Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου Ε.Σ.Ε.Ε. Τίτλος Έργου: «Παραγωγή Πολυχρηστικών Οδηγών» Πράξη «Υποστήριξη δράσεων διαχείρισης της ηλικίας στο ελληνικό εμπόριο» (Κωδικός ΟΠΣ: 296256) Παραδοτέο Π1: Πολυχρηστικός οδηγός για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Περιεχόμενα 1 Επιτελική Σύνοψη 4 2 Εισαγωγή 5 2.1 Το ζήτημα της μεταβίβασης διαδοχής μικρομεσαίων εμπορικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα και ο ρόλος του οικογενειακού χαρακτήρα των επιχειρήσεων 5 2.2 Οι μακροοικονομικές διαστάσεις της μεταβίβασης διαδοχής μικρομεσαίων επιχειρήσεων 6 2.3 Η μεταβίβαση διαδοχή ως μακροχρόνια επιχειρησιακή διαδικασία σε μια μικρομεσαία οικογενειακή επιχείρηση 7 2.4 Η αναγκαιότητα θεσμικής και επιχειρησιακής υποστήριξης για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής 7 3 Η μεθοδολογία σύνταξης του Πολυχρηστικού Οδηγού 10 3.1 Η μεθοδολογική προσέγγιση για τη σύνταξη του Πολυχρηστικού Οδηγού 10 3.2 Ο Πολυχρηστικός Οδηγός ως προϊόν της Πράξης «Υποστήριξη δράσεων διαχείρισης της ηλικίας στο ελληνικό εμπόριο» 10 3.3 Ο Πολυχρηστικός Οδηγός ως εκπαιδευτικό υλικό για την επιμόρφωση των συμβούλων μεντόρων 11 4 Καλές πρακτικές πολιτικών και πρωτοβουλιών για τη διευκόλυνση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 13 4.1 Πεδία παρέμβασης 13 4.2 Καταγεγραμμένες καλές πρακτικές πολιτικών σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης _ 14 4.3 Προσαρμογή και εξειδίκευση των καλών πρακτικών και πρωτοβουλιών για την Ελλάδα 15 5 Καλές επιχειρησιακές και διοικητικές πρακτικές για τη διευκόλυνση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 19 5.1 Τυποποίηση και προγραμματισμός της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής: Το σχέδιο διαδοχής 19 5.2 Εναλλακτικά υποδείγματα τυποποίησης της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 19 5.3 Η κατάτμηση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής σε περιόδους και ο χρονοπρογραμματισμός της διαδικασίας 21 5.4 Η αναγκαιότητα κατάρτισης και τα περιεχόμενα ενός σχεδίου διαδοχής για τον χρονοπρογραμματισμό της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 22 5.5 Το ζήτημα της επιλογής του διαδόχου 26 5.6 Θετικές και αρνητικές διαστάσεις της επιλογής διαδόχου από το εσωτερικό ή εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης 27 2
5.7 Καταγεγραμμένες καλές πρακτικές αναφορικά με τη σχέση μεταβιβάζοντος και διαδόχου 29 5.8 Mentoring: Η διαδικασία της εκπαίδευσης του διαδόχου 30 5.9 Κατηγορίες γνώσεων προς μεταβίβαση στον διάδοχο 30 5.10 Περιεχόμενα εκπαίδευσης του διαδόχου 31 5.11 Μοντέλα ανάπτυξης των ηγετικών ικανοτήτων του διαδόχου 32 6 Παράγοντες επιτυχούς εφαρμογής των διαδικασιών του Πολυχρηστικού Οδηγού _ 34 6.1 Η προσαρμογή των σταδίων της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 34 6.2 Παράγοντες που επηρεάζουν την επιτυχία της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 34 6.3 Η μετά μεταβίβασης διαδοχής περίοδος 37 6.4 Κριτήρια αξιολόγησης της επιτυχίας της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 37 6.5 Διαχωρισμός ανάμεσα στην ποιότητα και στην αποτελεσματικότητα της μεταβίβασης διαδοχής 38 7 Προτάσεις παρεμβάσεις της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ελληνικού Εμπορίου (ΕΣΕΕ) για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής στις εμπορικές επιχειρήσεις 40 7.1 Στρατηγικά πεδία παρέμβασης της ΕΣΕΕ 40 7.2 Προσαρμογή καλών πρακτικών ως προς τις παρεμβάσεις επιχειρηματικών φορέων σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναφορικά με τη μεταβίβαση διαδοχή 40 7.3 Πρόταση για τη σύσταση Δομής Υποστήριξης της Μεταβίβασης Επιχειρήσεων (ΔΥΜΕ). 49 3
1 Επιτελική Σύνοψη Στο πλαίσιο της Πράξης «Υποστήριξη δράσεων διαχείρισης της ηλικίας στο ελληνικό εμπόριο», η οποία είναι ενταγμένη στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού 2007-2013», στο Υποέργο 2 «Παραγωγή Πολυχρηστικών Οδηγών», ο Άξονας 1 «Αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής στην εμπορική επιχείρηση» προβλέπεται η παραγωγή του παρόντος Πολυχρηστικού Οδηγού. Αντικείμενο του Πολυχρηστικού Οδηγού είναι η δημιουργία μεθοδολογικών εργαλείων και του αντίστοιχου υλικού υποστήριξης για την επιχειρησιακή αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής στις επιχειρήσεις του εμπορικού κλάδου. Ειδικότερα, στο 1ο Κεφάλαιο παρουσιάζεται το ζήτημα της μεταβίβασης διαδοχής μικρομεσαίων εμπορικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα και αναδεικνύονται, πρώτον, ο ρόλος και η σημασία του οικογενειακού χαρακτήρα των επιχειρήσεων και δεύτερον, οι μακροοικονομικές διαστάσεις της μεταβίβασης διαδοχής. Με αυτά ως δεδομένα, στη συνέχεια τεκμηριώνεται η αναγκαιότητα θεσμικής και επιχειρησιακής υποστήριξης για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής. Στο 2ο Κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογική προσέγγιση για τη σύνταξη του παρόντος Πολυχρηστικού Οδηγού καθώς και η χρήση του ως εκπαιδευτικό υλικό για την επιμόρφωση των συμβούλων μεντόρων στο ζήτημα της μεταβίβασης διαδοχής. Στο 3ο Κεφάλαιο παρατίθενται καλές πρακτικές πολιτικών, σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για τη διευκόλυνση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής και ορίζονται οι διαστάσεις για την προσαρμογή και εξειδίκευσή τους στην Ελλάδα. Στο 4ο Κεφάλαιο παρουσιάζονται καλές επιχειρησιακές και διοικητικές πρακτικές για τη διευκόλυνση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής, αναφορικά με την τυποποίηση και τον προγραμματισμό της διαδικασίας, την αναγκαιότητα κατάρτισης και τα περιεχόμενα ενός σχεδίου διαδοχής, το ζήτημα της επιλογής και της εκπαίδευσης του διαδόχου. Στο 5ο Κεφάλαιο αναλύονται οι διαστάσεις για την προσαρμογή των σταδίων της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής, οι παράγοντες και τα κριτήρια αξιολόγησης της επιτυχίας της διαδικασίας. Τέλος, στο 6ο Κεφάλαιο παρουσιάζονται στρατηγικά πεδία παρέμβασης της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ελληνικού Εμπορίου (ΕΣΕΕ) για την αντιμετώπιση του προβλήματος της μεταβίβασης διαδοχής στις εμπορικές επιχειρήσεις και οι δυνατότητες προσαρμογής καλών πρακτικών από σχετικούς επιχειρηματικούς φορείς σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 4
