ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Διπλωματική Εργασία ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ, ΕΝΤΟΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ, ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ του/της ΛΑΖΑΡΟΥ Δ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ Επιβλέπων Καθηγητής: Κος ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Υποβλήθηκε ως απαιτούμενο για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος στη Λογιστική και Χρηματοοικονομική με εξειδίκευση στη Χρηματοοικονομική Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2012 0
Ευχαριστίες Με την περαίωση της διπλωματικής μου εργασίας θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες στην οικογένειά μου και σε όλους όσους με βοήθησαν υλικά και ηθικά στη συγγραφή της παρούσας εργασίας. Ιδιαιτέρως θα ήθελα να αναφερθώ στον επιβλέποντα καθηγητή κ. Λαζαρίδη Ιωάννη και να τον ευχαριστήσω από καρδιάς. Οι υποδείξεις του, η συμπαράσταση, η συνέπεια, το αμείωτο ενδιαφέρον, οι ώρες οι αφιερωμένες στην εργασία και η υπομονή στις ατέλειωτες ερωτήσεις συνέβαλαν καθοριστικά στην ολοκλήρωση της διπλωματικής. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Τσινασλανίδη Πρόδρομο, υπεύθυνο της βάσης δεδομένων του Bloomberg, για τη μεγάλη υπομονή και βοήθεια που έδειξε στο πρόσωπό μου. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τη Μάγγου Σταυρούλα, τη Γιοκαρίνη Μαρία και την Παρίση Αννίτα, που εργάζονται στη γραμματεία του τμήματος, για την αμέριστη συμπαράσταση και βοήθεια όποτε και αν τις χρειάστηκα. 1
Περίληψη (Abstract) Το τραπεζικό σύστημα κάθε χώρας αποτελεί την ατμομηχανή για την ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας. Σκοπός της παρούσας διπλωματικής είναι η ανάλυση μέσω της χρήσης αριθμοδεικτών της χρηματοοικονομικής κατάστασης των τεσσάρων μεγαλύτερων ελληνικών τραπεζών (National Bank of Greece, Alpha Bank, Eurobank, Piraeus Bank) και η αξιολόγηση τους σε σχέση με κάποιες από τις μεγαλύτερες τράπεζες του «ισχυρού βορρά» της ευρωπαϊκής ένωσης (Deutsche Bank-Γερμανία, Rabobank-Ολλανδία, Nordea Bank-Φιλανδία, Erste Group Bank-Αυστρία), όπως επίσης και σε σχέση με κάποιες από τις μεγαλύτερες τράπεζες, από πλευράς ενεργητικού, των «υπό κρίση» χωρών της ευρωπαϊκής ένωσης (Bank of Ireland- Ιρλανδία, Caixa Geral de Depositos-Πορτογαλία, Banco Santander-Ισπανία, Unicredit-Ιταλία) για την εννιαετία 2003-2011. Η περίοδος αυτή είναι κρίσιμη, καθώς περιλαμβάνει έτη πριν και μετά την είσοδο της Ελλάδας στην οικονομική κρίση. Επομένως, η παρούσα ανάλυση και τα αποτελέσματά της είναι πολύ σημαντικά για τη βιωσιμότητα και το μέλλον των ελληνικών τραπεζών, ιδιαίτερα στις σημερινές συνθήκες αβεβαιότητας. Επιπλέον επιχειρείται να βρεθεί η σχέση μεταξύ απόδοσης ΑΕΠ Ελλάδας και κερδοφορίας των ελληνικών τραπεζών, τόσο για την περίοδο 1995-2011 όσο και για την περίοδο 2002-2011, στην οποία η Ελλάδα χρησιμοποιεί το κοινό νόμισμα, μέσω της χρήσης του υποδείγματος της γραμμικής παλινδρόμησης και του οικονομετρικού προγράμματος E-Views 7. Αναλυτικότερα, στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται η έννοια, τα χαρακτηριστικά και οι συμμετέχοντες στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται ο ρόλος και η σημασία των χρηματοπιστωτικών οργανισμών στο σύγχρονο χρηματοοικονομικό περιβάλλον, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται η κρίση στην ευρωζώνη και στην Ελλάδα, πως επηρεάστηκαν οι ελληνικές τράπεζες και ποιες είναι πλέον οι προοπτικές του τραπεζικού συστήματος. Στο τέταρτο κεφάλαιο επιχειρείται η ανάλυση μέσω αριθμοδεικτών της χρηματοοικονομικής κατάστασης των ελληνικών τραπεζών σε σχέση με άλλων ευρωπαϊκών, ενώ στο πέμπτο διερευνάται η σχέση μεταξύ απόδοσης ΑΕΠ της χώρας μας και της κερδοφορίας των τραπεζών διαχρονικά. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο παραθέτονται τα συμπεράσματα της εργασίας. 2
