Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών. Καταγραφή σημαντικών μελετών και εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων

Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 12 (4) 2007: 414-427 Κων/νος Καραμάνης* Αντώνιος Γεωργόπουλος** Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών. Καταγραφή σημαντικών μελετών και εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων Περίληψη: Η ραγδαία εξέλιξη και ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών, κυρίως από το 1980 και μετά, οδήγησε στην ανάγκη εφαρμογής σημαντικών διαρθρωτικών αλλαγών. Οι αυξανόμενες α- παιτήσεις των πελατών για υψηλότερη ποιότητα των ήδη παρεχόμενων υπηρεσιών, για παροχή νέων υπηρεσιών, καθώς και για χαμηλότερες τιμές από τη μία πλευρά και οι σημαντικές τεχνολογικές εξελίξεις από την άλλη δεν μπορούσαν να ικανοποιηθούν από τους δυσκίνητους γραφειοκρατικούς κρατικούς οργανισμούς με την περιορισμένη τεχνογνωσία, που κυριαρχούσαν σχεδόν σ όλες τις χώρες για πολλές δεκαετίες. Έτσι, παγκοσμίως εφαρμόστηκαν πολιτικές που οδήγησε στην μεταρρύθμιση του τηλεπικοινωνιακού τομέα. Λέξεις Κλειδιά: τηλεπικοινωνίες, ιδιωτικοποίηση, επενδύσεις * Ο Κωνσταντίνος Καραμάνης είναι Υποψήφιος Διδάκτορας στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Πανεπιστημίου Πατρών. ** Ο Αντώνιος Γεωργόπουλος είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Πανεπιστημίου Πατρών.

Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών 415 Εισαγωγή Παγκοσμίως, η σταδιακή απελευθέρωση των αγορών στον ανταγωνισμό υιοθετήθηκε με την παράλληλη καθιέρωση ενός ρυθμιστικού πλαισίου καθώς και με την ιδιωτικοποίηση των κρατικών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών (PTOs). Αν και μια πλήρης αξιολόγηση της μεταρρύθμισης του τομέα των τηλεπικοινωνιών είναι ακόμη πρόωρη, εντούτοις υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός μελετών που επιχειρεί να εκτιμήσει τις επιπτώσεις των σημαντικών αλλαγών. Με τις μελέτες αυτές, που είναι είτε εμπειρικές οικονομετρικές αναλύσεις είτε περιγραφικές αναλύσεις (Cases Studies), εξετάζονται οι επιπτώσεις των μεταρρυθμίσεων τόσο σε επίπεδο των αγορών όσο και σε επίπεδο επιχειρήσεων. Στην περίπτωση της μεταρρύθμισης των αγορών αναλύονται οι επιπτώσεις της εισαγωγής του ανταγωνισμού, της ιδιωτικοποίησης των παραδοσιακών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών και της καθιέρωσης μιας ανεξάρτητης ρυθμιστικής αρχής σε δείκτες απόδοσης της αγοράς, όπως είναι η τηλεφωνική διείσδυση, το ύψος των επενδύσεων, οι τιμές και η ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών, η απασχόληση και η παραγωγικότητα της εργασίας. Ο σκοπός του άρθρου αυτού είναι η καταγραφή σημαντικών μελετών και η εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων σχετικά με τις επιπτώσεις των διαρθρωτικών αλλαγών στις τηλεπικοινωνιακές αγορές που έχουν υιοθετηθεί διεθνώς, τόσο α- πό τις αναπτυγμένες όσο και από τις αναπτυσσόμενες χώρες. Τηλεφωνική διείσδυση Από το σύνολο των μελετών που εξετάζονται διαπιστώνεται ότι η εφαρμογή των μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων βελτιώνει σημαντικά το επίπεδο της τηλεφωνικής διείσδυσης. 1 Ο αριθμός των κυρίων τηλεφωνικών γραμμών με ταυτόχρονη ψηφιακοποίησή τους αυξάνεται ραγδαία, όπως και ο αριθμός των κερματοδεκτών / καρτοτηλεφώνων και των Telecenters. 2 Ειδικότερα, ο ανταγωνι- 1 Βλ. C. Fink - A. Mattoo - R. Rathindran, «Liberalizing Basic Telecommunications: The Asian Experience», World Bank Policy Research Working Paper Series, No. 2718, 2001, W. Li - L.C. Xu, The Impact of Privatization and Competition in the Telecommunications Sector Around the World, Darden Graduate School of Business Administration, Centre for Economic Policy Research (CEPR), Working Paper, University of Virginia, 2002, A. Ros A. Banerjee, «Telecommunications Privatization and Tariff Rebalancing: Evidence from Latin America», Telecommunications Policy, Vol. 24, No. 3, 2000, pp. 233-252, C. Fink - A. Mattoo - R. Rathindran, «An Assessment of Telecommunications Reform in Developing Countries», Information Economics and Policy, Vol. 15, No. 4, 2003. pp 443-466, P. Hughes - B. Phillips, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in the United States, Paris : OECD, 1999, I. Chung D. Ypsilantis, Review of the Development and Reform of the Telecommunications Sector in China», DSTI/ICCP 6/Final, Paris: OECD, 2003, http://www.oecd.org/dataoecd/ 52/27/2500835.pdf, M. Mueller Milton P.Lovelock, «The WTO and China s Ban on Foreign Investment in Telecommunication Services: A Game Theoretic Analysis», Telecommunications Policy, Vol. 24, No. 8-9, 2000, pp 731-759. 2 F.F. Tusubira - F. Gebreab - L. Haggarty - M Shirley «Telecommunications Reform in Uganda», World Bank

416 Αγορά Χωρίς Σύνορα Αν και μια πλήρης σμός αυξάνει τον αριθμό των κυριών γραμμών και τον αξιολόγηση της αριθμό των κερματοδεκτών. Η ιδιωτικοποίηση από μόνη της σχετίζεται αρνητικά με τη διείσδυση των κυρίων γραμμών, ενώ εμφανίζεται να έχει θετική επί- μεταρρύθμισης του τομέα των τηλεπικοινωνιών είναι πτωση μόνο στον αριθμό των κερματοδεκτών. Αντίθετα, η ιδιωτικοποίηση που συνδυάζεται με την ύ- ακόμη πρόωρη, εντούτοις υπάρχει ένας σημαντικός παρξη ενός ανεξάρτητου ρυθμιστικού πλαισίου μετριάζει ουσιαστικά την αρνητική επίδραση στη διείσ- αριθμός μελετών που επιχειρεί να εκτιμήσει τις δυση των κυρίων γραμμών. 3 Σε περίπτωση που η ι- επιπτώσεις των σημαντικών διωτικοποίηση πραγματοποιηθεί πριν από την εισαγωγή του ανταγωνισμού η διεισδυτικότητα των κυρίων αλλαγών. γραμμών μετριάζεται. 4 H τηλεφωνική διεισδυτικότητα επηρεάζεται θετικά εάν πριν την ιδιωτικοποίηση καθιερωθεί μια ανεξάρτητη ρυθμιστική αρχή. 5 Όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός ανεξαρτησίας της ρυθμιστικής αρχής μιας χώρας τόσο μεγαλύτερη είναι η αύξηση της διείσδυσης κύριων τηλεφωνικών γραμμών. 