2 Εισαγωγή 2.1 Το ζήτημα της μεταβίβασης διαδοχής μικρομεσαίων εμπορικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα και ο ρόλος του οικογενειακού χαρακτήρα των επιχειρήσεων Η μεταβίβαση διαδοχή, ως η διαδικασία μεταφοράς της ιδιοκτησίας μιας επιχείρησης σε άλλο άτομο ή επιχείρηση, όταν ο ιδιοκτήτης συνταξιοδοτείται, ή δεν επιθυμεί ή δεν δύναται να συνεχίσει την επιχειρηματική δραστηριότητα, συνδέεται άμεσα με τη βιωσιμότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, καθώς εξασφαλίζει εκ των πραγμάτων τη φυσική συνέχειά τους. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της παγκόσμιας οικονομίας και ιδιαίτερα της Ελλάδας, όπου η συντριπτική πλειοψηφία των επιχειρήσεων (96,5%), κατατάσσονται στις πολύ μικρές επιχειρήσεις. 1, 2 Παρόμοια είναι η εικόνα σε ό,τι αφορά τον τομέα του εμπορίου, όπου παρά την τάση για συγκέντρωση στις μεγάλες εμπορικές αλυσίδες και τα πολυκαταστήματα, το 99,7% των επιχειρήσεων του τομέα συγκαταλέγεται στις μικρές επιχειρήσεις, οι οποίες απασχολούν έως 49 εργαζόμενους, ενώ οι πολύ μικρές επιχειρήσεις (έως 9 εργαζόμενοι) καλύπτουν το 96,2% του τομέα. 3 Στο πλαίσιο της ύφεσης της ελληνικής οικονομίας, οι ΜΜΕ στην Ελλάδα δέχονται ασφυκτικές πιέσεις. Στον τομέα του εμπορίου, η οικονομική ύφεση αποτυπώνεται στην αύξηση των «λουκέτων» στα εμπορικά καταστήματα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην περιοχή της Αττικής, το Μάρτιο του 2012, το ποσοστό των κλειστών επιχειρήσεων ανήλθε στο 25,6%. 4 Ο κλάδος του εμπορίου ωστόσο, παραμένει ιδιαίτερα σημαντικός για την ελληνική οικονομία, καθώς συμβάλλει καθοριστικά στην απασχόληση. Σύμφωνα με τα στοιχεία της 1 Σύμφωνα με τον κοινό ευρωπαϊκό ορισμό, τα βασικά κριτήρια για το αν μια επιχείρηση ανήκει στην κατηγορία των ΜΜΕ ή όχι είναι ο αριθμός των υπαλλήλων και ο κύκλος εργασιών ή το σύνολο του ισολογισμού. Συγκεκριμένα, βάσει της σύστασης (2003/361/ΕΚ), η κατηγοριοποίηση των επιχειρήσεων κατά τάξη μεγέθους παρουσιάζεται στον πίνακα: Κατηγορία επιχείρησης Υπάλληλοι Κύκλος εργασιών ή Σύνολο ισολογισμού Μεσαία < 250 50 εκατ. ευρώ 43 εκατ. ευρώ Μικρή < 50 10 εκατ. ευρώ 10 εκατ. ευρώ Πολύ μικρή < 10 2 εκατ. Ευρώ 2 εκατ. ευρώ Τα όρια αυτά ισχύουν μόνο για τα στοιχεία που αφορούν μεμονωμένες επιχειρήσεις. Οι επιχειρήσεις που αποτελούν μέρος μεγαλύτερων ομίλων μπορεί να πρέπει να συμπεριλάβουν και στοιχεία που αφορούν τους υπαλλήλους/τον κύκλο εργασιών/τον ισολογισμό του Oμίλου. 2 Η Ελλάδα εμφανίζεται ως η χώρα με το μεγαλύτερο σε αναλογία αριθμό μικρών επιχειρήσεων στην Ευρώπη. Βλ. Kyriazopoulos P., and Rounti Irene-Samantha, (2008) Problems and Opportunities of the Relationships between the First and Second Generation of Self-Managing Family Businesses. 3 Στοιχεία από το Μητρώο Επιχειρήσεων, ΕΛ.ΣΤΑΤ. (2007). 4 Βλ. ΕΣΕΕ (2012), "Έρευνα καταγραφής των κλειστών επιχειρήσεων σε κεντρικούς εμπορικούς δρόμους", Μάρτιος 2012. 5
Ετήσιας Έκθεσης Ελληνικού Εμπορίου, κατά το έτος 2012 το εμπόριο παρείχε απασχόληση σε 679.350 εργαζόμενους, αριθμός που αντιστοιχεί στο 17,9% της συνολικής απασχόλησης στην ελληνική οικονομία, και στο 1/4 περίπου των απασχολουμένων στον ιδιωτικό τομέα της χώρας. 5 Παράλληλα, ένα σημαντικό δεδομένο αναφορικά με το ζήτημα της διαδοχής - μεταβίβασης είναι ο οικογενειακός χαρακτήρας της πλειονότητας των ΜΜΕ στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, με βάση έρευνα που διεξήχθη από την Grant Thornton, το 80% των επιχειρήσεων στην Ελλάδα έχουν τη μορφή οικογενειακών επιχειρήσεων, ενώ σύμφωνα με τον ΕΟΜΜΕΧ, το 54% των ελληνικών επιχειρήσεων στο σύνολό τους ανήκει σε οικογένειες. Σε αυτό το πλαίσιο, η διαδοχή - μεταβίβαση θεωρείται τόσο σημαντική διαδικασία στη λειτουργία μιας οικογενειακής επιχείρησης που θεωρείται από πολλούς προϋπόθεση για το χαρακτηρισμό μιας επιχείρησης ως οικογενειακή. 6 2.2 Οι μακροοικονομικές διαστάσεις της μεταβίβασης διαδοχής μικρομεσαίων επιχειρήσεων Σε μακροοικονομικό επίπεδο, η συμβολή της μεταβίβασης διαδοχής είναι καθοριστική, καθώς συνδέεται άμεσα με τη βιωσιμότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, που αποτελούν και την πλειονότητα του συνόλου των επιχειρήσεων. Ταυτόχρονα, η διατήρηση θέσεων εργασίας αποτελεί έναν από τους βασικότερους λόγους που καθιστούν τη μεταβίβαση των επιχειρήσεων ιδιαίτερα ευεργετική για την οικονομία. Η σπουδαιότητα της μεταβίβασης θα πρέπει να τονιστεί σε σύγκριση με την ίδρυση μιας νέας επιχείρησης. Η διαδικασία της μεταβίβασης προσφέρει πολλαπλά οφέλη συγκριτικά με την ίδρυση μιας νέας εταιρείας καθώς: Αποτρέπει την καταστροφή των κεφαλαίων που είχε επενδύσει ο προηγούμενος ιδιοκτήτης. Μεταφέρει τη συσσωρευμένη τεχνογνωσία και το πελατολόγιο στον επόμενο κάτοχο. Μειώνει το επιχειρηματικό ρίσκο. Η αυξημένη σημασία των μεταβιβάσεων για την οικονομία είναι εμφανής από την πλούσια δράση που έχει αναπτύξει η Ευρωπαϊκή Ένωση από το 1993 έως σήμερα αναφορικά με τη διευκόλυνση των μεταβιβάσεων. 5 Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου (2012). "Ετήσια Έκθεση Ελληνικού Εμπορίου 2012". 6 Kyriazopoulos P., and Rounti Irene-Samanta, (2007) "Problems and Opportunities of the Relationships between the first and second generation of self-managing family businesses", Working paper series no 8 08/2007, Department of Business Administration, TEI of Piraeus 6
