέ- µους και παραχωρήσεις. Το έργο της ανασ στασης της αυτοκρατορίας Ψηφιδωτ απ τον πλευρικ τοίχο του ιερο της εκκλησίας τ ου Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα. Παρουσιάζει αυτοκρατορική ποµπή, στο µέσο της οποίας εικονίζεται ο Ιουστινιαν ς. Η µνηµειακή αυτή σ νθεση δηλώνει την αποκατάσταση της αυτοκρατορικής εξουσίας στην Ιταλία (6ος αι.). 253
1. Η επιστολή του στρατηγο Βελισάριου προς τον Ιουστινιαν για την αποστολή στρατιωτικής βοήθειας στην Ιταλία «Πήγαµε στην Ιταλία, µεγάλε βασιλιά, χωρίς να έχουµε στρατιώτες, ά- λογα, πλα και χρήµατα, χωρίς δηλαδή τα εφ δια εκείνα που, αν δεν τα έ- χει κάποιος σε αφθονία, είναι αδ νατο να κάνει π λεµο. Γιατί, αν και προσπαθήσαµε γυρνώντας στη Θράκη και στην Ιλλυρία, συγκεντρώσαµε πολ λίγους στρατιώτες, αξιολ πητους, που δεν έχουν εξοπλισµ και είναι εντελώς αµάθητοι απ π λεµο. Αλλά βλέπουµε και αυτο ς που έ- χουν αποµείνει στην Ιταλία. Είναι λίγοι, φοβο νται τους εχθρο ς και έ- χουν χαµηλά το ηθικ τους, γιατί έ- χουν νικηθεί πολλές φορές απ κείνους. Είναι άνθρωποι που κατ ρθωσαν να ξεφ γουν απ τον εχθρ α- φο εγκατέλειψαν τα άλογά τους και πέταξαν τα πλα τους. Τέλος, είναι αδ νατο να βρο µε χρήµατα στην Ιταλία, γιατί την έχουν καταλάβει πάλι οι εχθροί...». 254 Προκ πιος, Ιστορία των πολέµων, VII, XII, 3-7. έθεσε σε εφαρµογή, αφο προηγουµένως στο ε- σωτερικ συνέτριψε µια επαναστατική κίνηση (Στάση του Νίκα)* που λίγο έλειψε να του στοιχίσει το θρ νο. Επιθετικοί π λεµοι στη ση. Στη Β. Αφρική καταλ θηκε το γερµανικ κράτος των Βανδάλων (533-534 µ.χ.). λη η Β. Αφρική µέχρι τις Ηράκλειες Στήλες (Γιβραλτάρ), καθώς και τα νησιά Κορσική, Σαρδηνία και Βαλεαρίδες, πέρασαν στην κυριαρχία της Κωνσταντινο πολης. Στην Ιταλία µετά απ σκληρο ς αγώνες που κράτησαν µια εικοσαετία (535-554 µ.χ.), διαλ θηκε το βασίλειο των Οστρογ τθων 1. Η Ιταλία ε- πανήλθε στην αυτοκρατορική εξουσία και µε νο- µοθετική πράξη του Ιουστινιανο οργανώθηκε κατά τον ίδιο τρ πο που ίσχυε πριν απ την ί- δρυση του Οστρογοτθικο κράτους. Στην Ισπανία επιχειρήθηκε εκστρατεία εναντίον των Βησιγ τθων τη χρονιά που τελείωνε ο εξαντλητικ ς Οστρογοτθικ ς π λεµος (554 µ.χ.). Αποτέλεσµα αυτής της επιχείρησης ήταν η κατάληψη της νοτιοανατολικής περιοχής της Ιβηρικής χερσονήσου και η ένταξή της στις αυτοκρατορικές κτήσεις. Αµυντικοί π λεµοι στην Ανατολή και στο ο ναβη. Στα ασιατικά σ νορα κ ριος αντίπαλος της αυτοκρατορίας ήταν οι Πέρσες. Οι αγώνες εναντίον τους, µε ενδιάµεσες ανάπαυλες ειρηνικών ελιγµών, διήρκεσαν περίπου τριάντα χρ νια και χωρίζονται σε τρεις φάσεις (527-532, 540-545 και 549-562 µ.