6 Επιπλέον, οι χώρες που έχουν ιδιωτικοποιήσει τον εθνικό τους τηλεπικοινωνιακό οργανισμό κατά τουλάχιστον 50% παρουσιάζουν σημαντικότερη αύξηση των κύριων τηλεφωνικών γραμμών. Αντίθετα, η εξασφάλιση αποκλειστικής παροχής βασικών τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών από τους παραδοσιακούς τηλεπικοινωνιακούς οργανισμούς για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο περιορίζει τον ρυθμό αύξησης των κύριων τηλεφωνικών γραμμών. 7 Επίσης, οι επιπτώσεις της μεταρρύθμισης στην τηλεφωνική διείσδυση δεν εξαρτώνται από το κατά κεφαλήν εισόδημα της χώρας. Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να αποδεικνύει ότι η ιδιωτικοποίηση οδηγεί σε υψηλότερη αύξηση των κυρίων γραμμών σ εκείνες τις χώρες με υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ. 8 Policy Research Working Paper Series, No.2864, 2002, L. Haggarty M. Shirley S. Wallsten, «Telecommunications Reform in Ghana»,», World Bank Policy Research Working Paper Series, No.2983, 2003, J.J. Laffont T. N Guessan, «Telecommunications Reform in Cote d Ivoire», World Bank Policy Research Working Paper Series, No.2895, 2003. 3 S. Wallsten, «An Econometric Analysis of Telecom Competition, Privatization and Regulation in Africa and Latin America», Journal of Industrial Economics, Vol. 49, No.1, 2001. 4 C. Fink - A. Mattoo - R. Rathindran, «An Assessment of Telecommunications Reform in Developing Countries», op.cit. 5 S. Wallsten, «Does Sequencing Matter? Regulation and Privatization in Telecommunications Reforms», World Bank Policy Research Working Paper Series, No.2817, 2002, A. Galal B. Nauriyal, «Regulating Telecommunications in Developing Countries Outcomes, Incentives and Commitment», World Bank Policy Research Working Paper Series, No. 2718, 1995. 6 A. Baudrier, «Independent Regulation and Telecommunications Performance in Developing Countries», Paper Prepared for the Annual ISNIE Conference: Institutions and Governance, Berkeley, California, USA,2001. 7 S. Wallsten, Telecommunications Privatization in Developing Countries: The Real Effects of Exclusivity Periods, SIEPR Policy Paper No. 99-21, Stanford University, 2000. 8 A. Ros, «Does Ownership or Competition Matter? The Effects of Telecommunications Reform on Network

Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών 417 Η μεταρρύθμιση του τομέα προκάλεσε την ραγδαία αύξηση του ποσοστού διείσδυσης νέων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών, κυρίως της κινητής τηλεφωνίας και του διαδικτύου. 9 Εντονότερη είναι η ανάπτυξη της αγοράς της κινητής τηλεφωνίας. H εισαγωγή του ανταγωνισμού συνδέεται θετικά με την ανάπτυξη της αγοράς της κινητής τηλεφωνίας. Τόσο η ιδιοκτησία όσο και η ενδεχόμενη ιδιωτικοποίηση εμφανίζεται να μην έχει σαφή σχέση με την ανάπτυξη της αγοράς. 10 Επιπλέον, διαπιστώνεται ότι η διείσδυση της κινητής τηλεφωνίας επηρεάζεται θετικά από τον ανταγωνισμό μόνο στην περίπτωση που ο ανταγωνισμός αφορά ψηφιακούς χειριστές. 11 Αντίθετα, η αγορά του διαδικτύου κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες παρουσιάζει μικρότερους ρυθμούς ανάπτυξης. 12 Ο ανταγωνισμός και η ιδιωτικοποίηση δεν έχουν αμέσως επίπτωση στην αύξηση των χρηστών και των οικοδεσποτών του διαδικτύου. Η ανάπτυξη του διαδικτύου είναι υψηλότερη σε χώρες που έχουν ένα δημοκρατικό πολιτικό σύστημα και ευνοούν το επιχειρηματικό πνεύμα και την επένδυση. Επίσης, όσο υψηλότερο είναι το κατά κεφαλήν εισόδημα, οι εγκατεστημένες τηλεφωνικές γραμμές και η χρήση της αγγλικής γλώσσας, τόσο υψηλότερος είναι ο αριθμός των χρηστών του διαδικτύου. 13 Ακόμη, σημαντική για την ανάπτυξη της αγοράς του διαδικτύου είναι η σύνδεση του ποσοστού διείσδυσης του διαδικτύου με τη διείσδυση Η/Υ. Όσο υψηλότερο εί- Expansion and Efficiency», Journal of Regulatory Economics Vol. 15, No. 1, 1999, pp 65-92. 9 W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Japan, Paris: OECD, 1999, D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Italy, Paris: OECD,2001, P. Xavier D.Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Spain, Paris: OECD, 2000, K. Sato D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Denmark, Paris: OECD, 2000,. Min - D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in the Netherlands, Paris: OECD, 1999, T. Yamada D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Korea, Paris: OECD,2000, P. Xavier D.Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Czech Republic, Paris: OECD,2001, R. Samarajiva, «The Role of Competition in Institutional Reform of Telecommunications: Lessons from Sri Lanka», Telecommunications Policy, Vol. 24, No. 8-9, 2000, pp 699 717, G. Clarke F. Gebreab H, Gombelo Henry «Telecommunications Reform in Malawi», World Bank Policy Research Working Paper Series, No. 3036, 2003, S. Bloendal P. Dirk «The Economic Benefits of Regulatory Reform», OECD Economic Studies, No. 28, 1997/I. 10 G. Nicoletti, «Regulation in Services: OECD Patterns and Economic Implications», OECD,Economics Department, Working Paper, No. 287, 2001. 11 C. Fink - A. Mattoo R. Rathindran, «Liberalizing Basic Telecommunications: The Asian Experience», op.cit., 12 J. Vanyai, «A New Era: The Development of Telecommunications in Hungary», Technology in Society, Vol. 20, No. 1, 1998, pp. 25-44, P. Serra, Regulation, Competition and Privatization Evidence from Utility and Infrastructure Privatization in Chile, Twelfth Plenary Session of the OECD Advisory Group on Privatization (AGP), 1998, A. Gonzalez A. Gupta S. Deshpande, «Telecommunications in Mexico», Telecommunications Policy, Vol. 22, No. 4/5, pp. 341-357, Β. Athreya, «India s Τelecommunications Policy», Telecommunications Policy, Vol. 20, No. 1, 1996, pp. 11-22, N. Sinha, «The Political Economy of India s Telecommunications Reforms», Telecommunications Policy, Vol. 20, No. 1, 1996, pp. 23-38. 13 M. Giullen- S. Suarez, «Developing the Internet: Entrepreneurship and Public Policy in Ireland, Singapore, Argentina and Spain», Telecommunications Policy, Vol. 25, No.5, 2001, pp. 349-371.