2.3 Η μεταβίβαση διαδοχή ως μακροχρόνια επιχειρησιακή διαδικασία σε μια μικρομεσαία οικογενειακή επιχείρηση Η μεταβίβαση - διαδοχή δεν αποτελεί ένα γεγονός αλλά μια μακροχρόνια διαδικασία που συμπεριλαμβάνει τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας, της διοίκησης, της γνώσης και των αξιών του ιδρυτή της επιχείρησης. Κατά συνέπεια, τα ζητήματα που καλείται να αντιμετωπίσει και να διευθετήσει ο ιδιοκτήτης που επιθυμεί να μεταβιβάσει την επιχείρησή του είναι ποικίλα, και σχετίζονται με θεσμικούς, οικονομικούς, επιχειρησιακούς αλλά και προσωπικούς παράγοντες. Επιπλέον, και σε διεθνές επίπεδο, το ζήτημα της διαδοχής - μεταβίβασης αφορά κυρίως τις οικογενειακές επιχειρήσεις, που αποτελούν και την πλειονότητα των ΜΜΕ. Ως εκ τούτου, ο ιδιοκτήτης που σχεδιάζει να μεταβιβάσει την επιχείρησή του, συνήθως αντιμετωπίζει, επιπροσθέτως των υπολοίπων θεμάτων, διάφορα οικογενειακά και συναισθηματικά ζητήματα που απορρέουν από τον ιδιαίτερο οικογενειακό τύπο της επιχείρησης. Η περιπλοκότητα του ζητήματος αποτελεί συχνά και την αιτία που πολλοί ιδιοκτήτες επιχειρήσεων αναβάλλουν για το μέλλον τον προγραμματισμό της διαδικασίας, αφού για τη μεγάλη πλειονότητα φαίνεται ότι η μεταβίβαση - διαδοχή σηματοδοτεί ένα στάδιο που θεωρείται «αποδιοργανωτικό» στη λειτουργία μιας επιχείρησης. 2.4 Η αναγκαιότητα θεσμικής και επιχειρησιακής υποστήριξης για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής Σύμφωνα με μελέτες για τη μεταβίβαση και διαδοχή στην Ελλάδα και το εξωτερικό αλλά και σύμφωνα με την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων της Ε.Ε. (EC Experts Group) στην οποία συμμετέχει και η Ελλάδα μέσω του Υπουργείου Ανάπτυξης, οι καταγεγραμμένες κύριες διαπιστώσεις και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις κατά το στάδιο της 7, 8, 9 μεταβίβασης διαδοχής ιεραρχούνται ως εξής: Ελλιπής ενημέρωση για τη διαδικασία μεταβίβασης επιχειρήσεων: Το καθεστώς για τις απαιτούμενες ενέργειες και τα σχετικά δικαιολογητικά που απαιτούνται κατά τη μεταβίβαση δεν είναι απολύτως σαφή. Οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να αναζητήσουν μόνοι τους τις ενέργειες που απαιτούνται για τη μεταβίβαση. Απαίτηση έκδοσης νέας άδειας λειτουργίας: Η απαίτηση για την έκδοση νέας άδειας λειτουργίας με τη μεταβίβαση της επιχείρησης δυσχεραίνει τη διαδικασία της μεταβίβασης. Τόσο το φορολογικό κόστος, όσο και πιθανές πολεοδομικές 7 ΕΟΜΜΕΧ (2009), Εθνικό Παρατηρητήριο για τις Mικρομεσαίες Επιχειρήσεις, "Έρευνα για τη μεταβίβαση και τη διαδοχή των ΜΜΕ". 8 Peltoniemi Ari (2007), "Baseline Analyses (Denmark, Finland, Greece, Italy) for REINO Project", Working Paper No 1, p. 80, Mainostoimisto Heinäkuu / Kirjapaino A. Välikangas, Kokkola. 9 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα: «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού 2007-2013», Πράξη: «Υποστήριξη δράσεων διαχείρισης της ηλικίας στο ελληνικό εμπόριο», Άξονας 1: «Αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής στην εμπορική επιχείρηση», Υποέργο 1: «Υποστήριξη Δράσεων Διαχείρισης της Ηλικίας στις Μικρομεσαίες Εμπορικές Επιχειρήσεις», Μελέτη Έρευνα καλών Πρακτικών στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό για την Αντιμετώπιση του προβλήματος της Διαδοχής στην Εμπορική Επιχείρηση. 7
διατάξεις που δεν επιτρέπουν την ίδρυση νέων επιχειρήσεων, αποτελούν εμπόδιο στη διαδικασία της μεταβίβασης. Το πρόβλημα αφορά κατά κύριο λόγο μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις, και γίνεται εντονότερο στις ατομικές επιχειρήσεις. Επίσης, εμφανίζεται σε πολλές περιπτώσεις επιχειρήσεων των οποίων η δραστηριότητα (και η έκδοση άδειας λειτουργίας) υπόκειται σε συγκεκριμένες υγειονομικές και πολεοδομικές διατάξεις. Έλλειψη κινήτρων: Η δυσχερής μακροοικονομική συγκυρία, η οποία αποτελεί παράμετρο δυσκολίας μεταβιβάσεων ΜΜΕ, κάνει τους μετέχοντες στη μεταβίβαση να επιζητούν οικονομικά κίνητρα που θα τους διευκολύνουν. Υψηλή φορολογία κατά τη μεταβίβαση: Είναι χαρακτηριστικό ότι η υψηλή φορολογία αναφέρεται ως πρόβλημα, κατά κύριο λόγο στις επιχειρήσεις που δεν έχουν ολοκληρώσει τη διαδικασία μεταβίβασης. Επίσης, αφορά επιχειρήσεις με εμπορική δραστηριότητα τέτοια που τα αποθέματα και οι πρώτες ύλες αποτελούν αντικείμενο φορολόγησης. Προσαρμογή του προσωπικού: Το «προϋπάρχον» προσωπικό δυσκολεύεται από τη μία να λειτουργήσει με τον ίδιο τρόπο με το διάδοχο, και από την άλλη ο διάδοχος συνήθως δεν είναι ικανοποιημένος από την απόδοση του προσωπικού και προτιμά σταδιακά να το αλλάξει. Αφορά μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις, των οποίων η οργάνωση και η λειτουργία τους είναι στενά συνδεδεμένες με τον ιδιοκτήτη και η αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος συνήθως δημιουργεί θέμα προσαρμογής του υφιστάμενου προσωπικού. Ικανότητες & δεξιότητες του διαδόχου: Σε πολλές περιπτώσεις ο διάδοχος (ιδιαίτερα όταν πρόκειται για συγγενή α βαθμού) δεν έχει τις ίδιες ικανότητες και ταλέντο με τον μεταβιβάζοντα, με αποτέλεσμα να τίθεται σε κίνδυνο η επιτυχής λειτουργία της επιχείρησης στο άμεσο μέλλον. Η διαπίστωση αυτή παρατηρείται κατά κύριο λόγο στην περιφέρεια και πολύ λιγότερο στα αστικά κέντρα καθώς η ενασχόληση του διαδόχου με την οικογενειακή επιχείρηση θεωρείται «αναγκαστική» εξαιτίας της έλλειψης εναλλακτικών επιλογών επαγγελματικής αποκατάστασης. Χαμηλό επίπεδο κατάρτισης των διαδόχων: Σε πολλές περιπτώσεις ο διάδοχος αναλαμβάνει «αναγκαστικά» την ευθύνη λειτουργίας της επιχείρησης λόγω έλλειψης προοπτικής απασχόλησής του σε άλλο αντικείμενο, παρά τη χαμηλή πολλές φορές μόρφωσή του. Δυσκολία μεταβίβασης λόγω αδυναμίας εύρεσης διαδόχων: Αφορά ατομικές και πολύ μικρές επιχειρήσεις, και έχει έντονα περιφερειακή διάσταση κυρίως σε περιοχές με φθίνουσα οικονομική δραστηριότητα. Συρρίκνωση του κλάδου: Ο κλάδος στον οποίο ήδη δραστηριοποιείται η μεταβιβαζόμενη επιχείρηση συρρικνώνεται, παράλληλα πολλές φορές και με οικονομική παρακμή της περιοχής όπου βρίσκεται η έδρα της. Έλλειψη επιχειρησιακής μνήμης μετά τη μεταβίβαση: Κατά τη μεταβίβαση ατομικών επιχειρήσεων, όπου απαιτείται η έκδοση νέας άδειας λειτουργίας, παρατηρείται το φαινόμενο ΜΜΕ με πολυετή λειτουργία να αντιμετωπίζονται ως 8