χ.). Ο Ιουστινιαν ς αντι- µετώπισε τον περσικ κίνδυνο µε ιδιαίτερα προσεγµένο σχεδιασµ, που αποσκοπο σε στην αποφυγή µεγάλων πολεµικών συγκρο σεων και στην οργάνωση συστήµατος συνοριακής άµυνας. Τελικά, το συνοριακ καθεστώς µεταξ των δ ο κρατών επανήλθε σ αυτ που ίσχυε τον 3ο αι. µ.χ. Στα β ρεια σ νορα δεν εφαρµ στηκε απ τον αυτοκράτορα κάπ οια ιδιαίτερη πολιτική, γι αυτ και η κατάσταση στη συνοριακή γραµµή του ο ναβη έµεινε ανεξέλεγκτη. Ο Ιουστινιαν ς, λ γω των στρατιωτικών αναγκών που είχε στη ση και στην Ανατολή, υποχρεώθηκε να αποσ ρει στρατε µατα α- π τα β ρεια σ νορα. Η κατάσταση αυτή ενθάρρυνε τις διεισδ σεις νέων λαών, κυρίως Σλάβων ενωµένων µε κατάλοιπα των ουνικών φυλών του Αττίλα. Πολλές φορές παραβίασαν τη συνοριακή γραµµή του ο ναβη κ αι εισχώρη-
255
2. Ο «εκσλαβισµ ς» των Ελλήνων. Ο ιστορικ ς Ι.Φ. Φαλµεράϋερ, για λ γους πολιτικής σκοπιµ τητας, διατ πωσε τη θεωρία του εκσλαβισµο των συγχρ νων Ελλήνων, προβάλλοντας ως επιχείρηµα τις σλαβικές επιδροµές που έγιναν στον ελλαδικ χώρο τον 6ο αι. Ο ελληνικ ς λα ς, που πριν απ τον τρωικ π λεµο έως τον έκτο µετά Χριστ ν αιώνα κατοίκησε την Πελοπ ννησο και τη χερσαία χώρα βορει- τερα, δεν υπάρχει πια σήµερα. Ατυχείς περιστάσεις κάθε είδους επέφεραν την τελειωτική παρακµή του, τον περιορισµ του σε τελείως ασήµαντα υπολείµµατα και την επιµιξία του µε ξένους, ώστε να σβήσει ολοκληρωτικά ο αρχικ ς του χαρακτήρας και να εξαλειφθο ν, κατά την έκφραση εν ς απ τους πιο ένθερµους και προικισµένους αντιπάλους µου, µέσα στο γενικ µετασχηµατισµ, ακ µα και τα τελευταία ίχνη του αρχαίου ελληνικο βίου. Αυτή η διδασκαλία, που αρχικά είχε την έννοια ιστορικο πειράµατος, µπαίνει εφεξής στη σειρά των αδιαφιλονίκητων ιστορικών αληθειών. Έχει γίνει πραγµατικ τητα που χωρίς εθελο σια τ φλωση δεν µπορεί να αρνηθεί κανείς. 256 Ι.Φ. Φαλµεράϋερ, Περί της καταγωγής των σηµερινών Ελλήνων, µετ. Κ.Π. Ρωµαν ς, εκδ. Νεφέλη 1984, σ. 127-128. σαν νοτι τερα. Σε µια απ αυτές τις επιδροµές (558 µ.χ.) απείλησαν την ίδια την πρωτε ουσα και έφτασαν λεηλατώντας µέχρι τις ακτές του Ιονίου και τον Ισθµ της Κορίνθου. Η διείσδυσή τους, ωστ σο, σε εδάφη της ν τιας Βαλκανικής ήταν περιορισµένη και σε κανένα µέρος της Ελλάδας δεν έγιναν σλαβικές εγκαταστάσεις κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 6ου αι. 2 Ο Ιουστινιαν ς, κριν µενος απ την εξωτερική του πολιτική, φαίνεται τι λειτο ργησε ως Ρωµαίος αυτοκράτορας, που ήταν δέσµιος της ιδέας της αποκατάστασης της ρωµαϊκής οικουµένης. Προς στιγµή δηµιουργήθηκε η αίσθηση τι µε την εφαρµογή αυτής της ιδέας ε- πιτε χθηκε και η ρωµαϊκή ειρήνη. Η οικονοµική εξάντληση µως της αυτοκρατορίας και η εµφάνιση νέων εχθρών στα β ρεια σ νορα υ- πήρξαν οι αιτίες για την αναγκαστική αναθεώρηση αυτής της πολιτικής απ τους διαδ χους του. Έτσι, η αυτοκρατορία µετά απ λίγο περιορίστηκε στο ανατολικ της τµήµα. 