418 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η ιδιωτικοποίηση από μόνη ναι το ποσοστό διείσδυσης των Η/Υ μιας χώρας, τόσο θετικότερες είναι οι προοπτικές ανάπτυξης της συ- της σχετίζεται αρνητικά με τη διείσδυση των κυρίων γκεκριμένης αγοράς. 14 Αντίθετα, ο έλεγχος του διαδικτύου από κυβερνητικούς οργανισμούς έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της συγκεκριμένης αγοράς με γραμμών ενώ εμφανίζεται να έχει θετική επίπτωση πολύ αργούς ρυθμούς. 15 μόνο στον αριθμό των Η αύξηση της διείσδυσης της κινητής τηλεφωνίας κερματοδεκτών. Αντίθετα, η και του διαδικτύου βελτιώνει σημαντικά την αποδοτικότητα του τηλεπικοινωνιακού τομέα και εντείνει την ιδιωτικοποίηση που συνδυάζεται με την ύπαρξη ανάγκη για επέκταση και εκσυγχρονισμό της τηλεπικοινωνιακής υποδομής. 16 Σημαντική αποτελεί η δια- ενός ανεξάρτητου πίστωση ότι η αύξηση των κυρίων τηλεφωνικών γραμμών, η οποία παρουσιάζεται έντονη κατά τα πρώτα ρυθμιστικού πλαισίου μετριάζει ουσιαστικά τη χρόνια της μεταρρύθμισης, μειώνεται μετά την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς εξαιτίας του έντονου αρνητική επίδραση στη διείσδυση των κυρίων ανταγωνισμού της κινητής τηλεφωνίας. 17 Ωστόσο, η γραμμών. μελέτη των Gutierrez και Berg καταλήγει σε αντίθετα συμπεράσματα. Διαπιστώνει ότι η ανάπτυξη της κινητής τηλεφωνίας είτε λειτουργεί συμπληρωματικά ως προς την σταθερή τηλεφωνία είτε ανταγωνιστικά, αυξάνει σημαντικά το επίπεδο των κυρίων γραμμών ανά 100 κατοίκους. 18 Σε κάθε περίπτωση η καθυστέρηση μεταρρύθμισης του τομέα των τηλεπικοινωνιών έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στο ποσοστό διείσδυσης τόσο των σταθερών όσο και των κινητών τηλεφωνικών γραμμών, όπως επίσης και στον βαθμό χρήσης υπηρεσιών του διαδικτύου. 19 Τέλος, σημαντικό πρόβλημα παραμένει ο στόχος της καθολικής υπηρεσίας. Οι φτωχότερες περιοχές, ιδιαίτερα των αναπτυσσόμενων χωρών, εξακολουθούν να παραμένουν και μετά την μεταρρύθμιση του τομέα των τηλεπικοινωνιών α- ποκλεισμένες από περισσότερες και καλύτερες τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες. 20 Ενώ, δεν προκύπτει κανένα σαφές συμπέρασμα ως προς το εάν ο ανταγωνισμός 14 S. Lee D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Poland, Paris: OECD, 2002. 15 I. Chung D. Ypsilantis, Review of the Development and Reform of the Telecommunications Sector in China, op.cit. 16 R. Jha - S. Majumdar, «A Matter of Connections: OECD Telecommunications Sector Productivity and the Role of Cellular Technology Diffusion», Information Economics and Policy, Vol. 11, No. 3, 1999, pp 243 269. 17 D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Italy, op.cit., A. M. Sacripanti «Liberalizing Telecommunications in Italy: The Role of the Regulator», Info The Journal of Policy, Regulation and Strategy for Telecommunications, Vol. 1, No.5, 1999, pp 449 453. 18 L. Gutierrez S.Berg, «Telecommunications Liberalization and Regulatory Governance: Lessons from Latin America», Telecommunications Policy, Vol. 24, No.10-11, 2000, pp 865 884. 19 A. Goldstein, «Corporate Governance and Regulation in Privatized Utilities: Telecommunications in Four European Countries», Business and Politics, Vol. 2, No. 2, 2000, pp 189 223. 20 A. Gonzalez A. Gupta S. Deshpande, «Telecommunications in Mexico», op.cit.

Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών 419 είναι ευεργετικός ή όχι για την επίτευξη του στόχου της καθολικής υπηρεσίας. 21 Επενδύσεις Όσον αφορά το ύψος των επενδύσεων το σύνολο των εξεταζόμενων μελετών διαπιστώνουν γενικά ότι αυξήθηκε σημαντικά στις χώρες που μεταρρύθμισαν τον τομέα σε σχέση με τις χώρες που δεν απελευθέρωσαν τις αγορές τους στον ανταγωνισμό και το κράτος διατήρησε την πλειοψηφία του παραδοσιακού τηλεπικοινωνιακού οργανισμού. 22 Ειδικότερα, έντονες παρουσιάζονται οι επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες με έμφαση στις οπτικές ίνες ενισχύοντας έτσι την ψηφιακή τεχνολογία, η οποία αυξάνει την παραγωγικότητα και την αποτελεσματικότητα του τομέα. 23 Επιπλέον, ένα σημαντικό ποσοστό της συνολικής επένδυσης του τομέα αφορά την αγορά της κινητής τηλεφωνίας, η οποία παρουσιάζει ραγδαία ανάπτυξη. 24 Η επέκταση των τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών που δε συνδυάζεται με ανάλογο εκσυγχρονισμό της υποδομής, παραμένοντας έτσι το ποσοστό ψηφιακοποίησης της υποδομής χαμηλό, έχει ως αποτέλεσμα το επίπεδο των επενδύσεων να παρουσιάζει επιβράδυνση. 25 Επίσης, η εξασφάλιση περιόδου αποκλειστικής παροχής βασικών τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών στους παραδοσιακούς τηλεπικοινωνιακούς οργανισμούς έχει σημαντική αρνητική επίπτωση στο επίπεδο των επενδύσεων. 26 Επιπλέον, διαπιστώνεται ότι παρότι η δημόσια επένδυση μειώθηκε σταθερά τα τελευταία χρόνια, η συνολική επένδυση του τομέα αυξήθηκε κυρίως λόγω των σημαντικών επενδύσεων που πραγματοποιούνται από τις νεοεισερχόμενες επιχειρήσεις στην αγορά. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η επένδυση στη σταθερή σπονδυλική υποδομή με τη χρήση των ήδη υπαρχόντων υποδομών της ηλεκτρικής ε- νέργειας, του οδικού δικτύου, του σιδηροδρομικού δικτύου και της κοινοπραξίας γεφυρών. 27 Επίσης, η είσοδος ξένων πολυεθνικών επιχειρήσεων στην αγο- 21 P. Barros - C. Seabra, «Universal Service: Does Competition Help or Hurt?», Information Economics and Policy, Vol. 11, No.1, 1999, pp 45 60. 22 L. Gutierrez S.Berg, «Telecommunications Liberalization and Regulatory Governance: Lessons from Latin America», op.cit. 23 G. Madden S. Savage, «Productivity Growth and Market Structure in Telecommunications», Economics of Innovation and New Technology, Vol. 11, 2001, pp.203 222, L. Heracleous, «State Ownership, Privatization and Performance in Singapore: An Exploratory Study from a Strategic Management Perspective», Asia Pacific Journal of Management, Vol. 18, No. 1, 2001, pp 69 81. 24 S. Lee D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Poland, op.cit, 25 D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Italy, op.cit., S. Cho B.I. Choi S.K Choi, «Restructuring the Korean Telecommunications Market Evolution and Challenges Ahead», Telecommunications Policy, Vol. 20, No. 5, 1996, pp 357 373. 26 S. Wallsten, Telecommunications Privatization in Developing Countries: The Real Effects of Exclusivity Periods, op.cit. 27 P. Xavier D.Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Spain, op.cit.

420 Αγορά Χωρίς Σύνορα Οι χώρες που έχουν ρά, είτε μέσω συνεργασιών είτε μέσω εξαγορών, αύξησε σημαντικά το ύψος των επενδύσεων. ιδιωτικοποιήσει τον εθνικό 28 Τέλος, η καθιέρωση μιας ανεξάρτητης ρυθμιστικής τους τηλεπικοινωνιακό αρχής πριν από την ιδιωτικοποίηση συσχετίζεται με υ- οργανισμό κατά τουλάχιστον ψηλότερο επίπεδο επενδύσεων. Ενώ, αντίθετα, το ε- 50% παρουσιάζουν πίπεδο των επενδύσεων παραμένει χαμηλό εξαιτίας της αδυναμίας εφαρμογής μιας πετυχημένης ρυθμιστικής πολιτικής. 29 Η δυσλειτουργία στην ανεξάρτητη σημαντικότερη αύξηση των κύριων τηλεφωνικών και αμερόληπτη λειτουργία της ρυθμιστικής αρχής καθώς και η κυβερνητική επιρροή στην λήψη των ρυθ- γραμμών. μιστικών αποφάσεων, αποτρέπουν πιθανούς επενδυτές να επενδύσουν στην αγορά. 30 Μια ισχυρή ρυθμιστική αρχή και ένα σταθερό πολιτικό σύστημα αυξάνουν το επίπεδο των επενδύσεων. Θετική επίδραση επίσης έχει και η οικονομική κατάσταση και το ύψος του πληθυσμού μιας χώρας. 31 Τιμές των τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών Σχετικά με τον δείκτη των τιμών των τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών προκύπτει ότι μειώνεται σταθερά μετά την μεταρρύθμιση του τομέα. 32 Ειδικότερα, διαπιστώνεται ότι ο αυξανόμενος ανταγωνισμός (αριθμός ανταγωνιστικών επιχειρήσεων ή μερίδιο αγοράς των νεοεισερχομένων επιχειρήσεων) και οι τεχνολογικές εξελίξεις επιφέρουν μείωση των τιμών των υπηρεσιών. Ομοίως, η προοπτική του ανταγωνισμού (όπως αντιπροσωπεύεται από τον αριθμό των ετών που υπολείπεται πριν την απελευθέρωση της αγοράς) έχει μια ισχυρή αρνητική επίπτωση στις τιμές. 33 Ο ανταγωνισμός επιφέρει σημαντικότερες επιπτώσεις στην αγορά, μειώνοντας σημαντικά την τιμή μιας σύντομης τοπικής κλή- 28 Β. Athreya, «India s Τelecommunications Policy», op,cit. 29 S. Wallsten, «Does Sequencing Matter? Regulation and Privatization in Telecommunications Reforms», op.cit. 30 G. Clarke F. Gebreab H. Gombelo, «Telecommunications Reform in Malawi», op.cit. 31 L. Gutierrez S.Berg, «Telecommunications Liberalization and Regulatory Governance: Lessons from Latin America», Telecommunications Policy, op.cit. 32 Holder, Regulation and Competition and Privatization Privatization and Competition: The Evidence from Utility and Infrastructure Privatization in the UK, Twelfth Plenary of the OECD Advisory Group on Privatization (AGP), Helsinki, 1998, P. Xavier, «Monitoring Telecommunications Deregulation Through International Benchmarking», Telecommunications Policy, Vol. 20, No. 8, 1996, pp. 585-606, P. Spiller - C. Cardilli, «The Frontier of Telecommunications Deregulation: Small Countries Leading the Pack», The Journal of Economic Perspectives, Vol. 11, No. 4, 1997, pp. 127-138. 32 O. Boyland G. Nicοletti, «Regulation, Market Structure and Performance in Telecommunication», OECD Economic Studies, No 32, 2001/I. 33 S. Wallsten, «An Econometric Analysis of Telecom Competition, Privatization and Regulation in Africa and Latin America», op.cit.

Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών 421 σης, ενώ η ιδιωτικοποίηση από μόνη της χωρίς την ύπαρξη μιας ανεξάρτητης ρυθμιστικής αρχής δεν παρέχει ουσιαστικά καμία βελτίωση των τιμών. 34 Επιπλέον, τα προβλήματα που παρουσιάζονται στην αδειοδότηση νεοεισερχομένων επιχειρήσεων στην αγορά περιορίζουν τον ανταγωνισμό, με σημαντικό αντίκτυπο στο επίπεδο των τιμών. 35 Ο περιορισμένος ανταγωνισμός έχει ως αποτέλεσμα ο δείκτης τιμών να παραμένει σε υψηλά επίπεδα. 36 Όσο εντονότερος γίνεται ο ανταγωνισμός τόσο οι μέσες τιμές μειώνονται. 37 Μια μέτρια μεταρρυθμιστική πολιτική με πολλά προβλήματα κατά την εφαρμογή της έχει ως αποτέλεσμα την μη μείωση των τιμών. Συχνά δε οδηγεί σε αύξηση των τιμών τόσο των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας όσο και των τιμών των τοπικών και υπεραστικών κλήσεων. 38 Αντίθετα, οι χώρες που καταφέρνουν να ρυθμίσουν ικανοποιητικά την αγορά παρουσιάζουν σημαντικότερη πτώση των τιμών μετά την μεταρρύθμιση του τομέα. 39 Όσον αφορά τις επιπτώσεις της μεταρρύθμισης στο ύψος των τιμών στις ε- πιμέρους τηλεφωνικές υπηρεσίες τα συμπεράσματα είναι διφορούμενα. Συγκεκριμένα, η μελέτη των Ros και Banerjee διαπιστώνει ότι η ιδιωτικοποίηση μειώνει κυρίως την τιμή σύνδεσης με το τηλεπικοινωνιακό δίκτυο και το κόστος μιας ελάχιστης τοπικής κλήσης. 40 Δύο άλλες μελέτες συμπεραίνουν εντονότερη πτώση των τιμών στις μεγάλης απόστασης, διεθνείς και κινητές τηλεφωνικές υπηρεσίες. 41 Αντίθετα, κάποιες άλλες μελέτες καταλήγουν ότι παρότι η πτώση των τιμών είναι σημαντική, εντούτοις, αυτό δεν ισχύει για τις τιμές των διεθνών υ- πηρεσιών και των μισθωμένων γραμμών που παραμένουν σχετικά υψηλές. 42 Η μελέτη τους διαπιστώνει ότι ισχυρότερη πτώση τιμών έχει προκύψει κυρίως στην επιχειρησιακή αγορά (μισθωμένες γραμμές) και στη διεθνή αγορά. 43 Μια άλλη σειρά μελετών συμπεραίνουν ότι η τιμή των διεθνών και των μεγάλης απόστασης τηλεφωνικών υπηρεσιών μειώθηκε σημαντικά, ενώ η τιμή της τοπικής σταθερής τηλεφωνίας εμφανίζεται αρχικά να αυξάνεται και στην συνέχεια να μει- 35 T. Yamada D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Korea, op.cit. 36 S. Lee D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Poland, op.cit. 37 G. Nicoletti, «Regulation in Services: OECD Patterns and Economic Implications», OECD,Economics Department, op.cit. 38 G. Clarke F. Gebreab H. Gombelo, «Telecommunications Reform in Malawi», op.cit. 39 A. Galal B. Nauriyal, «Regulating Telecommunications in Developing Countries Outcomes, Incentives and Commitment», op.cit. 40 A. Ros A. Banerjee, «Telecommunications Privatization and Tariff Rebalancing: Evidence from Latin America», op.cit. 41 P. Hughes - B. Phillips, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in the United States, op.cit., K. Sato D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Denmark, op.cit. 42 D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Italy, op.cit., S. Cho B.I. Choi S.K Choi, «Restructuring the Korean Telecommunications Market Evolution and Challenges Ahead», op.cit. 43 W. Min - D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in the Netherland, op.cit.

422 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η μεταρρύθμιση του τομέα ώνεται πολύ αργά. 44 Οι Ypsilantis και Min παρατηρούν προκάλεσε την ραγδαία σημαντικότερη μείωση τιμών στις κινητής τηλεφωνίας αύξηση του ποσοστού υπηρεσίες και στις υπηρεσίες διαδικτύου, λόγω του εντονότερου ανταγωνισμού που επικρατεί σ αυτές τις διείσδυσης νέων αγορές. 45 Αντίθετα, η έλλειψη σημαντικού ανταγωνισμού στην αγορά των μισθωμένων αγορών διατηρεί υ- τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών, κυρίως της ψηλές τις τιμές μίσθωσης, με αποτέλεσμα να περιορίζεται η πτωτική πορεία των τιμών πρόσβασης στο κινητής τηλεφωνίας και του διαδικτύου. Εντονότερη, διαδίκτυο. 46 είναι η ανάπτυξη της αγοράς Η ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας επιδρά αρνητικά στο ύψος των τιμών των υπηρεσιών. 47 Ωστόσο, της κινητής τηλεφωνίας. H ασάφεια επικρατεί ως προς το ποια είναι η επίδραση εισαγωγή του ανταγωνισμού των μεταρρυθμίσεων και ποια της τεχνολογικής προόδου στην μείωση των τιμών. 48 Επίσης, τη μείωση των συνδέεται θετικά με την ανάπτυξη της αγοράς της τιμών υπό όρους προκαλούν και οι συγχωνεύσεις και κινητής τηλεφωνίας. εξαγορές, οι οποίες συνήθως εντείνουν τον ανταγωνισμό. 49 Τέλος, όταν η έρευνα εξετάζει μια μικρή χρονική περιόδου, οι επιπτώσεις της μεταρρύθμισης στην μέση τιμή των τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών τόσο για τους οικιακούς όσο και για τους επιχειρησιακούς καταναλωτές, είναι κατά μεγάλο μέρος απροσδιόριστες. 50 Ομοίως, η μελέτη του Nicoletti, παρατηρεί ότι οι επιπτώσεις της ιδιωτικοποίησης στο επίπεδο των τιμών είναι ασαφείς. 51 Ποιότητα των τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών Η ποιότητα των τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών κατά την διεθνή πρακτική μετριέται αθροιστικά ή διαζευκτικά από τον χρόνο αναμονής για τις κύριες τηλεφωνικές γραμμές, από το ποσοστό των ελαττωμάτων που επισκευάζονται σε 24 ώρες, από τον ετήσιο αριθμό ελαττωμάτων ανά 100 γραμμές, από την μέση διάρκεια διακοπών λειτουργίας και από τον αριθμό καταγγελιών. Γενικά για τον 44 P. Serra, Regulation, Competition and Privatization Evidence from Utility and Infrastructure Privatization in Chile, op.cit., A. Gonzalez A. Gupta S. Deshpande, «Telecommunications in Mexico», Telecommunications Policy, op.cit. 45 D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Italy, op.cit., A. M. Sacripanti «Liberalizing Telecommunications in Italy: The Role of the Regulator», op.cit. 46 P. Xavier D.Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Czech Republic, op.cit. 47 G. Madden S. Savage, «Productivity Growth and Market Structure in Telecommunications», op.cit. 48 S. Bloendal P. Dirk «The Economic Benefits of Regulatory Reform», op.cit. 49 L. Cricelli M. Mastaldi N. Levialdi, «Vertical Integration in International Telecommunication System», Review of Industrial Organization, Vol.14, No. 4, 1999, pp. 337-353. 50 P. Barros - C. Seabra, «Universal Service: Does Competition Help or Hurt?», op.cit. 51 G. Nicoletti, «Regulation in Services: OECD Patterns and Economic Implications», op.cit.

Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών 423 δείκτη της ποιότητας, οι εξεταζόμενες μελέτες συμπεραίνουν ότι η μεταρρύθμιση του τομέα συμβάλει σημαντικά στην βελτίωσή του. 52 Ειδικότερα, όπως για τους προηγούμενους δείκτες απόδοσης έτσι και για την ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών, η προοπτική του ανταγωνισμού, όπως αντιπροσωπεύετε από τον αριθμό των ετών που υπολείπεται πριν την απελευθέρωση της αγοράς και ο αυξανόμενος ανταγωνισμός, όπως εκφράζεται από τον αριθμό των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων ή το μερίδιο αγοράς των νεοεισερχομένων επιχειρήσεων, έχουν μια ισχυρή θετική επίδραση. 53 Τόσο ο ανταγωνισμός όσο και η ιδιωτικοποίηση αυξάνουν σημαντικά την ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών. Επίσης, ο καθορισμός ρυθμιστικής πολιτικής και η καθιέρωση μιας ανεξάρτητης ρυθμιστικής αρχής έχουν θετική επίδραση στην ποιότητα. 54 Παράλληλα, ο συνδυασμός της εφαρμογής ενός νέου ρυθμιστικού περιβάλλοντος και της ιδιωτικοποίησης του εθνικού τηλεπικοινωνιακού οργανισμού έχει ως α- ποτέλεσμα την εντονότερη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών. 55 Η ικανοποιητική ρύθμιση της αγοράς προκαλεί σημαντική βελτίωση της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών μετά την μεταρρυθμιστική πολιτική. 56 Αντίθετα, ο περιορισμένος ανταγωνισμός και η προβληματική καθιέρωση ρυθμιστικών αρχών που ρυθμίζουν τη λειτουργία της αγοράς, καθυστερούν σημαντικά τη βελτίωση της ποιότητας. 57 Επίσης, πολύ σημαντική επίδραση στην ποιότητα ασκούν οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις και ιδιαίτερα η ψηφιακοποίηση της τηλεπικοινωνιακής υποδομής. 58 Ο περαιτέρω εκσυγχρονισμός της υποδομής (ευρυζωνικά δίκτυα, οπτικές ίνες κ.ά.) αναμένεται να την ενισχύσει ακόμη περισσότερο. 59 Επιπλέον, οι Ypsilantis και Min, μελετούν το ποσοστό επιτυχίας της κλήσης και το ποσοστό πρόσβασης προκειμένου να εξετάσουν την ποιότητα των υπηρεσιών της κινητής τηλεφωνίας. Διαπιστώνουν δε ότι η μεταρρύθμιση συνδέεται θετικά με την ποιότητα των υπηρεσιών της κινητής τηλεφωνίας. 60 52 A. Ros A. Banerjee, «Telecommunications Privatization and Tariff Rebalancing: Evidence from Latin America», op.cit., R. Samarajiva, «The Role of Competition in Institutional Reform of Telecommunications: Lessons from Sri Lanka», op.cit. 53 O. Boyland G. Nicοletti, «Regulation, Market Structure and Performance in Telecommunication», op.cit. 54 C. Fink - A. Mattoo R. Rathindran, «Liberalizing Basic Telecommunications: The Asian Experience», op.cit. 55 P. Serra, Regulation, Competition and Privatization Evidence from Utility and Infrastructure Privatization in Chile, op.cit. 56 Galal B. Nauriyal, «Regulating Telecommunications in Developing Countries Outcomes, Incentives and Commitment»,op.cit. 57 A. Goldstein, «Corporate Governance and Regulation in Privatized Utilities: Telecommunications in Four European Countries», op.cit. 58 G. Madden S. Savage, «Productivity Growth and Market Structure in Telecommunications», op.cit. 59 P. Xavier D.Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Czech Republic, op.cit. 60 D. Ypsilantis W. Min, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Italy, op.cit.

