Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΕΠΙΛΕΓΟΥΝ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΓΙΑ ΝΑ ΠΗΓΑΙΝΟΥΝ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΑ ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΠΟΥ ΑΠΟΚΟΜΙΖΟΥΝ. ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΚΟΝΤΑΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΤΣΟΥΛΑΝΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ-ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΑΒΑΛΑ ΜΑΙΟΣ 2012 1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο τουρισμός είναι ένας από τους δυναμικότερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας, τόσο σε απόλυτους όσο και σε σχετικούς όρους. Αποτελώντας κυρίαρχη δραστηριότητα σε πολλές χώρες, έχει αξιόλογες πολλαπλασιαστικές επιδράσεις στους τομείς της οικονομίας, συμβάλλει στη συνολική οικονομική ανάπτυξη των χωρών, αλλά συμβάλλει θετικά στην ψυχική και σωματική υγεία των ανθρώπων. Η ροή των τουριστών αυξάνεται κάθε χρόνο ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε ανθρώπου (ψυχική-σωματική κούραση, αποξένωση από τις μεγαλουπόλεις, ανάγκη για επικοινωνία). Η αναγκαιότητα της σημερινής εποχής για διακοπές αποκτά σήμερα ιδιαίτερη και πολύτιμη σημασία. Όσο επηρεάζονται από τις απαιτήσεις, την δύσκολη καθημερινότητα, το άγχος, τόσο οι διακοπές θα γίνονται αναγκαίες για όλους τους ανθρώπους. 2
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Σε αυτό το σημείο επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλους εκείνους που με βοήθησαν με οποιονδήποτε τρόπο στην πραγματοποίηση της πτυχιακής μου εργασίας, ώστε να έχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ευχαριστώ θερμά τον υπεύθυνο καθηγητή μου που με βοήθησε με τις γνώσεις και τις πολύτιμες συμβουλές του, κ. Κοντάκο Σταύρο. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους γονείς μου για τη βοήθεια, την στήριξη αλλά και την υπομονή που υπέδειξαν μέχρι το τέλος των σπουδών μου αλλά και, την πραγματοποίηση της πτυχιακής μου εργασίας ώστε να έχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Τσουλάνα Χριστίνα Μάιος 2012 3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα οφέλη του τουρισμού είναι ευρείας κλίμακας, η επέκταση των παροχών για την οικονομία, η κοινωνική ζωή για τους ανθρώπους που ζουν με προορισμούς καθώς επίσης και προσωπικά οφέλη για τους τουρίστες (UNWTO 1999; Bureau International du Tourisme Sociale [BITS] 2006). Αυτά τα προσωπικά οφέλη έχουν βρεθεί για να περιλαμβάνουν: ξεκούραση και ανάκτηση από την εργασία, παροχή νέας εμπειρίας που οδηγεί σε μια διεύρυνση των οριζόντων και την ευκαιρία για την εκμάθηση και τη διαπολιτισμική επικοινωνία, προώθηση της ειρήνης και της κατανόησης, προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη, επίσκεψη σε φίλους και συγγενείς, θρησκευτικό προσκύνημα, υγεία και υποκειμενική ευημερία (McConkey and Adams 2000 UNWTO 1980 Gilbert και Abdullah 2004). Αυτή η έρευνα εξετάζει κυρίως τα οφέλη της συμμετοχής για τους τουρίστες γενικά, ενώ μόνο λίγες μελέτες εστιάζουν στα οφέλη για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες που χρειάζονται την οικονομική ενίσχυση προκειμένου να συμμετέχουν στον τουρισμό (English Tourist Board 1976; Hunter-Jones 2003; English Tourism Council 2000). Τα οφέλη της συμμετοχής οδήγησαν πολλές κυβερνήσεις να προωθήσουν την πρόσβαση σε ταξίδια αναψυχής ως θετικές κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες. Ωστόσο, οι διατάξεις των κυβερνήσεων για να εξασφαλίσουν την ισότητα της πρόσβασης στον τουρισμό δεν είναι καθολική, που κυμαίνονται από την σιωπηρή στήριξη των άμεσων επενδύσεων κατά την παροχή των υπηρεσιών υπό μορφή κοινωνικού τουρισμού (European Commission 2001). Εντούτοις, υπάρχουν πολιτικές, πολιτιστικές και ηθικές διαστάσεις στις συζητήσεις αυτών των θεμάτων βασισμένες στις διαφορετικές προοπτικές στον ιδεολογικό και θεμελιώδη ρόλο του κράτους στην παροχή υπηρεσιών διακοπών που έχει οδηγήσει στη διαφορετική παροχή πρόσβασης, στις ευκαιρίες τουρισμού. 4