Πίνακας Περιεχομένων Κεφάλαιο 1... 15 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα... 15 1.1 Η Έννοια και τα Χαρακτηριστικά του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος... 15 1.2 Οι Συμμετέχοντες στο Χρηματοπιστωτικό Σύστημα... 21 1.2.1 Ιδιώτες Επενδυτές... 21 1.2.2 Επιχειρήσεις: Εθνικές και Πολυεθνικές... 21 1.2.3 Θεσμικοί Επενδυτές... 22 1.2.4 Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί... 22 1.2.5 Κεντρικές Τράπεζες... 23 Κεφάλαιο 2... 24 Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί... 24 2.1 Ο Ρόλος και η Σημασία των Χρηματοπιστωτικών Οργανισμών... 24 2.2 Οι Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί στο Σύγχρονο Χρηματοοικονομικό Περιβάλλον... 26 2.3 Πιστωτικά Ιδρύματα... 27 2.4 Κατηγοριοποίηση Πιστωτικών Ιδρυμάτων... 28 2.4.1 Εμπορικές Τράπεζες... 29 2.4.2 Τράπεζες Επενδύσεων... 29 2.4.3 Κτηματικές Τράπεζες... 29 2.4.4 Αγροτικές Τράπεζες... 30 2.4.5 Ναυτιλιακές Τράπεζες... 30 2.4.6 Συνεταιριστικές Τράπεζες... 30 2.4.7 Ειδικοί Πιστωτικοί Οργανισμοί... 31 2.5 Κατηγοριοποίηση Υπόλοιπων Χρηματοπιστωτικών Οργανισμών... 31 Κεφάλαιο 3... 33 Κρίση και Ελληνικές Τράπεζες... 33 3
3.1 Η Kρίση στην Eυρωζώνη και την Ελλάδα... 33 3.2 Οι Ελληνικές Τράπεζες Πριν και Μετά την Κρίση... 34 3.3 Οι Προοπτικές του Ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος... 38 Κεφάλαιο 4... 43 Χρηματοοικονομική Ανάλυση Τραπεζών με τη χρήση Αριθμοδεικτών... 43 4.1 Εισαγωγή... 43 4.2 Σημαντικότερα Στοιχεία (Highlights)... 44 4.2.1 Χρηματιστηριακή Κεφαλαιοποίηση [Market Capitalization] (εκ. )... 48 4.2.2 Λογιστική Αξία Ιδίων Κεφαλαίων [Book Value of Equity] (εκ. )... 51 4.2.3 Σύνολο Καταθέσεων [Total Deposits] (εκ. )... 54 4.2.4 Σύνολο Δανείων [Total Loans] (εκ. )... 57 4.2.5 Σύνολο Ενεργητικού [Total Assets] (εκ. )... 60 4.2.6 Εισόδημα (Ζημία) πριν από έκτακτα κονδύλια [Income (Loss) before extraordinary items] (εκ. )... 63 4.2.7 Προσαρμοσμένα Κέρδη ανά Μετοχή [Adjusted Earnings per Share]... 66 4.2.8 Δείκτης Αποτελεσματικότητας [Efficiency Ratio] (%)... 69 4.2.9 Καθαρό Περιθώριο Επιτοκίου [Net Interest Margin] (%)... 72 4.2.10 Βασικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας [Tier 1 Capital Ratio] (%)... 75 4.2.11 Συνολικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας (Total Capital Ratio) (%).. 78 4.3 Αριθμοδείκτες Κερδοφορίας... 81 4.3.1 Δείκτης Αποδοτικότητας Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων [Return on Common Equity] (%)... 83 4.3.2 Δείκτης Αποδοτικότητας Ενεργητικού [Return on Assets] (%)... 86 4.3.3 Δείκτης Αποδοτικότητας Διαθέσιμου Κεφαλαίου [Return on Capital] (%)... 89 4.3.4 Δείκτης Περιθωρίου Λειτουργικού Κέρδους [Operating Margin Ratio] (%)... 92 4.3.5 Δείκτης Περιθωρίου Κέρδους Προ Φόρων [Pretax Margin Ratio] (%)... 95 4
4.3.6 Δείκτης Περιθωρίου Καθαρού Εισοδήματος [Net Income Margin Ratio] (%)... 98 4.3.7 Δείκτης Πληρωμής Μερισμάτων [Dividend Payout Ratio] (%)... 101 4.4 Αριθμοδείκτες Μεγέθυνσης (Growth Ratios)... 104 4.4.1 Δείκτης Μεγέθυνσης Προσόδων [Revenue Growth Ratio] (%)... 105 4.4.2 Δείκτης Μεγέθυνσης Λειτουργικού Εισοδήματος [Operating Income Growth Ratio] (%)... 108 4.4.3 Δείκτης Μεγέθυνσης Ενεργητικού [Total Assets Growth Ratio] (%)... 111 4.4.4 Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικού Δανεισμού [Total Debt Growth Ratio] (%)... 114 4.4.5 Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικών Ιδίων Κεφαλαίων [Total Equity Growth Ratio] (%)... 