2.2 Η ελληνοχριστιανική οικουµένη Ενώ στην εξωτερική του πολιτική ο Ιουστινιαν ς εµπνε στηκε απ το ραµα της παλαιάς ρω- µαϊκής οικουµένης, στην εσωτερική οργάνωση ε- φάρµοσε καινοτ µες ιδέες, που συνέβαλαν στη διαµ ρφωση της βυζαντινής φυσιογνωµίας του κράτους. Η εσωτερική πολιτική του Ιουστινιανο στ χευε στη συνοχή µιας κοιν τητας λαών, των ο- ποίων συνδετικά στοιχεία αποτέλεσαν η ελληνική πολιτιστ ική παράδοση και η χριστιανική πίστη. Η ρωµαϊκή οικουµένη µε την πολιτική αυτή µετεξελίχθηκε σε ελληνοχριστιανική. Τα κ ρια σηµεία της εσωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανο ήταν τα ακ λουθα: Ισχυροποιήθηκε η απ λυτη µοναρχία. Αφορµή για το σχηµατισµ ισχυρής κεντρικής εξουσίας, έδωσε η Στάση του Νίκα* (532 µ.χ.). Η καταστολή της εξέγερσης αυτής συνδέθηκε µε τη θεωρητική θεµελίωση τ ης µοναρχίας α- π τον Ιουστινιαν. Σ µφωνα µε αυτήν, ο αυτοκράτορας ήταν ο εκλεκτ ς
του Θεο, στον οποίο είχε δοθεί σε ένδειξη εµπιστοσ νης το προν µιο να κυβερνά για το καλ των υπηκ ων του. Επιβλήθηκε µια θρησκεία και ένα δ γµα*. Ο Ιουστινιαν ς αντιµετώπισε µε σκληρ τητα τα κατάλοιπα των αρχαίων θρησκειών. Για το λ γο αυτ έ- κλεισε τη νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών (529 µ.χ.) και δήµευσε την περιουσία της. Εξ ντωσε, παράλληλα, τις θρησκευτικές µειον τητες. Με επιείκεια συµπεριφέρθηκε µ νο προς τους Εβραίους, γι αυτ και διατηρήθηκε η θρησκεία τους. Πραγµατοποιήθηκε ιεραποστολικ έργο για τον εκχριστιαν ισµ ειδωλολατρικών γειτονικών λαών, στον Κα κασο, στη Νουβία (σηµ. Σουδάν), στη Σαχάρα και στο ο ναβη. Οικοδ µησε, τέλος, την Αγία Σοφία, το κα χηµα της χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Έγινε συστηµατική κωδικοποίηση του ικαίου. Το νοµοθετικ έργο του Ιουστινιανο είναι η σπουδαι τερη σε σηµασία πλευρά της εσωτερικής του πολιτικής. Το κ ριο µέρος του νοµοθετικο έργου ήταν γραµµένο στη λατ ινική οι καινο ργιοι, ωστ σο, ν µοι εκδ θηκαν στην ελληνική γλώσσα για να είναι κατανοητοί απ το λα. Η κωδικοποίηση των ν µων της εποχής του Ιουστινιανο έγινε γνωστή το 16ο αιώνα ως Corpus juris civilis (αστικ δίκαιο) και αποτέλεσε τη βάση της νε τερης νοµοθεσίας των ευρωπαϊκών κρατών. Νοµοθετικ έργο Ιουστινιανο Ιουστινιάνειος κώδικας (529 και 534) Πανδέκτης (533) Εισηγήσεις (533) Νεαρές (µετά το 534) σε λατινική } γλώσσα σε ελληνική γλώσσα