Επομένως, υπάρχει μια ανάγκη να γίνουν περισσότερο κατανοητοί για εκείνους τους ανθρώπους που αποκλείονται αποτελεσματικά από τη συμμετοχή στον τουρισμό, συμπεριλαμβανομένων των κινήτρων, των περιστάσεων και των περιορισμών τους και επίσης για να αξιολογήσουν τις επιδράσεις οποιωνδήποτε επεμβάσεων για να εξετάσουν τα οφέλη των κοινωνικών προγραμμάτων τουρισμού. Ο στόχος αυτής της έρευνας είναι να αναλυθούν και να αξιολογηθούν ανάγκες που έχουν αναφερθεί για τη χρηματοδοτική συνδρομή για διακοπές που παρέχονται μέσω δεδομένων εφαρμογής από τις οικογένειες για να υποστηρίξει τα επιχειρήματα τους για βοήθεια, για ένα διάλειμμα διακοπών. Αυτή η έρευνα είναι διαφορετική στις συμβατικές μελέτες κινήτρου τουριστών επειδή αυτά τα στοιχεία, λόγοι περιλήψεων για τους οποίους, οι άνθρωποι επιδιώκουν την οικονομική ενίσχυση για να κάνουν διακοπές. Κατά συνέπεια, η μελέτη απεικονίζει τη δηλωμένη επιλογή για διακοπές όπως ιδιαίτερες από άλλες μορφές χρηματοδοτικής συνδρομής ή κοινωνικών και επεμβάσεων υγειονομικής περίθαλψης. Ο ισχυρισμός είναι ότι μια ανάλυση των δηλωμένων αναγκών για τις διακοπές μεταξύ των κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων στην κοινωνία μπορεί να αποκαλύψει περισσότερα σχετικά με τα οφέλη των ταξιδιών αναψυχής γενικότερα στην ευρύτερη κοινωνία. 5
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1:ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Σκοπός της έρευνας σελ 8 1.2. Στόχος της έρευνας σελ 8 1.3. Συνοπτική παρουσίαση κεφαλαίων σελ 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2:ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2.1. Τουρισμός σελ 11 2.2. Παγκόσμιος τουρισμός σελ 16 2.3. Τουρισμός στην Ελλάδα σελ 19 2.4. Κοινωνικός τουρισμός σελ 22 2.5. Εναλλακτικός τουρισμός σελ 24 2.6. Μορφές εναλλακτικού τουρισμού στην Ελλάδα σελ 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3.1. Παράγοντες που επιλέγουν οι άνθρωποι να πηγαίνουν διακοπές σελ 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 4.1. Τα οφέλη που αποκομίζουν οι τουρίστες από τις διακοπές σελ 33 4.2. Η αναγκαιότητα της σημερινής εποχής για διακοπές σελ 37 4.3. Επιπτώσεις/οφέλη για τον τουρίστα του εναλλακτικού τουρισμού σελ 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5:ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 5.1. Περιγραφή ερευνητικής μεθοδολογίας σελ 41 5.2. Η μέτρηση των μεταβλητών της έρευνας σελ 59 5.3. Δείγμα και συλλογή δεδομένων σελ 59 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 6.1. Παραγοντική ανάλυση σελ 60 6.2. Έλεγχος υποθέσεων σελ 62 6.3. Πολλαπλές συγκρίσεις σελ 70 6.4. Περιγραφικά στοιχεία σελ 78 6.5. Συμπεράσματα σελ 83 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ 84 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ1 Ερωτηματολόγιο σελ 87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: Παρουσίαση αποτελεσμάτων μέσω του SPSS σελ 95 7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1.1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Ο σκοπός της έρευνας αυτής αποβλέπει στη μελέτη της αντίληψης των ανθρώπων του νομού Φθιώτιδας για να εντοπιστούν οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι επιλέγουν να κάνουν διακοπές. Οι διακοπές έχουν μεγάλη σημασία για τους ανθρώπους, όσον αφορά τα οφέλη που αποκομίζουν στην προσωπική και στην επαγγελματική τους ζωή. Μέσα από την ανθρώπινη επαφή, τις δραστηριότητες, την ξεκούραση, την βελτίωση της διάθεσης τους, εξαρτάται η αύξηση του ποσοστού για την ανάγκη για διακοπές. Οι διακοπές επίσης, δίνουν στον εργαζόμενο την δυνατότητα να αποβάλει το βλαβερό στρες, μειώνει τα προβλήματα υγείας και τους κάνουν πιο ανθεκτικούς. 1.2. ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Στόχοι της έρευνας είναι να διαπιστωθούν εάν διάφοροι παράγοντες όπως, οι ευκαιρίες που δίνονται κατά τη διάρκεια τω διακοπών, το διάλειμμα ή/και αλλαγή από την καθημερινότητα, ανάρρωση, σχέσεις είτε μέσα στην ίδια την οικογένεια είτε σχέσεις κοινωνικοποίησης που επιδρούν θετικά ώστε να επιλέξουν ένα διάλειμμα από την καθημερινότητα τους. Αυτή η μελέτη θα δείξει αναλυτικά τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων, όσον αφορά τα κριτήρια επιλογής τους. Το 1941 οι καθηγητές Hunziker and Krapf του Πανεπιστημίου της Βέρνης υποστήριξαν την άποψη πως ο τουρισμός πρέπει να οριστεί σαν το σύνολο των φαινομένων και σχέσεων που προκύπτουν από την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού σε έναν προορισμό και τη διαμονή σε αυτών μη μόνιμων κατοίκων του. (http://el.wikipedia.org/wiki). Τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει μια επανεμφάνιση της έρευνας για ζητήματα σχετικά με τα κοινωνικά ζητήματα δικαιοσύνης και ευημερίας στον τουρισμό (higgins-desboilles 2006; Hall and Brown 1996, 2006) 8