117 4.5 Αριθμοδείκτες Πιστοληπτικής Ικανότητας Ρευστότητας (Credit Liquidity Ratios)... 120 4.5.1 Αριθμοδείκτης Συνολικού Χρέους προς Κέρδη προ Τόκων και Φόρων [Total Debt/EBIT Ratio] (%)... 122 4.5.2 Αριθμοδείκτης Κοινών Ίδιων Κεφαλαίων προς Σύνολο Ενεργητικού [Common Equity/Total Assets Ratio] (%)... 125 4.5.3 Αριθμοδείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια [Long- Term Debt/Equity Ratio] (%)... 128 4.5.4 Αριθμοδείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο [Long-Term Debt/Capital Ratio] (%)... 132 4.5.5 Αριθμοδείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού [Long-Term Debt/Total Assets Ratio] (%)... 135 4.5.6 Αριθμοδείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια [Total Debt/Equity Ratio] (%)... 138 4.5.7 Αριθμοδείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο [Total Debt/Capital] (%)... 141 4.5.8 Αριθμοδείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού [Total Debt/Total Assets] (%)... 144 5
4.5.9 Αριθμοδείκτης Χορηγήσεων προς Καταθέσεις [Loans/Deposits Ratio] (%)... 147 4.6 Ανάλυση DuPont (DuPont Analysis)... 150 4.6.1 Λειτουργικό Περιθώριο Κέρδους [Operating Margin] (%)... 152 4.6.2 Κυκλοφοριακή Ταχύτητα Ενεργητικού [Asset Turnover] (%)... 155 4.6.3 Χρηματοοικονομική Μόχλευση [Leverage Ratio] (%)... 158 4.6.4 Προσαρμοσμένο ROE [Adjusted ROE] (%)... 161 Κεφάλαιο 5... 164 Έλεγχος Σχέσης μεταξύ Ελληνικού ΑΕΠ και Κερδοφορίας Τραπεζών... 164 5.1 Σχέση μεταξύ ΑΕΠ και Κερδοφορίας Τραπεζών... 164 5.2 Μεθοδολογία... 165 5.3 Έλεγχος σχέσης μεταξύ Απόδοσης ΑΕΠ Ελλάδας-Απόδοσης Κερδών προ Τόκων και Φόρων των Ελληνικών Τραπεζών την περίοδο 1995-2011... 166 5.3.1 National Bank of Greece... 166 5.3.2 Eurobank... 167 5.3.3 Alpha Bank... 169 5.3.4 Piraeus Bank... 170 5.4 Έλεγχος σχέσης μεταξύ απόδοσης ΑΕΠ Ελλάδας-Κερδών προ Τόκων και Φόρων των Ελληνικών Τραπεζών την περίοδο 2002-2011 (Εντός Ευρωζώνης).. 171 5.4.1 National Bank of Greece... 171 5.4.2 Eurobank... 172 5.4.3 Alpha Bank... 173 5.4.4 Piraeus Bank... 174 Κεφάλαιο 6... 175 Συμπεράσματα-Προτάσεις... 175 6.1 Συμπεράσματα-Προτάσεις... 175 Κατάλογος Αναφορών Βιβλιογραφία... 180 6
Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 4.2.1, Χρηματιστηριακή Κεφαλαιοποίηση... 48 Πίνακας 4.2.2, Λογιστική Αξία Ιδίων Κεφαλαίων... 51 Πίνακας 4.2.3, Σύνολο Καταθέσεων... 54 Πίνακας 4.2.4, Σύνολο Δανείων... 57 Πίνακας 4.2.5, Σύνολο Ενεργητικού... 60 Πίνακας 4.2.6, Εισόδημα (Ζημία) πριν από έκτακτα κονδύλια... 63 Πίνακας 4.2.7, Προσαρμοσμένα Κέρδη ανά Μετοχή... 66 Πίνακας 4.2.8, Δείκτης Αποτελεσματικότητας... 69 Πίνακας 4.2.9, Καθαρό Περιθώριο Επιτοκίου... 72 Πίνακας 4.2.10, Βασικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 75 Πίνακας 4.2.11, Συνολικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 78 Πίνακας 4.3.1, Δείκτης Αποδοτικότητας Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων... 83 Πίνακας 4.3.2, Δείκτης Αποδοτικότητας Ενεργητικού... 86 Πίνακας 4.3.3, Δείκτης Αποδοτικότητας Διαθέσιμου Κεφαλαίου... 89 Πίνακας 4.3.4, Δείκτης Περιθωρίου Λειτουργικού Κέρδους... 92 Πίνακας 4.3.5, Δείκτης Περιθωρίου Κέρδους Προ Φόρων... 95 Πίνακας 4.3.6, Δείκτης Περιθωρίου Καθαρού Εισοδήματος... 98 Πίνακας 4.3.7, Δείκτης Πληρωμής Μερισμάτων... 101 Πίνακας 4.4.1, Δείκτης Μεγέθυνσης Προσόδων... 105 Πίνακας 4.4.2, Δείκτης Μεγέθυνσης Λειτουργικού Εισοδήματος... 108 Πίνακας 4.4.3, Δείκτης Μεγέθυνσης Ενεργητικού... 111 Πίνακας 4.4.4, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικού Δανεισμού... 114 Πίνακας 4.4.5, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικών Ιδίων Κεφαλαίων... 117 Πίνακας 4.5.1, Δείκτης Συνολικού Χρέους προς ΚΠΤΦ... 122 Πίνακας 4.5.2, Δείκτης Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων προς Σύνολο Ενεργητικού... 125 Πίνακας 4.5.3, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 128 7