Θεµελιώθηκε νέο διοικητικ σ στηµα που α- πέτρεψε τον εκφεουδαρχισµ της αυτοκρατορίας. Με µια σειρά απ καινο ργια νοµοθετικά διατάγµατα (Νεαρές) παραχώρησε την πολιτική εξουσία στους στρατιωτικο ς διοικητές των περιοχών που ήταν περισσ τερο εκτεθειµένες σε ε- χθρικές επιθέσεις. Αυτή η διοικητική καινοτοµία ήταν η βάση εν ς νέου διοικητικο συστήµατος, που θα επεκτειν ταν και θα εφαρµοζ ταν αργ τερα σ λη την αυτοκρατορία. Το µέτρο αυτ στ χευε, εκτ ς των άλλων, στην αντιµετώπιση της ανάπτυξης των µεγάλων γαιοκτησιών. Με ε- πιµέρους διατάγµατα προσπάθησε να πλήξει Προτοµή πιθανώς της Θεοδώρας (6ος αι.). Ήταν γυναίκα µε ισχυρή θέληση. Αποδείχθηκε υποδειγµατική σ ντροφος και συνεργάτιδα του Ιουστινιανο. (Μιλάνο, Castello Sforzesco) 257
3. Νοµοθετικ µέτρο του Ιουστινιανο αντιµετωπίζει το πρ βληµα του εκφεουδαρχισµο της αυτοκρατορίας Προστασίες άδικες για τις οποίες πληροφορο µαστε τι γίνονται στις δικές µας επαρχίες, θα επιχειρήσεις µε κάθε τρ πο να τις σταµατήσεις, µην επιτρέποντας σε κανένα να ζει σε βάρος της ζωής των άλλων ο τε να οικειοποιείται τα κτήµατα που δεν του ανήκουν απ πουθενά, ο τε να υπ σχεται προστασία προς βλάβη των άλλων ο τε, για να εξουδετερώσουν το κράτος, να αντιτάσσουν τη δική τους δ ναµη. Αλλά ο τε να σε απασχολεί, ποια εξουσία διαθέτουν αυτοί που πράττουν αυτά, δι τι σου είναι αρκετ ς, κυρίως για την εξασφάλιση πληρέστερης εξουσίας, ο ν µος και η βασιλική ευµένεια. (Ιουστινιανο Α, Νεαρά του έτους 535) Ι. Καραγιανν πουλου, Η Βυζαντινή ιστορία απ τις πηγές, εκδ. Βάνιας 1996, σ. 186. τους «δυνατο ς», δηλαδή τους µεγαλοκτηµατίες της εποχής 3. Έτσι περιορίστηκε η ανάπτυξη της µεγάλης γαιοκτησίας και αποτράπηκε η διαµ ρφωση κατάστασης ανάλογης µε αυτή που παρατηρήθηκε στο δυτικ µεσαιωνικ κ σµο. ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ 1. Οι αγώνες των στρατευµάτων του Ιουστινιανο στην Ιταλία κράτησαν είκοσι περίπου χρ νια. Ο στρατηγ ς Βελισάριος σε επιστολή του παρουσιάζει την κατάσταση που επικρατο σε σ αυτή την περιοχή (παράθεµα 1). Ποια εικ να δια- µορφώνετε απ την ανάγνωση του αποσπάσµατος της επιστολής; 2. Να αναφέρετε τους βασικο ς στ χους της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανο και να εξηγήσετε σε ποιον απ τους δ ο τοµείς η πολιτική του υπήρξε αποτελεσµατική. 3. Γιατί οι ιδέες που εφάρµοσε ο Ιουστινιαν ς στην εσωτερική του πολιτική µπορεί να χαρακτηριστο ν καινοτ µες; 4. Ποιο τοµέα της εσωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανο θεωρείτε σηµαντικ τερο σε,τι αφορά την οργάνωση και την ιστορική πορεία του κράτ ους;να τεκµηριώσετε την άποψή σας. 258