νεοσύστατες, κυρίως σε ό,τι αφορά το καθεστώς ενισχύσεων. Το πρόβλημα αυτό απαντάται αποκλειστικά σε ατομικές επιχειρήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, τα παραπάνω καταγεγραμμένα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις κατά το στάδιο της διαδοχής μεταβίβασης τεκμηριώνουν την αναγκαιότητα θεσμικής και επιχειρησιακής υποστήριξης για την αντιμετώπιση του προβλήματος και τη σκοπιμότητα παραγωγής μεθοδολογικών εργαλείων και του αντίστοιχου υλικού υποστήριξης για την επιχειρησιακή αντιμετώπιση του προβλήματος της μεταβίβασης - διαδοχής στις επιχειρήσεις του κλάδου του εμπορίου. 9
3 Η μεθοδολογία σύνταξης του Πολυχρηστικού Οδηγού 3.1 Η μεθοδολογική προσέγγιση για τη σύνταξη του Πολυχρηστικού Οδηγού Για τη σύνταξη του παρόντος Πολυχρηστικού Οδηγού σχετικά με την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής - μεταβίβασης στις εμπορικές επιχειρήσεις ακολουθήθηκε μία ολοκληρωμένη μεθοδολογία η οποία δομήθηκε στα εξής στάδια: 1. Κατανόηση προτάσεων - συμπερασμάτων των παραδοτέων του Υποέργου 1 της Πράξης. 10 2. Επιλογή και κατάστρωση οδηγιών χρήσης των κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων για την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης της εμπορικής επιχείρησης που αντιμετωπίζει πρόβλημα διαδοχής - μεταβίβασης. 3. Επιλογή και κατάστρωση οδηγιών χρήσης των κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων για τον προσδιορισμό χαρτογράφηση της στοχοθετούμενης κατάστασης όραμα παραδοχές, ως προς τη διαχείριση του προβλήματος της διαδοχής - μεταβίβασης στις εμπορικές επιχειρήσεις. 4. Επιλογή και κατάστρωση οδηγιών χρήσης των κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων για την ανάλυση του χάσματος μεταξύ υφιστάμενης και επιθυμητής κατάστασης και διερεύνηση των παραμέτρων και εμποδίων που καθυστερούν τη γεφύρωσή του στην εμπορική επιχείρηση. 5. Προσδιορισμός απαιτούμενων δράσεων ώστε να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ υφιστάμενης και στοχοθετούμενης κατάστασης. 6. Χρονοπρογραμματισμός των ανωτέρω δράσεων και καθορισμός προαπαιτούμενων επόμενων ενεργειών - ορόσημα. 3.2 Ο Πολυχρηστικός Οδηγός ως προϊόν της Πράξης «Υποστήριξη δράσεων διαχείρισης της ηλικίας στο ελληνικό εμπόριο» Ο παρών Πολυχρηστικός Οδηγός για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής περιλαμβάνει μεθοδολογικά εργαλεία που έχουν καταγραφεί στη «Μελέτη Έρευνα καλών πρακτικών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής στην εμπορική επιχείρηση» (1ο Παραδοτέο) και στο «Γενικό σχέδιο δράσης (master plan) για την αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής στην εμπορική επιχείρηση» (2ο Παραδοτέο). 10 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα: «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού 2007-2013», Πράξη: «Υποστήριξη δράσεων διαχείρισης της ηλικίας στο ελληνικό εμπόριο», Άξονας 1: «Αντιμετώπιση του προβλήματος της διαδοχής στην εμπορική επιχείρηση», Υποέργο 1: «Υποστήριξη Δράσεων Διαχείρισης της Ηλικίας στις Μικρομεσαίες Εμπορικές Επιχειρήσεις». Παραδοτέο 1ο: Μελέτη Έρευνα καλών Πρακτικών στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό για την Αντιμετώπιση του προβλήματος της Διαδοχής στην Εμπορική Επιχείρηση. Παραδοτέο 2ο: Γενικό Σχέδιο Δράσης (Master Plan) για την Αντιμετώπιση του προβλήματος της Διαδοχής στην Εμπορική Επιχείρηση. Παραδοτέο 3ο: Σχέδιο Εξειδίκευσης Δράσεων (Action Plan) για την Αντιμετώπιση του προβλήματος της Διαδοχής στην Εμπορική Επιχείρηση. 10
Τα παραπάνω παραδοτέα έχουν επιχειρήσει τη συλλογή των κυριότερων καλών πρακτικών για τη διαδοχή, εργαλείων υποστήριξης της μεθοδολογίας της εξατομικευμένης παρέμβασης και προτάσεων ιδεών για παρεμβάσεις των κλαδικών φορέων και των φορέων υποστήριξης, ώστε να υποστηριχθεί η σύνταξη του παρόντος Πολυχρηστικού Οδηγού. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Πολυχρηστικός Οδηγός περιλαμβάνει το παρακάτω υλικό για επιχειρηματική χρήση σε περιπτώσεις διαδοχής: Καταγεγραμμένες καλές επιχειρηματικές πρακτικές από την Ελλάδα καθώς και από χώρες εντός και εκτός Ε.Ε., σχετικά με τη διαχείριση των παραγόντων που επηρεάζουν τη διαδικασία της διαδοχής στις εμπορικές επιχειρήσεις καθώς και τη διαχείριση των σταδίων της διαδοχής. Καταγεγραμμένα κριτήρια συστημικής αξιολόγησης της διαδοχής με έμφαση στην ικανοποίηση και την αποτελεσματικότητα της διαδοχής. Καταγεγραμμένες καλές επιχειρηματικές πρακτικές από την Ελλάδα και διεθνώς οι οποίες συστήνουν μια «δεξαμενή» ιδεών / λύσεων γύρω από τα ζητήματα που άπτονται της διαδικασίας διαδοχής των οικογενειακών εμπορικών επιχειρήσεων. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας δίνεται έμφαση στο σχεδιασμό της διαδοχής, τη διάθεση αποχώρησης του κληροδότη, την καταλληλότητα και προετοιμασία του διαδόχου και την οικογενειακή κουλτούρα. Αναδεικνύεται επίσης ο καίριος ρόλος τον οποίο μπορεί να παίξει το μέντορινγκ. Επίσης, ο Πολυχρηστικός Οδηγός περιλαμβάνει υλικό ενημέρωσης προς τους φορείς άσκησης πολιτικών σχετικών με το ζήτημα της διαδοχής: Καταγεγραμμένες καλές πρακτικές πολιτικών, θεσμών και δομών από ευρωπαϊκές χώρες που αφορούν φορολογικά και νομικά μέτρα καθώς και μέτρα στήριξης, όπως η ενημέρωση των επιχειρηματιών, η εκπαίδευση και κατάρτιση, η προπαίδευση / καθοδήγηση, η αγορά μεταβιβαζόμενων επιχειρήσεων καθώς και χρηματοδοτικά εργαλεία. Προτάσεις για την προσαρμογή και εξειδίκευση των καλών πρακτικών και πρωτοβουλιών στην περίπτωση της Ελλάδας μετά από ανάλυση της παρούσας κατάστασης μεταβίβασης στην Ελλάδα και τη διάρθρωση αυτών των πρακτικών στη βάση της πολιτικής της Ε.Ε. για την εφαρμογή φορολογικών, νομικών και υποστηρικτικών μέτρων κατά τη μεταβίβαση οικογενειακών ΜΜΕ. 3.3 Ο Πολυχρηστικός Οδηγός ως εκπαιδευτικό υλικό για την επιμόρφωση των συμβούλων μεντόρων Στο πλαίσιο της παρούσας υλοποιούμενης Πράξης, μέσω 3 ου Υποέργου «Επιμόρφωση συμβούλων - μεντόρων» θα αναπτυχθεί ειδικό επιμορφωτικό υλικό, το οποίο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια για την επιμόρφωση όλων των συμβούλων μεντόρων. Το επιμορφωτικό υλικό θα περιλαμβάνει ενημέρωση για τις βασικές αρχές και τους στόχους της πράξης που υλοποιείται και εξειδικευμένη παρουσίαση και υποστήριξη για την 11