συμπεριλαμβανομένης της έννοιας του κοινωνικού τουρισμού. Haulot (1982) καθορίζει τον κοινωνικό τουρισμό ως το σύνολο των σχέσεων και των φαινομένων που προέρχονται από τη συμμετοχή εκείνων των κοινωνικών ομάδων με το μέτρια εισόδημα-συμμετοχή το οποίο πραγματοποιείται ή διευκολύνεται από τα μέτρα ενός καθορισμένου με σαφήνεια κοινωνικού χαρακτήρα (40). Αν και υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες αυτό που αποτελεί τον κοινωνικό τουρισμό και πώς μπορεί να εφαρμοστεί, Minnaert, Maitland και Miller (2007) διαφοροποιούν μεταξύ των επισκεπτών-και υποδοχής που σχετίζονται με τις μορφές του κοινωνικού τουρισμού. Ο επισκέπτης αφορούσε κοινωνικό τουρισμό που περιλαμβάνει τα μέτρα για να καταπολεμηθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός μέσω των προγραμμάτων υποστήριξης για το χαμηλό εισόδημα και άλλων αποκλεισμένων ομάδων. Μια σημαντική ελλοχεύουσα πρόφαση των επισκεπτών-κατευθυνόμενων κοινωνικών πρωτοβουλιών για τον τουρισμό είναι η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού και ότι αυτά τα είδη των παρεμβάσεων απαιτούν έναν ιδιαίτερο ηθικό προσανατολισμό είτε στο επίπεδο της κυβέρνησης είτε της κοινωνίας. Ο οικοδεσπότης που σχετίζεται με τις μορφές κοινωνικού τουρισμού είναι πιο εύκολο να συμφιλιωθεί σε θέματα ηθικής τάξεως, δεδομένου ότι επικεντρώνεται σε αναδιανεμητικές πρακτικές μεταξύ των κοινοτήτων οικοδεσπότηςεπισκεπτών. Richards (1999) υποστηρίζει ότι υπάρχουν πολλοί πολιτιστικοί ειδικοί και ιστορικοί παράγοντες που διαμορφώνουν τις δομές κοινωνικού κράτους και των πολιτικών και τον προσανατολισμό τους προς την κατεύθυνση της προώθησης του τουρισμού περισσότερο «για τις ευεργετικές οικονομικές εξωτερικότητες από ότι για την υγεία και τις κοινωνικές παροχές που έχουν δικαιολογημένη την επέκταση των δικαιωμάτων διακοπών κατά το παρελθόν» (1999: 197). Αυτό είναι πιθανό να δημιουργήσει μεγαλύτερη διακύμανση ως προς τους τρόπους που ο κοινωνικός τουρισμός θεωρείται ως κοινωνική ανησυχία πολιτικής ανάλογα με τα εθνικά πλαίσια. Η λογοτεχνία που συνδέει τον κοινωνικό τουρισμό με τα ζητήματα κοινωνικής ευημερίας από μια προοπτική κοινωνικής πολιτικής είναι περιορισμένη (Minnaert, Maitland and Miller 9
2009). Η λογοτεχνία κοινωνικής πολιτικής έχει δώσει περιορισμένη προσοχή στο ζήτημα του ρόλου του τουρισμού στις τρέχουσες συζητήσεις παρά μίας εβδομάδας διακοπές που περιλαμβάνονται στους δείκτες αποκλεισμού για κάποιο διάστημα (Hazel 2005) και τουρισμός όλο και περισσότερο θεωρείται ως κοινωνικό «δικαίωμα» (Richards 1998). Υπάρχουν λίγες κρίσιμες αναλύσεις της συμμετοχής με την κοινωνικοοικονομική ομαδοποίηση. Οι κύριες κοινωνικές ομάδες που είναι πιο πολύ σε κίνδυνο από τον κοινωνικό αποκλεισμό από τον τουρισμό που περιλαμβάνονται είναι: άτομα με ειδικές ανάγκες, άρρωστοι, ηλικιωμένοι, στο φόβο της δίωξης ή άλλων παραγόντων κινδύνου, υποφέρουν από φτώχεια, χρόνος έλλειψης λόγω των υποχρεώσεων εργασίας ή υποχρεώσεις φροντίδας, εθνικές ομάδες μειονότητας. Περαιτέρω, δεν είναι σαφές πώς η μη-συμμετοχή στον τουρισμό μπορεί να προσκρούσει επάνω στις δαπάνες της παροχής υγειονομικής και κοινωνικής περίθαλψης (ODPM 2005). Συνέπειες της μη-συμμετοχής έχουν συνδεθεί δοκιμαστικά στην αύξηση της κοινωνίας, την υγεία και δαπανών κοινωνικής πρόνοιας, αν και δεν υπάρχουν σαφή στοιχεία που να υποστηρίζουν αυτές τις αξιώσεις. (Hazel 2005). 1.3. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ Τα επόμενα 3 κεφάλαια της εργασίας που ακολουθούν αναφέρονται στον τουρισμό, στα οφέλη των διακοπών και τους παράγοντες που επιλέγουν για να πηγαίνουν διακοπές. Στο κεφάλαιο 2 παρουσιάζεται η Βιβλιογραφική Ανασκόπηση στην οποία αναφέρεται το Θεωρητικό Υπόβαθρο καθώς και η εμπειρική έρευνα και υποθέσεις προηγούμενων μελετών. Θα ακολουθήσει το τρίτο κεφάλαιο με την ερευνητική μεθοδολογία και τα αποτελέσματα της δικής μας έρευνας στην Φθιώτιδα. Τέλος, ακολουθεί η επιλεγμένη βιβλιογραφία καθώς και το παράρτημα. 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2.1. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Εξαιτίας του γεγονότος ότι ο τουρισμός εμφανίζεται με διάφορες μορφές, ο ορισμός του με ακρίβεια κάθε άλλο παρά εύκολη υπόθεση πρέπει να θεωρείται. Μια από τις πρώτες προσπάθειες που έγιναν για να ορίσει ο τουρισμός όσο το δυνατό ακριβέστερα γίνεται είναι αυτή των Hunziker και Kraft. Έτσι, λοιπόν, ο τουρισμός κατά την άποψη τους, θα μπορούσε να οριστεί ως το σύνολο των φαινομένων και σχέσεων που προκύπτουν από την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού και τη διαμονή μη μόνιμων κατοίκων, εφόσον αυτά δεν οδηγούν σε μόνιμη διαμονή και δεν συνδέονται με καμία κερδοσκοπική δραστηριότητα. Ο ορισμός αυτός, αν και βοηθά να διακρίνει κανείς τον τουρισμό από την αποδημία γενικά ως έννοια, κάθε άλλο παρά ολοκληρωμένος θα μπορούσε να θεωρηθεί. Από τα κύρια χαρακτηριστικά του τουρισμού, πέντε μπορούν να εξακριβωθούν εννοιολογικά και συγκεκριμένα τα εξής: 1. ο τουρισμός είναι αποτέλεσμα μεμονωμένης ή ομαδικής μετακίνησης ανθρώπων σε διάφορους τουριστικούς προορισμούς και της διαμονής τους σε αυτούς τουλάχιστον επί ένα 24ωρο, με σκοπό την ικανοποίηση των τουριστικών αναγκών ή επιθυμιών τους. 2. οι διάφορες μορφές τουρισμού, όποιες και αν είναι αυτές, περιέχουν απαραίτητα δυο βασικά στοιχεία και συγκεκριμένα το ταξίδι στον τουριστικό προορισμό και τη διαμονή σε αυτόν με την ευρύτερη έννοια του όρου, δηλαδή συμπεριλαμβανομένης και της διατροφής. 3. το ταξίδι και η διαμονή λαμβάνουν χώρα εκτός του τόπου της μόνιμης διαμονής των ανθρώπων, που αποφασίζουν να μετακινηθούν για τουριστικούς λόγους. 4. η μετακίνηση ανθρώπων σε διάφορους τουριστικούς προορισμούς είναι προσωρινού και βραχυχρόνιου χαρακτήρα, που σημαίνει ότι 11
πρόθεση τους είναι να επιστρέψουν στον τόπο της μόνιμης διαμονής τους μέσα σε λίγες μέρες, εβδομάδες ή μήνες. 5. οι άνθρωποι επισκέπτονται διάφορους τουριστικούς προορισμούς για τουριστικούς σκοπούς, δηλαδή για σκοπούς άλλους από εκείνους της μόνιμης διαμονής τους ή της επαγγελματικής απασχόλησης τους. Οποιαδήποτε προσπάθεια καταβληθεί προκειμένου να οριστεί με ακρίβεια ο τουρισμός και να περιγραφεί με σαφήνεια το εννοιολογικό του περιεχόμενο θα αποτύχει, αν δεν ληφθούν υπόψη οι διάφορες ομάδες που συμμετέχουν στην τουριστική βιομηχανία και επηρεάζονται από αυτήν. Οι απόψεις τους είναι οπωσδήποτε ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου και περιεκτικού ορισμού του τουρισμού. Τέσσερις διαφορετικές απόψεις για τον τουρισμό μπορούν να εξακριβωθούν (Διάγραμμα 1.1). αυτές συνοψίζονται αμέσως πιο κάτω: Ο τουρίστας: επιδιώκει διάφορες ψυχικές εμπειρίες και ικανοποιήσεις. Η φύση τους θα καθορίσει, κατά ένα μεγάλο μέρος, τους τουριστικούς προορισμούς που θα διαλέξει να επισκεφτεί και τις δραστηριότητες που θα απολαύσει και θα χαρεί. Η τουριστική επιχείρηση: βλέπει τον τουρισμό ως μια ευκαιρία να πραγματοποιήσει κάποιο κέρδος, με το να εφοδιάζει την τουριστική αγορά με αγαθά και υπηρεσίες που ζητούν οι τουρίστες. Ο τουριστικός προορισμός: βλέπει τον τουρισμό κυρίως ως πολιτιστικό παράγοντα, ως παράγοντα πραγματοποίησης εσόδων και γενικότερα ως παράγοντα ευημερίας και προόδου. Ταυτόχρονα, όμως, προβληματίζει λίγο-πολύ για τις αρνητικές επιδράσεις, οποιεσδήποτε και αν είναι αυτές και ανεξάρτητα από το αν αυτές είναι άμεσες ή έμμεσες. 12