424 Αγορά Χωρίς Σύνορα Οι φτωχότερες περιοχές, ιδιαίτερα των αναπτυσσόμενων χωρών, εξακολουθούν να παραμένουν και μετά την μεταρρύθμιση του τομέα των τηλεπικοινωνιών αποκλεισμένες από περισσότερες και καλύτερες τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες. Εντούτοις, σε μερικές περιπτώσεις, κυρίως στις α- ναπτυσσόμενες χώρες, η συνολική ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών δεν παρουσίασε βελτίωση, παρά την μεταρρύθμιση του τομέα, παραμένοντας περίπου στα πριν της μεταρρύθμισης επίπεδα. 61 Η συνολική απασχόληση του τομέα των τηλεπικοινωνιών Το σύνολο των εξεταζόμενων μελετών διαπιστώνει ότι παρά την μείωση του προσωπικού των παραδοσιακών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών, η συνολική απασχόληση του τομέα των τηλεπικοινωνιών μετά την μεταρρύθμιση, αυξάνεται λόγω της εισόδου πολλών νέων επιχειρήσεων στην α- γορά. 62 Ειδικότερα, ενώ αρχικά με την ιδιωτικοποίηση των παραδοσιακών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών η απασχόληση μειώνεται, στη συνέχεια με την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς παρουσιάζει σταθερή αύξηση. 63 Μεγαλύτερη συμβολή στην συνολική αύξηση της απασχόλησης έχουν οι νεοεισερχόμενες επιχειρήσεις στην αγορά των νέων υπηρεσιών, όπως είναι η κινητή τηλεφωνία και το διαδίκτυο. 64 Παραγωγικότητα εργασίας Από την μελέτη της διεθνούς βιβλιογραφίας προκύπτει ότι η μεταρρύθμιση του τομέα των τηλεπικοινωνιών αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας, ό- πως αυτή μετριέται είτε από τον αριθμό των συνδρομητών ανά απασχολούμενο είτε από το πηλίκο των συνολικών εσόδων με την απασχόληση. 65 Διαπιστώνεται ότι η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνεται ταχύτερα στις χώρες που έ- 61 F.F. Tusubira F. Gebreab L. Haggarty M Shirley «Telecommunications Reform in Uganda», op.cit. 62 W. Li L.C. Xu, The Impact of Privatization and Competition in the Telecommunications Sector Around the World, op.cit., R. Jha S. Majumdar, «A Matter of Connections: OECD Telecommunications Sector Productivity and the Role of Cellular Technology Diffusion», op.cit., P. Hughes B. Phillips, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in the United States, op.cit. 63 T. Yamada D. Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Ireland, Paris: OECD,2001. 64 P. Hughes - B. Phillips, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in the United States, op.cit. 65 S. Holder, Regulation and Competition and Privatization Privatization and Competition: The Evidence from Utility and Infrastructure Privatization in the UK, op.cit., C. Fink A. Mattoo R. Rathindran, «Liberalizing Basic Telecommunications: The Asian Experience», op.cit., P. Xavier D.Ypsilantis, Regulatory Reform in the Telecommunications Industry in Spain, op.cit.

Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών 425 χουν πλήρως απελευθερώσει την τηλεπικοινωνιακή τους αγορά, σε σχέση με τις χώρες που έχουν προβεί σε μερική απελευθέρωση της αγοράς. 66 Ειδικότερα, ο αυξανόμενος ανταγωνισμός, όπως αντιπροσωπεύεται από τον αριθμό των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων ή το μερίδιο αγοράς των νεοεισερχομένων επιχειρήσεων καθώς και οι τεχνολογικές εξελίξεις, αλλά και η προοπτική του ανταγωνισμού, όπως εκφράζεται από τον αριθμό των ετών που υπολείπεται πριν την απελευθέρωση της αγοράς, επιφέρουν βελτίωση της παραγωγικότητας εργασίας. 67 Αντίθετα, οι επιπτώσεις της ιδιωτικοποίησης για τον συγκεκριμένο δείκτη απόδοσης είναι ασαφείς. 68 Η ιδιωτικοποίηση που συνδυάζεται με την ύπαρξη ενός ανεξάρτητου ρυθμιστικού πλαισίου είναι σημαντικά συνδεδεμένη με τις αυξήσεις στην παραγωγικότητα εργασίας. 69 Οι χώρες που καταφέρνουν να ρυθμίσουν ικανοποιητικά την αγορά παρουσιάζουν σημαντικότερη βελτίωση της παραγωγικότητας. Στις χώρες όπου παρατηρείται αδυναμία εφαρμογής μιας πετυχημένης ρυθμιστικής πολιτικής η παραγωγικότητα της εργασίας βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα. 70 Ωστόσο, τα υψηλά κέρδη παραγωγικότητας που αποκτούν οι ιδιωτικοποιημένες επιχειρήσεις ωφελούν τους καταναλωτές μόνο όταν έχει εισαχθεί και λειτουργεί υγιής ανταγωνισμός στην αγορά. 71 Επιπλέον, ο ανταγωνισμός που αναπτύσσεται στην αγορά της κινητής τηλεφωνίας έχει θετική επίδραση στο επίπεδο της παραγωγικότητας. 72 Ομοίως, η ά- νοδος της παραγωγής, εκφρασμένη κυρίως από το επίπεδο των τηλεφωνικών κυκλοφοριακών ροών, αυξάνει το δείκτη της παραγωγικότητας. Βασικό συστατικό της αύξησης της παραγωγής αποτελεί η διεθνής τηλεφωνική κυκλοφορία, η ο- ποία έχει αυξηθεί ραγδαία κυρίως τη δεκαετία του 1990. 73 Επίσης, η μείωση των υπαλλήλων των παραδοσιακών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών αυξάνει ραγδαία την παραγωγικότητα της εργασίας. 74 66 S. Bloendal P. Dirk, «The Economic Benefits of Regulatory Reform», op.cit. 67 O. Boyland G. Nicοletti, «Regulation, Market Structure and Performance in Telecommunication», op.cit. 68 G. Nicoletti, «Regulation in Services: OECD Patterns and Economic Implications», op.cit. 69 S. Wallsten, «An Econometric Analysis of Telecom Competition, Privatization and Regulation in Africa and Latin America», op.cit. 70 A. Galal B. Nauriyal, «Regulating Telecommunications in Developing Countries Outcomes, Incentives and Commitment», op.cit. 71 P. Serra, Regulation, Competition and Privatization Evidence from Utility and Infrastructure Privatization in Chile, op.cit. 72 C. Fink - A. Mattoo - R. Rathindran, «An Assessment of Telecommunications Reform in Developing Countries», op.cit. 73 G. Madden S. Savage, «Productivity Growth and Market Structure in Telecommunications», op.cit. 74 H.P. Azam M. Dia, N G. Tchetche, «Telecommunications Sector Reforms in Senegal», World Bank Research Working Paper Series, No. 2894, 2002.