εφαρμογή και χρήση εκ μέρους των συμβούλων, των εργαλείων του Πολυχρηστικού Οδηγού. Το επιμορφωτικό υλικό αφορά σε θέματα: α) σχεδιασμός της διαδικασίας διαδοχής β) καλές επιχειρηματικές πρακτικές σχετικά με τη διαχείριση παραγόντων που επηρεάζουν τη διαδικασία της διαδοχής γ) καταγραφή κριτηρίων συστημικής αξιολόγησης της διαδοχής. 12
4 Καλές πρακτικές πολιτικών και πρωτοβουλιών για τη διευκόλυνση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 4.1 Πεδία παρέμβασης Η μεταβίβαση των επιχειρήσεων, ειδικότερα των μικρών και μεσαίων, είναι ένα κρίσιμο ζήτημα που επηρεάζει τις οικονομίες των χωρών-μελών της Ευρώπης και ως εκ τούτου απασχολεί συστηματικά την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Ε.Ε.). Το 1994 η Ε.Ε. εξέδωσε Σύσταση για το θέμα της μεταβίβασης των οικογενειακών ΜΜΕ και ζήτησε από τα κράτη-μέλη τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων που αναφέρονται στις εξής κύριες ενότητες της Σύστασης: Φορολογικά μέτρα Νομοθετικά μέτρα Μέτρα στήριξης Το 2000, η Ε.Ε. έθεσε σε εφαρμογή το πρόγραμμα Βest για τη μεταβίβαση επιχειρήσεων, με στόχο την περαιτέρω παρακολούθηση της εφαρμογής της Σύστασής της, τον προσδιορισμό νέων νομικών και φορολογικών μέτρων καθώς και μέτρων στήριξης, και την υποβολή προτάσεων για περαιτέρω ενέργειες. Τα κράτη-μέλη διόρισαν ομάδα εμπειρογνωμόνων στην οποία περιλαμβάνονταν ενώσεις επιχειρήσεων, ενώσεις υποστήριξης, μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας, δημόσιοι υπάλληλοι και επιχειρηματίες από τα κράτη-μέλη. Στα συμπεράσματα του προγράμματος γινόταν αναφορά στις εθνικές βάσεις δεδομένων για την αγορά μεταβιβάσεων και υπήρχε ενθάρρυνση για περαιτέρω βελτίωση. Το 2006 η Ε.Ε. δημοσίευσε άλλη μια Ανακοίνωση για τη μεταβίβαση επιχειρήσεων, την «Εφαρμογή του κοινοτικού προγράμματος της Λισαβόνας για την ανάπτυξη και την απασχόληση: Μεταβίβαση επιχειρήσεων Εξασφάλιση της συνέχειας με μια νέα αρχή». Η Ανακοίνωση ανέφερε τους τομείς στους οποίους ήταν απαραίτητες περισσότερες προσπάθειες, ιδίως σε ό,τι αφορά: Παροχή υποστήριξης για αύξηση της ευαισθητοποίησης και καθοδήγησης. Εξασφάλιση κατάλληλων χρηματοδοτικών εργαλείων για τη μεταβίβαση επιχειρήσεων. Θέσπιση ευνοϊκότερων κανόνων φορολόγησης του εισοδήματος που επηρεάζουν τη μεταβίβαση σε τρίτους. Οργάνωση διαφανών αγορών μεταβίβασης επιχειρήσεων. Δημιουργία κατάλληλων δομών για την εφαρμογή των Συστάσεων. Στην Ανακοίνωση τονίζονταν επίσης μερικές περιπτώσεις καλής πρακτικής στην Ε.Ε., όπως για παράδειγμα οι βάσεις δεδομένων για τις μεταβιβάσεις στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Ιταλία, στο Λουξεμβούργο, στις Κάτω Χώρες και στην Αυστρία. Το 2008 η Ε.Ε. υποστήριξε σθεναρά την πρωτοβουλία με τίτλο «Small Business Act» (SBA) για την Ευρώπη, με σκοπό να ενισχυθεί ακόμη περισσότερο η αειφόρος ανάπτυξη και η 13
ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ. Στην πρωτοβουλία αυτή τονίστηκε η ανάγκη για την ανάληψη επιπλέον πρωτοβουλιών για την καλύτερη προσαρμογή της ενιαίας αγοράς στις σημερινές ανάγκες των ΜΜΕ ενώ τα κράτη-μέλη κλήθηκαν: α) να διασφαλίσουν ότι η φορολογία (και κυρίως ο φόρος δωρεάς, η φορολογία των μερισμάτων και ο φόρος περιουσίας) δεν θα εμποδίζει αδικαιολόγητα τη μεταβίβαση επιχειρήσεων, β) να θεσπίσουν συστήματα για την προσέγγιση μεταβιβάσιμων επιχειρήσεων και πιθανών νέων ιδιοκτητών και γ) να παρέχουν καθοδήγηση και υποστήριξη στις προς μεταβίβαση επιχειρήσεις. 4.2 Καταγεγραμμένες καλές πρακτικές πολιτικών σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Από το 1994 μέχρι σήμερα, η Ε.Ε. έχει ενθαρρύνει σημαντικές πολιτικές πάνω στην επίλυση του ζητήματος της μεταβίβασης των οικογενειακών ΜΜΕ. Την ίδια περίοδο, προέκυψαν ποικίλες, κοινές και μη, πρωτοβουλίες από τα κράτη - μέλη ως αποτέλεσμα αυτών των ευρωπαϊκών οδηγιών. Από το σύνολο των πολιτικών και πρωτοβουλιών όπως αναλύθηκαν παραπάνω, δύναται να διακριθεί η τομή των καλών πρακτικών αυτών που δρουν ως κριτήρια πολιτικών και πρωτοβουλιών που απαιτούνται για την επίλυση του ζητήματος της μεταβίβασης στις οικογενειακές ΜΜΕ. Οι καλές πρακτικές πολιτικών και πρωτοβουλιών (ΚΠ) για τη διευκόλυνση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής αναφέρονται παρακάτω: ΚΠ1: Κατάργηση του φόρου κληρονομιάς και δωρεάς. ΚΠ2: Δυνατότητα μεταβίβασης οικογενειακής επιχείρησης σε διάδοχο εκτός της οικογένειας χωρίς φορολογικές επιβαρύνσεις. ΚΠ3: Δυνατότητα αλλαγής νομικής μορφής μιας εταιρείας χωρίς καταβολή φόρου εταιρειών. ΚΠ4: Συνέχιση των προσωπικών εταιρειών και ατομικών επιχειρήσεων. ΚΠ5: Σύστημα «πιστοποίησης» μεριδίων των εταίρων προσωπικής εταιρείας. ΚΠ6: Ίδρυση ανώνυμης εταιρείας με πολύ περιορισμένο αριθμό μετόχων. ΚΠ7: Απλοποίηση διαχείρισης ανώνυμης εταιρείας. ΚΠ8: Ίδρυση γραφείων μιας στάσης (one-stop shop) για ενημέρωση σχετικά με τη μεταβίβαση επιχειρήσεων. ΚΠ9: Παροχή εξειδικευμένης πληροφόρησης σε μορφή ηλεκτρονικού ή έντυπου δελτίου σχετικά με τη μεταβίβαση επιχειρήσεων στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. ΚΠ10: Χρηματιστήριο εξαγοράς και πώλησης οικογενειακών ΜΜΕ. ΚΠ11: Δημιουργία πλαισίου κατάρτισης στις διαδικασίες μεταβίβασης των οικογενειακών επιχειρήσεων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. ΚΠ12: Παροχή εξατομικευμένης συμβουλευτικής υποστήριξης στη συνέχιση οικογενειακών επιχειρήσεων. ΚΠ13: Προγράμματα κατάρτισης στη διαχείριση συγκρούσεων διαφωνιών στις οικογενειακές επιχειρήσεις. 14