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.1. Οι τέσσερις διαφορετικές απόψεις του τουρισμού που μπορούν να διαπιστωθούν: Ο τουρισμός, σύμφωνα με όσα εκτέθηκαν πιο πάνω, θα μπορούσε να οριστεί ως το σύνολο των φαινομένων και σχέσεων που προκύπτουν από την αμοιβαία επίδραση τουριστών, τουριστικών επιχειρήσεων, τουριστικών προορισμών στη διαδικασία προσέλκυση, υποδοχής και φιλοξενίας επισκεπτών, δηλαδή τουριστών και εκδρομέων, πλην όμως ο ορισμός αυτός είναι πολύ γενικός. Αν εξεταστεί προσεκτικά ο τουρισμός, θα διαπιστωθεί ότι αποτελεί ένα σύνθετο δραστηριοτήτων, προϊόντων και παραγωγικών μονάδων, που προσφέρει μια τουριστική εμπειρία σε μεμονωμένα άτομα ή ομάδες ατόμων, που φεύγουν προσωρινά από τον τόπο στον οποίο κατοικούν μόνιμα και ταξιδεύουν για να επισκεφτούν κάποιον τουριστικό προορισμό, για να ικανοποιήσουν τις τουριστικές τους ανάγκες ή επιθυμίες, που όμως δεν είναι πάντα ανάγκες ή επιθυμίες ξεκούρασης, ψυχαγωγίας, διασκέδασης κ.λπ. (διάγραμμα 1.2.). με άλλα λόγια, ο τουρισμός συμπεριλαμβάνει όλους τους προμηθευτές τουριστικών προϊόντων, αλλά και εκείνους που δεν μπορούν να 13
χαρακτηριστούν ως τέτοιοι, πλην όμως τα προϊόντα που προσφέρουν είναι λίγο- πολύ απαραίτητα στους τουρίστες κατά τη διάρκεια της ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.2. Το τουριστικό σύνθετο: Πρόσκαιρης βραχυχρόνιας διαμονής τους σε έναν τουριστικό προορισμό ή ακόμα και κατά τη μετακίνηση τους από τον τόπο στον όποιο κατοικούν μόνιμα στον τουριστικό προορισμό της επιλογής τους και αντίστροφα. Συμπερασματικά, μπορεί να ειπωθεί ότι ο τουρισμός είναι ολόκληρος ο κόσμος της τουριστικής βιομηχανίας, δηλαδή των θέλγητρων, των καταλυμάτων, των μεταφορικών μέσων και γενικότερα όλων των υλικών ή άυλων προϊόντων που ικανοποιούν τις τουριστικές ανάγκες ή επιθυμίες των ανθρώπων, και ακόμα ότι αποτελεί το αθροιστικό σύνολο των τουριστικών δαπανών που πραγματοποιούνται μέσα στα όρια μιας χώρας ή μιας διοικητικής της υποδιαίρεσης. 14
Με βάση όσα ειπώθηκαν μέχρι τώρα, θα επιχειρηθεί να δοθεί αμέσως πιο κάτω ένας ορισμός του τουρισμού, που να είναι όσο το δυνατό πιο συνοπτικός, μα πάνω απ όλα ολοκληρωμένος από πλευράς εννοιολογικού περιεχομένου. Έτσι, λοιπόν ο τουρισμός με τη σύγχρονη του μορφή μπορεί να οριστεί, σε γενικές γραμμές, ως η πρόσκαιρη μετακίνηση ανθρώπων από τον τόπο της μόνιμης διαμονής τους σε έναν άλλο με αποκλειστικό σκοπό την ικανοποίηση των τουριστικών αναγκών ή επιθυμιών τους, που όμως δεν είναι πάντα ανάγκες ή επιθυμίες ξεκούρασης και αναψυχής, καθώς και η οργανωμένη προσπάθεια για την προσέλκυση, υποδοχή και καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση αυτών των ανθρώπων. Όπως μπορεί να διαπιστωθεί, ο ορισμός αυτός του τουρισμού περιλαμβάνει δύο σκέλη. Το πρώτο σκέλος, δηλαδή αυτό που αναφέρεται στη μετακίνηση ανθρώπων για τους τουριστικούς λόγους, αντιπροσωπεύει το "καταναλωτικό" μέρος του τουρισμού και ταυτίζεται με την τουριστική ζήτηση, ενώ το δεύτερο, δηλαδή αυτό που αναφέρεται στην υποδοχή και εξυπηρέτηση των ανθρώπων που μετακινούνται πρόσκαιρα για τουριστικούς λόγους, αντιπροσωπεύει το καθαρά "παραγωγικό" μέρος του τουρισμού και ταυτίζεται, όπως είναι φυσικό, με την τουριστική προσφορά. Τόσο η τουριστική προσφορά όσο και η τουριστική ζήτηση προϋποθέτουν την ύπαρξη κάποιων προϊόντων, που μπορούν να εκφραστούν όχι μόνο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά, η δε κατανάλωση ή χρήση τους να ικανοποιεί τουριστικές ανάγκες ή επιθυμίες ανθρώπων. Τα προϊόντα αυτά υπάρχουν και είναι τα τουριστικά, τα οποία μπορεί να είναι υλικά ή άυλα και ακόμα απλά ή σύνθετα. 15
2.2. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο τουρισμός είναι ένας από τους δυναμικότερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας, τόσο σε απόλυτους όσο και σε σχετικούς όρους. Αποτελώντας κυρίαρχη δραστηριότητα σε πολλές χώρες, έχει αξιόλογες πολλαπλασιαστικές επιδράσεις στους άλλους τομείς της οικονομίας και συμβάλλει στη συνολική οικονομική ανάπτυξη των χωρών. Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών σημείωσε αξιοσημείωτη μεγέθυνση, συνδεόμενος άμεσα με την κοινωνικοοικονομική αναπτυξιακή διαδικασία, καθώς συμβάλλει σημαντικά στην άνοδο του επιπέδου διαβίωσης των τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών και, συνακόλουθα, στην ευημερία των πολιτών. Ο επιχειρηματικός όγκος του τουρισμού σε παγκόσμια κλίμακα ενδεχομένως ξεπερνά αυτόν των εξαγωγών πετρελαίου, ειδών διατροφής και αυτοκινήτων, ενώ παράλληλα παραμένει η βασική πηγή εισοδήματος για πολλές αναπτυσσόμενες χώρες. Ο τουρισμός ως οικονομικός τομέας συνδέεται άμεσα με πολλούς άλλους τομείς της οικονομίας και της παραγωγής. Κατά συνέπεια, τα οφέλη που η αύξησή του επιφέρει είναι πολυποίκιλα και στον τομέα της απασχόλησης. Οι αριθμοί είναι ενδεικτικοί του μεγέθους της συμβολής του τουρισμού στην παγκόσμια οικονομία: Από το 1952 ως το 2005 ο αριθμός των διεθνών τουριστικών αφίξεων αυξήθηκε με ρυθμό 6,5% κατ έτος, με αποτέλεσμα ο συνολικός αριθμός των ταξιδιωτών να εκτιναχθεί από τα 25 στα 806 εκατομμύρια. Ο ρυθμός αύξησης του εισοδήματος που προέκυψε από αυτές τις αφίξεις ήταν ιδιαίτερα μεγάλος, αγγίζοντας το 11,2% για την προαναφερθείσα 16