426 Αγορά Χωρίς Σύνορα Συμπεράσματα Μια μέτρια μεταρρυθμιστική πολιτική, Σ όλες σχεδόν τις αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες τις τελευταίες δύο δεκαετίες εφαρμό- με πολλά προβλήματα κατά την εφαρμογή της έχει ως στηκαν στον τομέα των τηλεπικοινωνιών σημαντικές αποτέλεσμα την μη μείωση διαρθρωτικές πολιτικές. Οι αυξανόμενες απαιτήσεις των τιμών. Συχνά δε οδηγεί των πελατών για υψηλότερη ποιότητα των ήδη παρεχόμενων υπηρεσιών, για παροχή νέων υπηρεσιών και σε αύξηση των τιμών τόσο για χαμηλότερες τιμές από τη μία πλευρά και οι σημαντικές τεχνολογικές εξελίξεις από την άλλη δεν μπο- των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας όσο και των ρούσαν να ικανοποιηθούν από τους δυσκίνητους γραφειοκρατικούς κρατικούς οργανισμούς με την περιο- τιμών των τοπικών και υπεραστικών κλήσεων. ρισμένη τεχνογνωσία, που κυριαρχούσαν σχεδόν σ ό- λες τις χώρες για πολλές δεκαετίες. Έτσι υιοθετήθηκε η σταδιακή απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιακών αγορών στον ανταγωνισμό με την παράλληλη καθιέρωση ενός ρυθμιστικού πλαισίου για την εύρυθμη λειτουργία και ανάπτυξη αυτών. Επιπλέον, υιοθετήθηκε η ιδιωτικοποίηση και αναδιοργάνωση των κρατικών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών (PTOs). Η μεταρρυθμιστική πολιτική που εφαρμόστηκε επέφερε σημαντικές αλλαγές σε βασικούς δείκτες απόδοσης της αγοράς, όπως είναι η τηλεφωνική διείσδυση, το ύψος των επενδύσεων, οι τιμές και η ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών, η απασχόληση και η παραγωγικότητα της εργασίας. Πιο συγκεκριμένα σ ό,τι αφορά την τηλεφωνική διείσδυση από το σύνολο των μελετών που εξετάζονται διαπιστώνεται ότι η εφαρμογή των μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων βελτιώνει σημαντικά το επίπεδο της. Ο αριθμός των κυρίων τηλεφωνικών γραμμών με ταυτόχρονη ψηφιακοποίησή τους αυξάνεται ραγδαία, όπως και ο αριθμός των κερματοδεκτών / καρτοτηλεφώνων και των Telecenters. Επίσης, η μεταρρύθμιση του τομέα προκάλεσε τη ραγδαία αύξηση του ποσοστού διείσδυσης νέων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών, κυρίως της κινητής τηλεφωνίας και του διαδικτύου. Αντίθετα, σημαντικό πρόβλημα παραμένει ο στόχος της καθολικής υπηρεσίας. Οι φτωχότερες περιοχές, ιδιαίτερα των αναπτυσσόμενων χωρών, εξακολουθούν να παραμένουν και μετά την μεταρρύθμιση του τομέα των τηλεπικοινωνιών αποκλεισμένες από περισσότερες και καλύτερες τηλεπικοινωνιακές υ- πηρεσίες. Όσον αφορά το ύψος των επενδύσεων από το σύνολο των εξεταζόμενων μελετών διαπιστώνεται γενικά ότι αυξήθηκε σημαντικά στις χώρες που μεταρρύθμισαν τον τηλεπικοινωνιακό τους τομέα. Ειδικότερα, διαπιστώνεται ότι παρότι η δημόσια επένδυση μειώθηκε σταθερά τα τελευταία χρόνια, η συνολική επένδυση του τομέα αυξήθηκε κυρίως λόγω των σημαντικών επενδύσεων που πραγματοποιούνται από τις νεοεισερχόμενες επιχειρήσεις στην αγορά. Επιπλέον, έ- να σημαντικό ποσοστό της συνολικής επένδυσης του τομέα αφορά την αγορά της κινητής τηλεφωνίας, η οποία παρουσιάζει ραγδαία ανάπτυξη. Έντονες παρου-

Μεταρρύθμιση των τηλεπικοινωνιακών αγορών 427 σιάζονται οι επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες με έμφαση στις οπτικές ίνες ενισχύοντας έτσι την ψηφιακή τεχνολογία, η οποία αυξάνει την παραγωγικότητα και την αποτελεσματικότητα του τομέα. Σχετικά με τον δείκτη των τιμών είναι προφανές ότι μειώνεται σταθερά μετά την μεταρρύθμιση του τομέα. Ο αυξανόμενος ανταγωνισμός και οι τεχνολογικές εξελίξεις επιφέρουν μείωση των τιμών των υπηρεσιών. Ομοίως, η προοπτική του ανταγωνισμού έχει μια ισχυρή αρνητική επίπτωση στις τιμές. Ωστόσο, υπάρχει ένας αριθμός μελετών που παρατηρεί ότι οι επιπτώσεις της μεταρρύθμισης στο επίπεδο των τιμών είναι ασαφείς. Γενικά για τον δείκτη της ποιότητας, συμπεραίνεται ότι η μεταρρύθμιση του τομέα συμβάλλει σημαντικά στην βελτίωσή του. Επίσης, πολύ σημαντική επίδραση στην ποιότητα ασκούν οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις και ιδιαίτερα η ψηφιακοποίηση της τηλεπικοινωνιακής υποδομής. Εντούτοις, σε μερικές περιπτώσεις η ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες δεν παρουσίασε βελτίωση, παρά την μεταρρύθμιση του τομέα, παραμένοντας περίπου στα πριν της μεταρρύθμισης επίπεδα. Σε ό,τι αφορά την συνολική απασχόληση του τομέα των τηλεπικοινωνιών ό- λες οι μελέτες διαπιστώνουν ότι παρά την μείωση του προσωπικού των παραδοσιακών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών, η συνολική απασχόληση του τομέα των τηλεπικοινωνιών μετά την μεταρρύθμιση, αυξάνεται λόγω της εισόδου πολλών νέων επιχειρήσεων στην αγορά. Μεγαλύτερη συμβολή στην συνολική αύξηση της απασχόλησης έχουν οι νεοεισερχόμενες επιχειρήσεις στην αγορά των νέων υ- πηρεσιών, όπως είναι η κινητή τηλεφωνία και το διαδίκτυο. Τέλος, σχετικά με την παραγωγικότητα της εργασίας όπως αυτή μετριέται είτε από τον αριθμό των συνδρομητών ανά απασχολούμενο είτε από το πηλίκο των συνολικών εσόδων με την απασχόληση από την μελέτη της διεθνής βιβλιογραφίας προκύπτει ότι αυτή αυξάνεται με την μεταρρύθμιση του τομέα. Ο ανταγωνισμός που αναπτύσσεται στην αγορά της κινητής τηλεφωνίας έχει θετική επίδραση στο επίπεδο της παραγωγικότητας. Ομοίως, η άνοδος της παραγωγής, όπως εκφράζεται από το επίπεδο των τηλεφωνικών κυκλοφοριακών ροών, αυξάνει τον δείκτη της παραγωγικότητας. Τέλος, η μείωση των υπαλλήλων των παραδοσιακών τηλεπικοινωνιακών οργανισμών αυξάνει ραγδαία την παραγωγικότητα της εργασίας.