Πίνακας 4.5.4, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο.. 132 Πίνακας 4.5.5, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού.. 135 Πίνακας 4.5.6, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 138 Πίνακας 4.5.7, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 141 Πίνακας 4.5.8, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 144 Πίνακας 4.5.9, Δείκτης Χορηγήσεων προς Καταθέσεις... 147 Πίνακας 4.6.1, Λειτουργικό Περιθώριο Κέρδους... 152 Πίνακας 4.6.2, Κυκλοφοριακή Ταχύτητα Ενεργητικού... 155 Πίνακας 4.6.3, Δείκτης Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης... 158 Πίνακας 4.6.4, Δείκτης Προσαρμοσμένου ROE... 161 Πίνακας 5.3, ΑΕΠ Ελλάδας-Κέρδη προ Τόκων και Φόρων Ελληνικών Τραπεζών (εκ. )... 166 Πίνακας 5.3.1, National Bank of Greece (1995-2011)... 166 Πίνακας 5.3.2, Eurobank (1998-2011)... 168 Πίνακας 5.3.3, Alpha Bank (1995-2011)... 169 Πίνακας 5.3.4, Piraeus Bank (1995-2011)... 170 Πίνακας 5.4.1, National Bank of Greece (2002-2011)... 171 Πίνακας 5.4.2, Eurobank (2002-2011)... 172 Πίνακας 5.4.3, Alpha Bank (2002-2011)... 173 Πίνακας 5.4.4 Piraeus Bank (2002-2011)... 174 8
Κατάλογος Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1.1.1, Λειτουργίες των Χρηματοπιστωτικών Συστημάτων... 20 Διάγραμμα 3.1.1, Περιθώρια απόδοσης δεκαετών ομολόγων έναντι γερμανικών... 33 Διάγραμμα 3.2.1, Ενεργητικό τραπεζών ως ποσοστό των κρατικών ΑΕΠ... 35 Διάγραμμα 3.2.2, Δείκτης Βασικών Κεφαλαίων ελληνικών τραπεζικών ομίλων... 36 Διάγραμμα 3.2.3, Δάνεια σε καθυστέρηση 90 ημερών των ελληνικών τραπεζών... 36 Διάγραμμα 3.2.4, Χρηματοδότηση Τραπεζών από την ΕΚΤ... 37 Διάγραμμα 4.2.1.1, Χρηματιστηριακή Κεφαλαιοποίηση... 48 Διάγραμμα 4.2.1.2, Χρηματιστηριακή Κεφαλαιοποίηση... 49 Διάγραμμα 4.2.1.3, Χρηματιστηριακή Κεφαλαιοποίηση... 49 Διάγραμμα 4.2.1.4, Χρηματιστηριακή Κεφαλαιοποίηση... 50 Διάγραμμα 4.2.2.1, Λογιστική Αξία Ιδίων Κεφαλαίων... 51 Διάγραμμα 4.2.2.2, Λογιστική Αξία Ιδίων Κεφαλαίων... 52 Διάγραμμα 4.2.2.3, Λογιστική Αξία Ιδίων Κεφαλαίων... 52 Διάγραμμα 4.2.2.4, Λογιστική Αξία Ιδίων Κεφαλαίων... 53 Διάγραμμα 4.2.3.1, Σύνολο Καταθέσεων... 54 Διάγραμμα 4.2.3.2, Σύνολο Καταθέσεων... 55 Διάγραμμα 4.2.3.3, Σύνολο Καταθέσεων... 55 Διάγραμμα 4.2.3.4, Σύνολο Καταθέσεων... 56 Διάγραμμα 4.2.4.1, Σύνολο Δανείων... 57 Διάγραμμα 4.2.4.2, Σύνολο Δανείων... 58 Διάγραμμα 4.2.4.3, Σύνολο Δανείων... 58 Διάγραμμα 4.2.4.4, Σύνολο Δανείων... 59 Διάγραμμα 4.2.5.1, Σύνολο Ενεργητικού... 60 Διάγραμμα 4.2.5.2, Σύνολο Ενεργητικού... 61 Διάγραμμα 4.2.5.3, Σύνολο Ενεργητικού... 61 Διάγραμμα 4.2.5.4, Σύνολο Ενεργητικού... 62 9
Διάγραμμα 4.2.6.1, Εισόδημα (Ζημία) πριν από έκτακτα κονδύλια... 63 Διάγραμμα 4.2.6.2, Εισόδημα (Ζημία) πριν από έκτακτα κονδύλια... 64 Διάγραμμα 4.2.6.3, Εισόδημα (Ζημία) πριν από έκτακτα κονδύλια... 64 Διάγραμμα 4.2.6.4, Εισόδημα (Ζημία) πριν από έκτακτα κονδύλια... 65 Διάγραμμα 4.2.7.1, Προσαρμοσμένα Κέρδη ανά Μετοχή... 66 Διάγραμμα 4.2.7.2, Προσαρμοσμένα Κέρδη ανά Μετοχή... 67 Διάγραμμα 4.2.7.3, Προσαρμοσμένα Κέρδη ανά Μετοχή... 67 Διάγραμμα 4.2.7.4, Προσαρμοσμένα Κέρδη ανά Μετοχή... 68 Διάγραμμα 4.2.8.1, Δείκτης Αποτελεσματικότητας... 69 Διάγραμμα 4.2.8.2, Δείκτης Αποτελεσματικότητας... 70 Διάγραμμα 4.2.8.3, Δείκτης Αποτελεσματικότητας... 70 Διάγραμμα 4.2.8.4, Δείκτης Αποτελεσματικότητας... 71 Διάγραμμα 4.2.9.1, Καθαρό Περιθώριο Επιτοκίου... 72 Διάγραμμα 4.2.9.2, Καθαρό Περιθώριο Επιτοκίου... 73 Διάγραμμα 4.2.9.3, Καθαρό Περιθώριο Επιτοκίου... 