ΚΠ14: Προγράμματα κατάρτισης στην εξυγίανση των οικογενειακών επιχειρήσεων υπό μεταβίβαση. ΚΠ15: «Ανάδοχοι» καθοδήγησης και προπαίδευσης μεταβιβαζόντων και διαδόχων. ΚΠ16: Ειδικά δάνεια διευκόλυνσης της μεταβίβασης επιχειρήσεων. ΚΠ17: Εγγυήσεις δανείων για τη χρηματοδότηση της μεταβίβασης ΜΜΕ. ΚΠ18: Χορήγηση δανείων άνευ εγγυήσεων για ίδρυση ή εξαγορά ΜΜΕ. ΚΠ19: Προγράμματα παροχής κινήτρων ίδρυσης και μεταβίβασης ΜΜΕ. 4.3 Προσαρμογή και εξειδίκευση των καλών πρακτικών και πρωτοβουλιών για την Ελλάδα Στην ενότητα αυτή επιχειρείται η εξειδίκευση των παραπάνω καλών πρακτικών και πρωτοβουλιών μεταβίβασης για την περίπτωση της Ελλάδας. Οι πρακτικές αυτές έχουν διαρθρωθεί με βάση τις πολιτικές της Ε.Ε. για τη μεταβίβαση των οικογενειακών ΜΜΕ στους παρακάτω τομείς: Φορολογικό καθεστώς Νομικό καθεστώς Μέτρα στήριξης 4.3.1 Φορολογικό καθεστώς Το φορολογικό καθεστώς στην Ελλάδα δεν ενθαρρύνει τη μεταβίβαση των επιχειρήσεων, είτε αυτή πραγματοποιείται εντός είτε εκτός της οικογένειας. Το καθεστώς αυτό δεν κάνει καμία διάκριση στα αιτία μεταβίβασης (επαχθή αίτια, θάνατος, δωρεά ή γονική παροχή) και εφαρμόζει αυτοτελή φορολόγηση 1,2% και 2,4% για μεταβίβαση όλων των επιχειρήσεων εκτός Α.Ε. σε συγγενικά πρόσωπα α και β βαθμού αντίστοιχα. Στην περίπτωση, δε, της μεταβίβασης επιχείρησης σε μη συγγενικά πρόσωπα, τα κέρδη από τη μεταβίβαση φορολογούνται αυτοτελώς με συντελεστή 20%. Τα ποσοστά αυτά διαφοροποιούνται ελαφρώς εάν η επιχείρηση είναι εισηγμένη στο Χρηματιστήριο. Αναφορικά με το σύνολο των καλών πρακτικών μεταβίβασης, η κατάργηση των φόρων κληρονομιάς και δωρεάς σε έως και τέταρτου βαθμού συγγενών (ΚΠ1), όπως έχει εφαρμοστεί στην περίπτωση της Ιταλίας, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ενδεικτικό παράδειγμα φορολογικής πολιτικής που επιδρά ως κίνητρο μεταβίβασης μιας οικογενειακής επιχείρησης στην Ελλάδα. Επίσης, η δυνατότητα μεταβίβασης της οικογενειακής επιχείρησης σε διάδοχο εκτός της οικογένειας χωρίς φορολογικές επιβαρύνσεις (ΚΠ2) μέσω μιας διαδικασίας «σιωπηρής μεταβίβασης», όπως ισχύει στην περίπτωση της Ολλανδίας, υπό την προϋπόθεση ότι ο μεταβιβάζων και ο διάδοχος έχουν συνεργασθεί ως επιχειρηματίες για διάστημα τουλάχιστον 3 ετών πριν τη μεταβίβαση, αποτελεί ένα επιπρόσθετο κίνητρο για τη μεταβίβαση και τη συνέχιση μιας οικογενειακής επιχείρησης στην Ελλάδα. Τέλος, η 15
δυνατότητα αλλαγής της νομικής μορφής μιας εταιρείας (ΚΠ3) από προσωπική σε μετοχική και αντίστροφα, χωρίς καταβολή φόρου, όπως ισχύει επίσης στην Ολλανδία, είναι μια πιθανή αλλαγή στην ελληνική νομοθεσία που θα πρόσθετε επιπλέον κίνητρα για τη μεταβίβαση μιας οικογενειακής ΜΜΕ. 4.3.2 Νομικό καθεστώς Στην Ελλάδα, η ατομική επιχείρηση δύναται να μεταβιβαστεί ως σύνολο με ενιαίο τρόπο και να συνεχιστεί από τους κληρονόμους χωρίς χωριστές πράξεις για τα περιουσιακά στοιχεία που την απαρτίζουν. Για τις προσωπικές εταιρείες, η ελληνική νομοθεσία προβλέπει λύση της εταιρείας με το θάνατο ενός ομόρρυθμου εταίρου, εφόσον δεν υπάρχει σχετική ρήτρα στην εταιρική σύμβαση όπου προβλέπεται η αντικατάστασή του. Μια σημαντική νομοθετική ρύθμιση θα αποτελούσε η εισαγωγή στην ελληνική νομοθεσία της νομικής αρχής της συνέχισης των προσωπικών εταιρειών (ΚΠ4), όπως συμβαίνει σε Δανία, Γερμανία και Βέλγιο. Ειδικότερα στο Βέλγιο, έχει εισαχθεί το σύστημα «πιστοποίησης» των μεριδίων της εταιρείας (ΚΠ5) που διασπά τα δικαιώματα των εταίρων και τους δίδει τη δυνατότητα διαχείρισης των δικαιωμάτων αυτών εάν εκλείψουν ή πάψουν να ενδιαφέρονται για τη διαχείριση της εταιρείας. Η ελληνική νομοθεσία έχει προχωρήσει στη δυνατότητα δημιουργίας μονοπρόσωπης ΕΠΕ, η οποία καθιστά τη μεταβίβαση ευκολότερη. Ως εκ τούτου, έρχεται σε πλήρη ευθυγράμμιση με τη νομοθεσία που εφαρμόζεται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες έχουν μειώσει τον ελάχιστο αριθμό μετόχων που απαιτούνται για την ίδρυση ανώνυμης εταιρείας με μικρό αριθμό μετόχων (ΚΠ6). Ωστόσο, η μεταβίβαση μεριδίων στην ΕΠΕ γίνεται δυσχερέστερα σε σχέση με αυτό που ισχύει στην ΑΕ, καθώς απαιτεί την τήρηση σειράς διατυπώσεων. Η μεταβίβαση των ΑΕ γίνεται με τη μεταβίβαση των μετοχών, οι οποίες μεταβιβάζονται εν ζωή ή αιτία θανάτου. Το καθεστώς των κεφαλαιουχικών εταιρειών στην Ελλάδα διέπεται από αυστηρούς όρους διαχείρισης. Απαιτούνται διατυπώσεις για τη σύγκλιση Γενικής Συνέλευσης, τη λογιστική απεικόνιση, το λογιστικό έλεγχο και τη συμμόρφωση με τον ΚΒΣ και τα Διεθνή Λογιστικά Πρότυπα. Για τον λόγο αυτό, η απλοποίηση της διαχείρισης μιας ανώνυμης εταιρείας (ΚΠ7) αποτελεί μια βέλτιστη πρακτική που οφείλει να λάβει υπόψη της η ελληνική νομοθεσία. Η απλοποίηση εξειδικεύεται στη μη υποχρέωση σύστασης διοικητικού συμβουλίου για τις ΕΠΕ (Δανία), στη μη υποχρέωση διεξαγωγής ετήσιας γενικής συνέλευσης για ΜΜΕ (Δανία και Ην. Βασίλειο), στη μη υποχρέωση σύστασης εποπτικού συμβουλίου για ΜΜΕ (Ολλανδία), στην εισαγωγή πιο συντετμημένων εντύπων λογιστικής οργάνωσης (Ολλανδία) και στην εισαγωγή απλούστερων κανονισμών λογιστικού ελέγχου (Ολλανδία) ή ακόμη και στην εξαίρεση απαίτησης λογιστικού ελέγχου (Ην. Βασίλειο). 4.3.3 Μέτρα Στήριξης Προς το παρόν δεν υπάρχει οργανισμός αρμόδιος για τις μεταβιβάσεις επιχειρήσεων στην Ελλάδα, έπειτα από τη συγχώνευση του ΕΟΜΜΕΧ με το ταμείο ΤΕΜΠΜΕ και την ίδρυση του Εθνικού Ταμείου Επιχειρηματικότητας και Ανάπτυξης (ΕΤΕΑΝ). Σημαντικό έργο πραγματοποιείται από τα αρμόδια επιμελητήρια και τις ομοσπονδίες αλλά δεν υπάρχει 16