περίοδο, γιγαντώνοντας την παγκόσμια οικονομία και αγγίζοντας τα 680 δις δολάρια το 2005. Ως το 1950, οι 15 κορυφαίοι προορισμοί απορροφούσαν το 88% των παγκόσμιων αφίξεων, με το ποσοστό να μειώνεται στο 75% για το 1970 και στο 57% για το 2005, με αποτέλεσμα την πιο ομοιόμορφη κατανομή των οφελών του παγκόσμιου τουρισμού, συμπεριλαμβανομένων πλέον και νέων προορισμών, πολλοί εκ των οποίων βρίσκονται στις αναπτυσσόμενες χώρες. Το 2006 οι παγκόσμιες αφίξεις άγγιξαν τα 842 εκατομμύρια, σημειώνοντας αύξηση της τάξης του 4,6% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Το 2007 παρουσιάζεται ως το τέταρτο συνεχόμενο έτος σταθερής μεγέθυνσης της παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας, η οποία παρουσιάζεται συνολικά ευπροσάρμοστη στις ποικίλες κρίσεις που ενδεχομένως προκύπτουν. Το 2008 ήταν το έτος που o παγκόσμιος τουρισμός επλήγει σημαντικά από την παγκόσμια οικονομική κρίση και άρχισε μια αντίστροφη πορεία που συνεχίστηκε και το πρώτο μισό του 2009. Το 2009 οι παγκόσμιες αφίξεις μειώθηκαν κατά 4,2% σε σχέση με το 2008, φτάνοντας τα 880 εκατομμύρια. Το 2010 οι παγκόσμιες αφίξεις άγγιξαν τα 940 εκατομμύρια, σημειώνοντας αύξηση της τάξης του 6,6% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Το 2011 ο τουρισμός συνεχίζει την ανάκαμψή του και αναμένεται να σημειώσει θετικά αποτελέσματα. 17
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού προβλέπει μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης των διεθνών τουριστικών αφίξεων της τάξης του 4,1% με ορίζοντα το 2020. Συνεπώς, οι διεθνείς αφίξεις αναμένεται ως τότε να ξεπεράσουν το 1,5 δις ταξιδιωτών. Ο παγκόσμιος τουρισμός αντιμετωπίζει μεγάλες προκλήσεις εν όψει του 21ου αιώνα, οι οποίες σχετίζονται με τη βιώσιμη και ισόρροπη ανάπτυξη, την αντιμετώπιση των ανισοτήτων σε ζητήματα πλούτου και ευκαιριών αλλά και την ορθή κατανομή και διαχείριση των υπαρχόντων φυσικών πόρων, όπως ακριβώς συμβαίνει με κάθε ζωντανό κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας που έρχεται αντιμέτωπο με τη διαρκώς εξελισσόμενη διεθνή πραγματικότητα. 18
2.3. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του ελληνικού τουρισμού είναι η έντονη εποχικότητα και υψηλή εξάρτηση από τους ταξιδιωτικούς πράκτορες («tour operators»). Οι κύριες αφετηρίες των τουριστικών ρευμάτων προς την Ελλάδα παραμένουν οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Επίσης ο βαθμός προτίμησης για την Ελλάδα των τουριστών με προέλευση τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης είναι υψηλότερος έναντι των λοιπών ευρωπαϊκών μεσογειακών χωρών. Το πρόβλημα που έχει σήμερα ο Ελληνικός τουρισμός εάν εξαιρέσουμε την ποιότητα των υπηρεσιών είναι ότι είναι άνισα κατανεμημένος χρονικά και χωρικά. Η τουριστική κίνηση αφ ενός μεν περιορίζεται στους καλοκαιρινούς μήνες (92 % της συνολικής ετήσιας) και αφετέρου επικεντρώνεται σε μερικές περιοχές της Ελλάδας (45% στην Κρήτη και στο Ν. Αιγαίο) έχοντας δημιουργήσει έτσι υπερβολικά ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές και άλλες που δεν έχουν καθόλου επισκεψιμότητα. Ο τουρισμός είναι σήμερα ο ισχυρότερος ίσως τομέας της Εθνικής οικονομίας, συμβάλλοντας κατά 17% στο ΑΕΠ και δίνοντας εργασία σε σχεδόν 800.000 εργαζόμενους. Ο τουρισμός αποτελεί για την Ελλάδα κύρια πηγή εσόδων παραγωγής εθνικού εισοδήματος και συναλλάγματος, με δεδομένη την αποβιομηχάνιση και την τεχνολογική υστέρηση της χώρας. Σύμφωνα με τον Εθνικό Οργανισμό Τουρισμού το 1966 ο αριθμός των διαθέσιμων δωματίων στην Ελλάδα το 1961 ήταν 30.834 τα δε προσφερόμενα κρεβάτια 57.022. τον ίδιο χρόνο αφίχθησαν στην Ελλάδα περίπου 494 χιλιάδες τουρίστες και το συνάλλαγμα από τον τουρισμό έφτασε τα 62,5 εκατ. δολάρια. εκτιμάτε ότι το 51% των τουριστών προέρχονταν από την Ευρώπη. Δέκα χρόνια αργότερα το 1971 οι αφίξεις τουριστών από το εξωτερικό έφτασαν τα 2.257.994 ενώ το συνάλλαγμα έφτασε τα 300 εκατ. δολάρια (ΕΣΥΕ,1998). Στη δεκαετία λοιπόν αυτή ο εισαγόμενος τουρισμός αυξανόταν με ρυθμό 16% ετησίως. Το 1981 οι διεθνείς αφίξεις προσέγγισαν τα 5.577.109 και ήταν περισσότερες με αυτές του 1971.