73 Διάγραμμα 4.2.9.4, Καθαρό Περιθώριο Επιτοκίου... 74 Διάγραμμα 4.2.10.1, Βασικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 75 Διάγραμμα 4.2.10.2, Βασικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 76 Διάγραμμα 4.2.10.3, Βασικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 76 Διάγραμμα 4.2.10.4, Βασικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 77 Διάγραμμα 4.2.11.1, Συνολικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 78 Διάγραμμα 4.2.11.2, Συνολικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 79 Διάγραμμα 4.2.11.3, Συνολικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 79 Διάγραμμα 4.2.11.4, Συνολικός Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας... 80 Διάγραμμα 4.3.1.1, Δείκτης Αποδοτικότητας Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων... 83 Διάγραμμα 4.3.1.2, Δείκτης Αποδοτικότητας Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων... 84 Διάγραμμα 4.3.1.3, Δείκτης Αποδοτικότητας Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων... 84 10
Διάγραμμα 4.3.1.4, Δείκτης Αποδοτικότητας Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων... 85 Διάγραμμα 4.3.2.1, Δείκτης Αποδοτικότητας Ενεργητικού... 86 Διάγραμμα 4.3.2.2, Δείκτης Αποδοτικότητας Ενεργητικού... 87 Διάγραμμα 4.3.2.3, Δείκτης Αποδοτικότητας Ενεργητικού... 87 Διάγραμμα 4.3.2.4, Δείκτης Αποδοτικότητας Ενεργητικού... 88 Διάγραμμα 4.3.3.1, Δείκτης Αποδοτικότητας Διαθέσιμου Κεφαλαίου... 89 Διάγραμμα 4.3.3.2, Δείκτης Αποδοτικότητας Διαθέσιμου Κεφαλαίου... 90 Διάγραμμα 4.3.3.3, Δείκτης Αποδοτικότητας Διαθέσιμου Κεφαλαίου... 90 Διάγραμμα 4.3.3.4, Δείκτης Αποδοτικότητας Διαθέσιμου Κεφαλαίου... 91 Διάγραμμα 4.3.4.1, Δείκτης Περιθωρίου Λειτουργικού Κέρδους... 92 Διάγραμμα 4.3.4.2, Δείκτης Περιθωρίου Λειτουργικού Κέρδους... 93 Διάγραμμα 4.3.4.3, Δείκτης Περιθωρίου Λειτουργικού Κέρδους... 93 Διάγραμμα 4.3.4.4, Δείκτης Περιθωρίου Λειτουργικού Κέρδους... 94 Διάγραμμα 4.3.5.1, Δείκτης Περιθωρίου Κέρδους Προ Φόρων... 95 Διάγραμμα 4.3.5.2, Δείκτης Περιθωρίου Κέρδους Προ Φόρων... 96 Διάγραμμα 4.3.5.3, Δείκτης Περιθωρίου Κέρδους Προ Φόρων... 96 Διάγραμμα 4.3.5.4, Δείκτης Περιθωρίου Κέρδους Προ Φόρων... 97 Διάγραμμα 4.3.6.1, Δείκτης Περιθωρίου Καθαρού Εισοδήματος... 98 Διάγραμμα 4.3.6.2, Δείκτης Περιθωρίου Καθαρού Εισοδήματος... 99 Διάγραμμα 4.3.6.3, Δείκτης Περιθωρίου Καθαρού Εισοδήματος... 99 Διάγραμμα 4.3.6.4, Δείκτης Περιθωρίου Καθαρού Εισοδήματος... 100 Διάγραμμα 4.3.7.1, Δείκτης Πληρωμής Μερισμάτων... 101 Διάγραμμα 4.3.7.2, Δείκτης Πληρωμής Μερισμάτων... 102 Διάγραμμα 4.3.7.3, Δείκτης Πληρωμής Μερισμάτων... 102 Διάγραμμα 4.3.7.4, Δείκτης Πληρωμής Μερισμάτων... 103 Διάγραμμα 4.4.1.1, Δείκτης Μεγέθυνσης 1 Προσόδων... 105 Διάγραμμα 4.4.1.2, Δείκτης Μεγέθυνσης Προσόδων... 106 11
Διάγραμμα 4.4.1.3, Δείκτης Μεγέθυνσης Προσόδων... 106 Διάγραμμα 4.4.1.4, Δείκτης Μεγέθυνσης Προσόδων... 107 Διάγραμμα 4.4.2.1, Δείκτης Μεγέθυνσης Λειτουργικού Εισοδήματος... 108 Διάγραμμα 4.4.2.2, Δείκτης Μεγέθυνσης Λειτουργικού Εισοδήματος... 109 Διάγραμμα 4.4.2.3, Δείκτης Μεγέθυνσης Λειτουργικού Εισοδήματος... 109 Διάγραμμα 4.4.2.4, Δείκτης Μεγέθυνσης Λειτουργικού Εισοδήματος... 110 Διάγραμμα 4.4.3.1, Δείκτης Μεγέθυνσης Ενεργητικού... 111 Διάγραμμα 4.4.3.2, Δείκτης Μεγέθυνσης Ενεργητικού... 112 Διάγραμμα 4.4.3.3, Δείκτης Μεγέθυνσης Ενεργητικού... 112 Διάγραμμα 4.4.3.4, Δείκτης Μεγέθυνσης Ενεργητικού... 113 Διάγραμμα 4.4.4.1, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικού Δανεισμού... 114 Διάγραμμα 4.4.4.2, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικού Δανεισμού... 115 Διάγραμμα 4.4.4.3, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικού Δανεισμού... 