κάποιος οργανωμένος μηχανισμός από δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα για μεταβιβάσεις επιχειρήσεων. Υπό αυτά τα δεδομένα, θα ήταν ενδεδειγμένη η ίδρυση γραφείων μιας στάσης (one-stop shop) που θα προσφέρει ενημέρωση για τη μεταβίβαση επιχειρήσεων (ΚΠ8), όπως συμβαίνει χαρακτηριστικά στη Γερμανία και στην Ολλανδία, όπου σύμβουλοι του αρμόδιου φορέα έρχονται σε επαφή με ενδιαφερόμενους και παρέχουν υπηρεσίες ενημέρωσης, υποστήριξης, χρηματοδότησης και προετοιμασίας των μεταβιβαζόντων και των διαδόχων για τις διαδικασίες μεταβίβασης. Στο πλαίσιο της ενημέρωσης για τη μεταβίβαση των οικογενειακών ΜΜΕ, η δημιουργία και λειτουργία ηλεκτρονικών και έντυπων δελτίων εξειδικευμένης πληροφόρησης για τη μεταβίβαση επιχειρήσεων στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο (ΚΠ9), όπως πραγματοποιείται σε Γερμανία και Ιταλία, μπορεί να αποτελέσει μια πρωτοβουλία στήριξης από τους αρμόδιους φορείς σε επίπεδο παροχής γενικής πληροφόρησης για τη μεταβίβαση των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα. Πιο εξειδικευμένα, η δημιουργία χρηματιστηρίου εξαγοράς και πώλησης οικογενειακών ΜΜΕ (ΚΠ10), όπως συμβαίνει σε πολλές χώρες της Ευρώπης, θα μπορούσε να προσφέρει μια ευκαιρία αναζήτησης υποψήφιων διαδόχων για τη μεταβίβαση μιας ΜΜΕ. Οι επιχειρήσεις υπό μεταβίβαση θα αποκτούσαν μια επιπλέον ευκαιρία χρηματοδότησης, έχοντας την υποστήριξη ενός δικτύου συνεργαζόμενων τραπεζών, λογιστών, νομικών και οικονομικών συμβούλων. Οι σύμβουλοι του εν λόγω δικτύου θα συμμετείχαν στη μεταβίβαση αξιολογώντας τις εταιρίες υπό μεταβίβαση και τις προσφορές των αγοραστών, και εποπτεύοντας τη διαδικασία μεταβίβασης για λογαριασμό των αγοραστών και πωλητών. Στο πλαίσιο της υποστήριξης στη μεταβίβαση των οικογενειακών ΜΜΕ, η δημιουργία ενός πλαισίου κατάρτισης για τις διαδικασίες μεταβίβασης οικογενειακών ΜΜΕ (ΚΠ11), τόσο σε επίπεδο επιχείρησης όσο και σε επίπεδο συλλογικών θεσμικών φορέων επιχειρήσεων, όπως έχει σχεδιαστεί στην Ιταλία και Φινλανδία, αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρακτική μακροπρόθεσμου σχεδιασμού της διαδικασίας μεταβίβασης, τόσο σε μικροοικονομικό όσο και σε μακροοικονομικό επίπεδο. Σε επίπεδο επιχείρησης, το πλαίσιο αυτό αυτόεκπαιδεύει τους συμμετέχοντες να αναλύουν συνολικά τόσο τις τεχνικές πτυχές (φορολογία, νομοθεσία, χρηματοδότηση κ.α.), όσο και τους ψυχολογικούς και διαπροσωπικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη μεταβίβαση. Σε επίπεδο θεσμικού φορέα, το πλαίσιο δύναται να υποστηρίζει τους φορείς ώστε να εστιάζουν και να κατανοούν με ομοιογενή τρόπο τις διάφορες πτυχές της μεταβίβασης σε συγκεκριμένους τομείς. Πιο συγκεκριμένα, η παροχή εξατομικευμένης συμβουλευτικής υποστήριξης στη συνέχιση οικογενειακών επιχειρήσεων (ΚΠ12), όπως συμβαίνει σε Ιταλία και Ολλανδία, μπορεί να αποτελέσει μια πρωτοβουλία στήριξης από τους αρμόδιους φορείς στο επίπεδο της παροχής συμβουλών σε ατομική βάση για τη μεταβίβαση μιας ελληνικής οικογενειακής επιχείρησης. Επίσης, τα προγράμματα κατάρτισης στη διαχείριση συγκρούσεων και διαφωνιών (ΚΠ13), όπως έχουν σχεδιαστεί στην Ιταλία, επιδιώκουν την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ των μετόχων στις οικογενειακές επιχειρήσεις, και θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα παράδειγμα πρωτοβουλίας εξατομικευμένης υποστήριξης στην αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού, γεγονός που ενδεχόμενα θα αύξανε την πιθανότητα επιβίωσης περισσότερων ελληνικών οικογενειακών επιχειρήσεων από γενιά σε γενιά. 17
Παρομοίως, προγράμματα κατάρτισης στην εξυγίανση των οικογενειακών επιχειρήσεων υπό μεταβίβαση (ΚΠ14), όπως λειτουργούν στην Ισπανία, θα μπορούσαν να αποτελέσουν άλλο ένα παράδειγμα υποστήριξης μέσω κατάρτισης πάνω στην ορθολογική διαχείριση της μεταβίβασης, πρακτική που θα μπορούσε να εξομαλύνει στερεοτυπικές αντιλήψεις και συναισθηματικά κριτήρια από το οικογενειακό περιβάλλον κατά τη μεταβίβαση. Στο πλαίσιο της προετοιμασίας των εμπλεκόμενων στη μεταβίβαση, θα ήταν αποτελεσματική η λειτουργία του θεσμού του «Αναδόχου» για την καθοδήγηση και προπαίδευση των μεταβιβαζόντων και των διαδόχων (ΚΠ15) κατά τη μεταβίβαση, όπως συμβαίνει σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Ένας Ανάδοχος μπορεί να είναι άτομο επιρροής από τον επιχειρηματικό βίο, όπως συνταξιούχος επιχειρηματίας, γενικός διευθυντής με επιχειρηματική εμπειρία, εμπειρογνώμονας ο οποίος παρέχει εξειδικευμένη βοήθεια σε ΜΜΕ. Τέλος, παρότι είχαν εκδηλωθεί παλαιότερα στην Ελλάδα ευκαιρίες χρηματοδότησης για τη μεταβίβαση των ΜΜΕ, όπως το πρόγραμμα εγγυήσεων ΤΕΜΠΜΕ 5-04, η ύφεση της ελληνικής οικονομίας κάνει πιο επιτακτική την ανάγκη αντιμετώπισης των προβλημάτων επιβίωσης των ελληνικών ΜΜΕ μέσα από το σχεδιασμό εργαλείων χρηματοδότησης που προσφέρουν κίνητρα συνέχισης των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα. Η ευρωπαϊκή εμπειρία έχει δώσει αρκετά παραδείγματα εργαλείων χρηματοδότησης που μπορούν να αποτελέσουν πρωτοβουλίες στήριξης από τους αρμόδιους φορείς, όπως τα ειδικά δάνεια διευκόλυνσης της μεταβίβασης επιχειρήσεων (ΚΠ16) που έχουν θεσπιστεί στο Βέλγιο, το ταμείο ανάπτυξης της Δανίας που προσφέρει εγγυήσεις δανείων για τη χρηματοδότηση της μεταβίβασης ΜΜΕ (ΚΠ17), τα δάνεια άνευ εγγυήσεων για ίδρυση ή εξαγορά ΜΜΕ (ΚΠ18) που εφαρμόζονται στο Λουξεμβούργο, το πρόγραμμα EDEN στη Γαλλία για την παροχή κινήτρων ίδρυσης και μεταβίβασης ΜΜΕ (ΚΠ19) κ.α. 18