το συνάλλαγμα έφτασε το 1,7 δισεκατ. δολάρια. Κατά τη δεκαετία αυτή ο αριθμός τν δωματίων των ξενοδοχείων αυξήθηκε κατά 111%, ενώ τα 19
δωμάτια τεσσάρων και πέντε αστέρων κατά 194%. Το 1991 οι αφίξεις ξένων τουριστών έφτασαν τα 8.036.127 και το συνάλλαγμα 2,560 δισεκατ. δολάρια. Το 1997 οι διεθνείς αφίξεις ανήλθαν σε 10.558.489 (national statistical service of Greece, 1998) και το ξένο συνάλλαγμα σε 3,770.6 δισεκατ. Δολάρια (Laloumis 1997). Δέκα εκατομμύρια περισσότερους τουρίστες, από αυτούς που δέχεται σήμερα, θα έχει η Ελλάδα σε 10 χρόνια, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις για τον ελληνικό τουρισμό της ετήσιας έκθεσης του Παγκόσμιου Συμβουλίου Τουρισμού και Ταξιδιών (WTTC). Με βάση τις εκτιμήσεις που έγιναν και την οικονομική κρίση της Ελλάδας, τα ποσοστά του 2011 είναι αρκετά ικανοποιητικά αφού, σε απόλυτο πρωταγωνιστή της ελληνικής οικονομίας αναδεικνύεται ο ελληνικός τουρισμός για το 2011, σε μία περίοδο όπου οι περισσότεροι τομείς και κλάδοι της βρίσκονται σε ύφεση. Ο ελληνικός τουρισμός καταγράφει διψήφια ποσοστά αύξησης τόσο σε διεθνείς αφίξεις, όσο και σε έσοδα, ενώ χάρη σε αυτόν συγκρατήθηκε φέτος η αύξηση της ανεργίας και περιορίζεται η ύφεση της ελληνικής οικονομίας κατά 1-2 εκατοστιαίες μονάδες, όπως τονίζεται από τους παράγοντες του κλάδου. Λίγες ώρες πριν την έλευση του 2012 οι αφίξεις των τουριστών αναμένεται να φτάσουν τα 16,5 εκατομμύρια και τα τουριστικά έσοδα να σημειώσουν άνοδο πάνω από 10% σε σχέση με πέρυσι, με τα χαμόγελα των παραγόντων της τουριστικής βιομηχανίας να περισσεύουν. Αύξηση 10% στα έσοδα, σύμφωνα με εκτιμήσεις των φορέων του τουρισμού, ισοδυναμούν με μία αύξηση 1% στο ΑΕΠ της χώρας. Η εξαιρετικά καλή πορεία του ελληνικού τουρισμού για την εφετινή χρονιά αποδεικνύεται και από τα στοιχεία του Συνδέσμου των Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων στο διάστημα Ιανουαρίου-Νοεμβρίου, όπου οι αύξηση των αφίξεων ανέρχεται στο 8,93%, καθώς στο ενδεκάμηνο είχαμε 11.356.422 επισκέπτες έναντι 10.425.124 τουριστών το αντίστοιχο διάστημα του 2010. Για τα επόμενα χρόνια ο ρόλος του τουρισμός αναμένεται να είναι καταλυτικός για την έξοδο της χώρας από την κρίση, καθώς πρόσφατη 20
μελέτη που διενήργησε η McKinsey για λογαριασμό του ΣΕΒ και της Ένωσης Ελληνικών Τραπεζών, 220.000 νέες θέσεις εργασίας μπορούν να δημιουργηθούν από την αύξηση του εισερχόμενου τουριστικού ρεύματος στον πιο δυναμικό κλάδο της ελληνικής οικονομίας. Μέχρι το 2021 η συνεισφορά του τουρισμού στο ΑΕΠ της Ελλάδας εκτιμάται ότι θα ξεπεράσει το 1/5, γεγονός που σημαίνει ότι η Άμεση Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία του τουρισμού (άμεση και έμμεση συνεισφορά) μπορεί αυξηθεί κατά 18 δισ. ευρώ και να φτάσει τα 50 δισ. ευρώ. Σύμφωνα πάντα με τα στοιχεία της μελέτης, τα νούμερα αυτά αντιστοιχούν στο 44% του αριθμού των νέων θέσεων εργασίας για την επόμενη δεκαετία, αλλά και στο 36% της εκτιμώμενης συνολικής ανάπτυξης της χώρας. Το 2010 οι άμεσα και έμμεσα απασχολούμενοι στον τουριστικό κλάδο στην Ελλάδα ήταν 746.000, σύμφωνα με στοιχεία του WTCC (World Travel & Tourism Council), αριθμός που ισοδυναμεί με το 17,9% της συνολικής απασχόλησης στην εγχώρια οικονομία, ενώ κατά την τελευταία δεκαετία ο τουρισμός συνεισφέρει σταθερά περισσότερο από το 16% στο ΑΕΠ και καλύπτει το 1/3 του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου. Από την πλευρά τους, οι τουριστικοί φορείς δηλώνουν έτοιμοι να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας εποχής, που όλοι εύχονται να «ξημερώσει» για τον ελληνικό τουρισμό, με τον Σύνδεσμο Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων να τονίζει ότι η Ελλάδα μπορεί να εξυπηρετήσει 20 εκατ. αφίξεις μέχρι το 2014, 20% περισσότερες από τα φετινό ιστορικό ρεκόρ των 16,5 εκατ. αφίξεων, με ότι αυτό συνεπάγεται και για την αύξηση της απασχόλησης. 21