115 Διάγραμμα 4.4.4.4, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικού Δανεισμού... 116 Διάγραμμα 4.4.5.1, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικών Ιδίων Κεφαλαίων... 117 Διάγραμμα 4.4.5.2, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικών Ιδίων Κεφαλαίων... 118 Διάγραμμα 4.4.5.3, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικών Ιδίων Κεφαλαίων... 119 Διάγραμμα 4.4.5.4, Δείκτης Μεγέθυνσης Συνολικών Ιδίων Κεφαλαίων... 119 Διάγραμμα 4.5.1.1, Δείκτης Συνολικού Χρέους προς ΚΠΤΦ... 123 Διάγραμμα 4.5.1.2, Δείκτης Συνολικού Χρέους προς ΚΠΤΦ... 123 Διάγραμμα 4.5.1.3, Δείκτης Συνολικού Χρέους προς ΚΠΤΦ... 124 Διάγραμμα 4.5.1.4, Δείκτης Συνολικού Χρέους προς ΚΠΤΦ... 125 Διάγραμμα 4.5.2.1, Δείκτης Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων προς Σύνολο Ενεργητικού. 126 Διάγραμμα 4.5.2.2, Δείκτης Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων προς Σύνολο Ενεργητικού. 127 Διάγραμμα 4.5.2.3, Δείκτης Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων προς Σύνολο Ενεργητικού. 127 Διάγραμμα 4.5.2.4, Δείκτης Κοινών Ιδίων Κεφαλαίων προς Σύνολο Ενεργητικού. 128 Διάγραμμα 4.5.3.1, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 129 12
Διάγραμμα 4.5.3.2, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 130 Διάγραμμα 4.5.3.3, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 130 Διάγραμμα 4.5.3.4, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 131 Διάγραμμα 4.5.4.1, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 132 Διάγραμμα 4.5.4.2, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 133 Διάγραμμα 4.5.4.3, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 133 Διάγραμμα 4.5.4.4, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 134 Διάγραμμα 4.5.5.1, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 135 Διάγραμμα 4.5.5.2, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 136 Διάγραμμα 4.5.5.3, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 136 Διάγραμμα 4.5.5.4, Δείκτης Μακροπρόθεσμου Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 137 Διάγραμμα 4.5.6.1, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 138 Διάγραμμα 4.5.6.2, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 139 Διάγραμμα 4.5.6.3, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 139 Διάγραμμα 4.5.6.4, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Ίδια Κεφάλαια... 140 Διάγραμμα 4.5.7.1, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 141 Διάγραμμα 4.5.7.2, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 142 Διάγραμμα 4.5.7.3, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 142 Διάγραμμα 4.5.7.4, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 143 Διάγραμμα 4.5.8.1, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 144 Διάγραμμα 4.5.8.2, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 145 13
Διάγραμμα 4.5.8.3, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 145 Διάγραμμα 4.5.8.4, Δείκτης Συνολικού Δανεισμού προς Σύνολο Ενεργητικού... 146 Διάγραμμα 4.5.9.1, Δείκτης Χορηγήσεων προς Καταθέσεις... 147 Διάγραμμα 4.5.9.2, Δείκτης Χορηγήσεων προς Καταθέσεις... 148 Διάγραμμα 4.5.9.3, Δείκτης Χορηγήσεων προς Καταθέσεις... 148 Διάγραμμα 4.5.9.4, Δείκτης Χορηγήσεων προς Καταθέσεις... 149 Διάγραμμα 4.6.1.1, Λειτουργικό Περιθώριο Κέρδους... 152 Διάγραμμα 4.6.1.2, Λειτουργικό Περιθώριο Κέρδους... 153 Διάγραμμα 4.6.1.3, Λειτουργικό Περιθώριο Κέρδους... 153 Διάγραμμα 4.6.1.4, Λειτουργικό Περιθώριο Κέρδους... 154 Διάγραμμα 4.6.2.1, Κυκλοφοριακή Ταχύτητα Ενεργητικού... 155 Διάγραμμα 4.6.2.2, Κυκλοφοριακή Ταχύτητα Ενεργητικού... 156 Διάγραμμα 4.6.2.3, Κυκλοφοριακή Ταχύτητα Ενεργητικού... 