5 Καλές επιχειρησιακές και διοικητικές πρακτικές για τη διευκόλυνση της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής 5.1 Τυποποίηση και προγραμματισμός της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής: Το σχέδιο διαδοχής Με δεδομένη την αντίληψη ότι η διαδοχή - μεταβίβαση αποτελεί περισσότερο μια διαδικασία, παρά ένα γεγονός, η διαδικασία αυτή έχει παρασταθεί με εναλλακτικούς τρόπους, οι οποίοι ωστόσο συγκλίνουν στην αντίληψη ότι η διαδοχή δεν αποτελεί ένα απλό βήμα παράδοσης της σκυτάλης, αλλά μια πολυσταδιακή διαδικασία που εξελίσσεται στο χρόνο. Ως μια μακροπρόθεσμη διαδικασία, η διαδοχή απαιτεί οργάνωση και προγραμματισμό ώστε να εξασφαλιστεί η επιτυχής της έκβαση. Παρά την ανάγκη ευαισθητοποίησης των επιχειρηματιών σχετικά με την αξία του προγραμματισμού και της γραπτής αποτύπωσης ενός σχεδίου διαδοχής, ως παράγοντες που ενισχύουν την πιθανότητα επιτυχούς έκβασης της διαδικασίας, τα συμπεράσματα σχετικών μελετών αποκαλύπτουν ότι στις οικογενειακές επιχειρήσεις συχνά εκλείπει ο προγραμματισμός της διαδοχής. 11 Στο πλαίσιο των καλών επιχειρησιακών και διοικητικών πρακτικών, τα στάδια που προτείνονται διαφοροποιούνται ως προς το περιεχόμενο, την έκταση και την περιπλοκότητά τους. Ωστόσο, υπάρχει σύγκλιση στην αντίληψη ότι η διαδοχή αποτελεί μια διαδικασία που εξελίσσεται σταδιακά, ενώ οι αποφάσεις και οι ενέργειες που πραγματοποιούνται από τα εμπλεκόμενα μέρη σε κάθε στάδιο επηρεάζουν τη μελλοντική εξέλιξη και έκβαση της διαδικασίας. 5.2 Εναλλακτικά υποδείγματα τυποποίησης της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής Μεταξύ των υποδειγμάτων για την τυποποίηση και προγραμματισμό της διαδικασίας μεταβίβασης διαδοχής, αξίζει να αναφερθούν τα τρία σημαντικότερα, τα οποία επηρέασαν σε μεγαλύτερο βαθμό τη σχετική διεθνή συζήτηση. Το υπόδειγμα των 7 σταδίων κατηγοριοποιεί τη διαδικασία της διαδοχής στο πλαίσιο της οικογενειακής επιχείρησης. 12 Το υπόδειγμα ορίζει ως πρώτο στάδιο της διαδοχής το διάστημα πριν την είσοδο του διαδόχου στην επιχείρηση. Σε αυτό το στάδιο ο διάδοχος, μέσα από την οικογένεια, αρχίζει να κατανοεί την ύπαρξη της οικογενειακής επιχείρησης. Έπειτα, ο διάδοχος έρχεται σε επαφή με την επιχειρηματική «γλώσσα», και τις ενδιαφερόμενες ομάδες (2 ο Στάδιο), αρχίζει να απασχολείται στην επιχείρηση με μερική απασχόληση ή ξεκινάει εργασία σε άλλη επιχείρηση, ενώ στη συνέχεια αποκτά σχέση αποκλειστικής απασχόλησης μέσα στην επιχείρηση (3 ο & 4 ο Στάδιο). Στη συνέχεια ο 11 Handler W., (1994) Succession in Family Business: A Review of the Research, Family Business Review (Inc). 12 Παρατίθεται στο: Longenecker, J. G., and Schoen, J. E. (1978). "Management succession in the family business". Journal of Small Business Management, 16 (3), p. 1-6. 19
διάδοχος, σύμφωνα με αυτό το υπόδειγμα περιγραφής, εμπλέκεται σταδιακά στη διοίκηση (5 ο & 6 ο Στάδιο), μέχρι και το τελευταίο στάδιο της επίσημης διαδοχής (7 ο Στάδιο), όπου πλέον γίνεται ο πραγματικός ηγέτης της επιχείρησης και είναι σε θέση να τη διοικεί κατά αποκλειστικότητα. Σύμφωνα με ένα δεύτερο υπόδειγμα, η διαδικασία της διαδοχής στην οικογενειακή επιχείρηση μπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε 4 διαφορετικά στάδια τα οποία συνδέονται με τους κύκλους ζωής του επιχειρηματιών και αυτών που τους διαδέχονται. 13 Το πρώτο στάδιο, που ονομάζεται «Owner s management stage», περιλαμβάνει την ίδρυση της επιχείρησης από τον ιδρυτή της και το διάστημα κατά το οποίο ο ιδρυτής είναι το μοναδικό πρόσωπο που σχετίζεται με τη διοίκηση και λειτουργία της. Το δεύτερο στάδιο, το οποίο περιγράφεται ως «Children incubation and development stage», περιλαμβάνει το διάστημα στο οποίο οι απόγονοι μαθαίνουν συνεχώς πράγματα σχετικά με τη διαχείριση της επιχείρησης και αρχίζουν να απασχολούνται μερικώς ή κατά τη διάρκεια των σχολικών διακοπών. Ως τρίτο στάδιο ορίζεται το διάστημα της συνεργασίας πατέρα και γιού «Father and son partnership stage», κατά το οποίο ο διάδοχος έχει ήδη αποκτήσει σημαντικές ικανότητες και γνώσεις, έχει αναλάβει διαχειριστικές ευθύνες και συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων. Το τελευταίο στάδιο «Power transfer stage», ξεκινάει με την ύστερη φάση του σταδίου της συνεργασίας. Αναλυτικότερα η έναρξη των διαδικασιών συνταξιοδότησης και η σταδιακή συρρίκνωση του ρόλου που διαδραματίζει ο πατέρας στην επιχείρηση σηματοδοτούν την αρχή της διαδικασίας μεταβίβασης της εξουσίας. Παράλληλα σε αυτό το στάδιο πραγματοποιείται και η μεταβίβαση της ιδιοκτησίας. Το τρίτο υπόδειγμα περιγράφει τη διαδικασία της διαγενεακής μετάβασης σε τρία επίπεδα (Pre-entry level, Entry level, Succession). 14 Σε αυτό, διαμεσολαβεί συνήθως μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου σταδίου η διαδικασία της απόφασης του διαδόχου να ακολουθήσει αυτή την πορεία. Η διαδικασία της απόφασης, είναι συχνά πολύπλοκη και επηρεάζεται από ποικίλους παράγοντες που μπορούν να χωριστούν σε προσωπικούς, επιχειρησιακούς, οικογενειακούς, αλλά και σε παράγοντες που σχετίζονται με τη λειτουργία της αγοράς. Αναλυτικότερα, το υπόδειγμα επικεντρώνεται ιδιαίτερα στο θέμα της εμπλοκής των διαδόχων στη διαδικασία και αναφέρει ότι η απόφαση των απογόνων να αναλάβουν ενδέχεται να συνδέεται με τις προσωπικές ανάγκες, τους στόχους αλλά και τις δεξιότητες του απογόνου, με συμπεριφορές που απορρέουν από τη συμμετοχή στη δυναμική της οικογένειας, τις οικογενειακές αξίες και τους προσανατολισμούς. Ταυτόχρονα, παράγοντες που σχετίζονται με την ετοιμότητα της ίδιας της επιχείρησης για τη μετάβαση σε μια διαδικασία διαδοχής, αλλά και παράμετροι σχετικοί με την αγορά εργασίας, όπως η ύπαρξη ευκαιριών απασχόλησης, αναφέρονται ως ζητήματα που επιδρούν στην απόφαση των απογόνων να αναλάβουν την οικογενειακή επιχείρηση. 13 Παρατίθεται στο: Churchill, N. C, and Hatten, K. J. "Non-Market-Based Transfers of Wealth and Power: A Research Framework for Family Businesses." American Journal of Small Business, 1987, 11(3), pp. 51-64. 14 Παρατίθεται στο: Stavrou, E. 1998. A Four Factor Model: A Guide to Planning the Next Generation Involvement in the Family Firm, Family Business Review, vol. xi, No. 2, pp. 135-143. 20