2.4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Σύμφωνα με το Διεθνές Γραφείο Κοινωνικού Τουρισμού ^^SiBureau Internationale la Tourisme Social), κοινωνικός τουρισμός είναι το σύνολο των σχέσεων και διεργασιών που προκύπτουν από την επιδοτούμενη από την πολιτεία, βάσει ορισμένων προγραμμάτων, συμμετοχή στον τουρισμό των κοινωνικών στρωμάτων με χαμηλό εισόδημα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση στο σχέδιο δράσης για την ανάπτυξη κατά προτεραιότητα, διαφόρων τομέων του τουρισμού ορίζει τον κοινωνικό τουρισμό σαν τη διευκόλυνση, εκ μέρους των κρατών- μελών, της πρόσβασης στον τουρισμό ομάδων ατόμων, που για διάφορες αιτίες, αλλά κυρίως για κοινωνικούς λόγους και για λόγους υγείας έχουν δυσκολίες να κάνουν διακοπές. Και στα μέτρα που προτείνει είναι και τα μέτρα περιορισμού των εμποδίων που συναντούν τα άτομα, με ειδικές ανάγκες στην πρόσβασή τους στον τουρισμό εντάσσοντας τον τουρισμό ατόμων με ειδικές ανάγκες ή τον τουρισμό για όλους όπως ονομάζεται, στον κοινωνικό τουρισμό. Ο γενικός χαρακτηρισμός των δικαιούχων του κοινωνικού τουρισμού είναι «κοινωνικά στρώματα με χαμηλά εισοδήματα» (ορισμός Β ^ ) ή «ομάδες ατόμων που για διάφορες αιτίες, αλλά κυρίως για κοινωνικούς λόγους και για λόγους υγείας, έχουν δυσκολίες να κάνουν διακοπές» (ορισμός της Ε.Ε.) Κάτω από αυτούς τους χαρακτηρισμούς μπορούν να υπαχθούν διάφορες κατηγορίες ατόμων, όπως: S εργαζόμενοι και συνταξιούχοι με χαμηλό εισόδημα S άνεργοι S άτομα με ειδικές ανάγκες συμπεριλαμβανομένων και των υπερηλίκων S πολύτεκνοι των οποίων το εισόδημα είναι συνήθως ανεπαρκές λόγω των μεγάλων οικογενειακών δαπανών 22
^ πολιτικοί πρόσφυγες, αγρότες και αγρότισσες των οποίων η πρόσβαση στον τουρισμό είναι δύσκολη ή δεν έχουν την απαιτούμενη πληροφόρηση και εμπειρία ^ ανύπαντρες μητέρες και γυναίκες ή άντρες εν χηρεία που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα οικονομικά προβλήματα - 36-9 η νεολαία, για τα προγράμματα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, που δεν έχει δικό της εισόδημα και αντιμετωπίζει δαπάνες σπουδών ^ οι ασφαλισμένοι του ΙΚΑ, για τα προγράμματα της Εργατικής Εστίας, που κατά κανόνα είναι χαμηλόμισθοι και χαμηλοσυνταξιούχοι 23
2.5. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο εναλλακτικός τουρισμός προσδιορίζεται από εκείνες τις μορφές τουρισμού, οι οποίες συνδέονται με τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές κοινοτικές αξίες που επιτρέπουν τόσο στους «οικοδεσπότες» όσο και στους «φιλοξενούμενους» να υφίστανται τις θετικές αλληλεπιδράσεις και να μοιράζονται εμπειρίες. Είναι μία μορφή τουρισμού, η οποία δεν καταστρέφει το περιβάλλον και δεν επιφέρει τις αρνητικές επιπτώσεις που προκαλεί ο μαζικός τουρισμός στις περιοχές που αναπτύσσεται. Θεωρείται μικρής κλίμακας ανάπτυξης του τουρισμού, που προέρχεται και οργανώνεται από τον τοπικό πληθυσμό ή τους τοπικούς φορείς. Ο τρόπος ανάπτυξης έχει αφενός λιγότερες αρνητικές επιπτώσεις κοινωνικές και πολιτιστικές και αφετέρου έχει μεγαλύτερες πιθανότητες ευνοϊκής αποδοχής από τον τοπικό πληθυσμό από ότι ο μαζικός τουρισμός. 2.6. ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Μορφές εναλλακτικού τουρισμού που αναπτύσσονται στην Ελλάδα. Τα σημαντικότερα είδη τουρισμού που συνθέτουν αυτό που ονομάζουμε εναλλακτικό τουρισμό είναι: Αγροτουρισμός: ονομάζεται η εναλλακτική εκείνη μορφή τουρισμού η οποία αναπτύσσεται σε μη τουριστικά κορεσμένες αγροτικές περιοχές και συνδέεται με κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτισμικές αξίες, οι οποίες επιτρέπουν τόσο στους «οικοδεσπότες» όσο και στους «φιλοξενούμενους» των περιοχών αυτών να υφίστανται αλληλεπιδράσεις και να μοιράζονται εμπειρίες. Οικοτουρισμός: Ως οικοτουρισμός ορίζεται ο περιβαλλοντικά υπεύθυνος τουρισμός και η επίσκεψη σε φυσικές περιοχές, που αποσκοπεί στην απόλαυση και εκτίμηση της φύσης(και των πολιτισμικών στοιχείων του παρόντος και του παρελθόντος) και ο οποίος προάγει στη διατήρηση της 24