156 Διάγραμμα 4.6.2.4, Κυκλοφοριακή Ταχύτητα Ενεργητικού... 157 Διάγραμμα 4.6.3.1, Δείκτης Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης... 158 Διάγραμμα 4.6.3.2, Δείκτης Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης... 159 Διάγραμμα 4.6.3.3, Δείκτης Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης... 159 Διάγραμμα 4.6.3.4, Δείκτης Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης... 160 Διάγραμμα 4.6.4.1, Δείκτης Προσαρμοσμένου ROE... 161 Διάγραμμα 4.6.4.2, Δείκτης Προσαρμοσμένου ROE... 162 Διάγραμμα 4.6.4.3, Δείκτης Προσαρμοσμένου ROE... 162 Διάγραμμα 4.6.4.4, Δείκτης Προσαρμοσμένου ROE... 163 14
Κεφάλαιο 1 Το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα 1.1 Η Έννοια και τα Χαρακτηριστικά του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος Ο απώτερος σκοπός κάθε οικονομίας είναι η οικονομική ανάπτυξη και η οικονομική και κοινωνική ευημερία. Τους βασικούς πυλώνες για την οργάνωση και την ανάπτυξη της οικονομίας συνθέτουν οι δύο κύριοι τομείς της οικονομικής δραστηριότητας, ο ιδιωτικός και ο δημόσιος τομέας. Τόσο το μέγεθος όσο και η συνεισφορά του καθενός από τους δύο αυτούς τομείς προσδιορίζεται διαχρονικά από τις κρατούσες ιδεολογικοπολιτικές τάσεις και επιλογές. Κυρίαρχη τάση στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον αποτελεί η ανάπτυξη του ιδιωτικού και ο περιορισμός του δημοσίου τομέα. Ο δημόσιος τομέας περιλαμβάνει το κράτος (δημόσιο) και τις δημόσιες επιχειρήσεις και οργανισμούς, ενώ ο ιδιωτικός τομέας εκφράζεται κυρίως από τα νοικοκυριά (ιδιώτες) και τις επιχειρήσεις. Οι οικονομικές μονάδες που προαναφέρθηκαν στο τέλος κάθε οικονομικής χρήσης ή κατά τη σύνταξη του προϋπολογισμού τους εμφανίζουν είτε θετικό υπόλοιπο (πλεόνασμα), είτε αρνητικό υπόλοιπο (έλλειμμα), είτε πιο σπάνια μηδενικό υπόλοιπο (ισοσκελισμένες ροές). Οι οικονομικές οντότητες που παρουσιάζουν πλεόνασμα, ή αλλιώς διαθέσιμα αποταμιευμένα κεφάλαια, έχουν συμφέρον να μην κρατήσουν τα διαθέσιμα κεφάλαιά τους αδρανή, αλλά να τα μεταβιβάσουν έναντι κάποιας απόδοσης στις ελλειμματικές ή σε άλλες οικονομικές μονάδες με πλεονασματική ή ισοσκελισμένη θέση, εφόσον οι προβλεπόμενες εισροές αυτών υστερούν των αναμενόμενων εκροών τους για τη νέα οικονομική περίοδο. Ωστόσο, η μεταφορά αυτών των κεφαλαίων δεν είναι μια εύκολη υπόθεση καθώς η κάθε πλεονασματική μονάδα δεν είναι σε θέση να ερευνήσει την αγορά και να εντοπίσει τις οικονομικές οντότητες που έχουν ανάγκη κεφαλαίων. Φυσικά, ισχύει 15
και η αντίστροφη σχέση, δηλαδή οι οικονομικές μονάδες που έχουν ανάγκη κεφαλαίων να εντοπίσουν τις πλεονασματικές μονάδες. Από τα παραπάνω διαφαίνεται πως η επικοινωνία μεταξύ των οικονομικών μονάδων δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Επίσης, ακόμα και στις περιπτώσεις που η επικοινωνία καταστεί εφικτή, εγείρονται άλλου είδους θέματα. Πρώτον, στις περισσότερες περιπτώσεις το μέγεθος των αποταμιεύσεων της πλεονασματικής μονάδας δεν ταυτίζεται με τις ανάγκες για χρηματοδότηση μιας άλλης οικονομικής μονάδας και δεύτερον, ακόμα και στην περίπτωση που ταυτίζονται το ύψος αποταμίευσης με αυτό της αναγκαίας χρηματοδότησης, υπάρχει η πιθανότητα να μη συμπίπτει ο χρονικός ορίζοντας για τον οποίο οι οικονομικές μονάδες επιθυμούν να διαρκέσει η συναλλαγή. Επιπλέον, ένα ακόμα πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι οικονομικές μονάδες είναι η εξασφάλιση της διεκπεραίωσης της συναλλαγής, καθώς αυτό εξαρτάται από την τήρηση των όρων της συμφωνίας και από τα δύο αντισυμβαλλόμενα μέρη. Άρα, ακόμα και αν υπάρξει επικοινωνία και συμφωνηθεί η συναλλαγή, δεν εξασφαλίζεται η αποτελεσματική διοχέτευση των κεφαλαίων στην οικονομία. Φυσικό επακόλουθο είναι η πλημμελής χρηματοδότηση της οικονομικής δραστηριότητας και η συρρίκνωση του ρυθμού ανάπτυξης της οικονομίας και της κοινωνικής ευημερίας. Στο σημείο αυτό παρεμβαίνει το χρηματοπιστωτικό ή χρηματοοικονομικό σύστημα (financial system), ρόλος του οποίου είναι η συγκέντρωση των πλεοναζόντων κεφαλαίων της οικονομίας και η αποτελεσματική διοχέτευσή του σε όσες οικονομικές μονάδες χρειάζονται αυτά τα κεφάλαια για επενδυτικούς ή καταναλωτικούς λόγους. [Π. Αγγελόπουλος, 2008] Η αποτελεσματική διάθεση των κεφαλαίων αυτών πραγματοποιείται μέσω των χρηματοπιστωτικών ή χρηματοοικονομικών μέσων ή προϊόντων (financial instruments), τα οποία έχουν δημιουργηθεί και, ανάλογα με τις εξελίξεις και τις ανάγκες των οικονομικών μονάδων, δημιουργούνται συνεχώς στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. 16
Κάποια παραδείγματα χρηματοοικονομικών προϊόντων είναι τα ακόλουθα: Ομολογίες (Bonds) Έντοκα Γραμμάτια Δημοσίου (Treasury Bills) Πιστοποιητικά Καταθέσεων (Certificates of Deposit) Εμπορικά ή Βιομηχανικά Ομόλογα (Commercial Papers) Ομολογίες επιχειρήσεων (Capital Guarantee Products) Στεγαστικά Δάνεια (Mortgages), κ.ο.κ. Τα χρηματοπιστωτικά προϊόντα διοχετεύονται στο χρηματοπιστωτικό σύστημα μέσω των χρηματοπιστωτικών αγορών (financial markets), οι οποίες αναπτύσσονται και εξελίσσονται συνεχώς, ανάλογα με την εξέλιξη και τα χαρακτηριστικά των χρηματοπιστωτικών προϊόντων που τίθενται προς μεταφορά ή προς διαπραγμάτευση σε αυτές. Παράλληλα, η ανάπτυξη των αγορών οδηγεί στη βελτίωση των χαρακτηριστικών των χρηματοοικονομικών προϊόντων αλλά και στη δημιουργία νέων προϊόντων. [Π. Αγγελόπουλος, 2008] Παραδείγματα χρηματοπιστωτικών αγορών αποτελούν: Πρωτογενής Αγορά (Primary Market) Δευτερογενής Αγορά (Secondary Market) Χρηματαγορά (Money Market) Κεφαλαιαγορά (Capital Market) Τρέχουσα Αγορά (Spot Market) Προθεσμιακή Αγορά (Forward Market) Εγχώρια Αγορά Συναλλάγματος (Domestic Foreign Exchange Market) Διεθνής Αγορά Συναλλάγματος (International Foreign Exchange Market) Αγορά Δικαιωμάτων και Προθεσμιακών Συμβολαίων (Options and futures Market) Διατραπεζική Αγορά (Federal Funds) κ.ο.κ. Η μεταφορά των πλεοναζόντων κεφαλαίων μέσω των χρηματοοικονομικών αγορών είναι δυνατό να επιτευχθεί διαμέσου της άμεσης επικοινωνίας και διαπραγμάτευσης μεταξύ αποταμιευτικών και δανειζομένων οικονομικών μονάδων. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται άμεση μορφή χρηματοδότησης. 17
Άμεση μορφή χρηματοδότησης σημαίνει ότι οι ελλειμματικές μονάδες αντλούν τα κεφάλαιά τους απευθείας από τις πλεονασματικές μονάδες. Το χαρακτηριστικό της μορφής αυτής είναι ότι οι πλεονασματικές μονάδες αγοράζουν χρηματοπιστωτικά προϊόντα (π.χ. ομόλογα, μετοχές) τα οποία εκδίδονται απευθείας από τις ελλειμματικές μονάδες οι οποίες εισπράττουν τα κεφάλαια. Η διάθεση των χρηματοδοτικών προϊόντων στην αγορά μπορεί να γίνει είτε κατευθείαν από τις ελλειμματικές οικονομικές μονάδες είτε με τη διαμεσολάβηση μεσαζόντων όπως τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. [Αθ. Νούλας, 2006] Τα προβλήματα μεταξύ των δύο αντισυμβαλλόμενων μερών που προαναφέρθηκαν, όπως η δυσκολία στην επικοινωνία, η διαφορά στις ποσοτικές και χρονικές τους ανάγκες καθώς επίσης και το αμφίβολο καλό τέλος της συναλλαγής, αποτέλεσαν τη βασική αιτία δημιουργίας και ανάπτυξης των χρηματοπιστωτικών οργανισμών (financial intermediaries), οι οποίοι αποτελούν το βασικό μοχλό λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί παρεμβαίνουν μεταξύ των αποταμιευτικών και δανειζόμενων οικονομικών μονάδων με κύρια αποστολή να τις φέρουν σε επαφή με αποτελεσματικό τρόπο. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, αφού συγκεντρώσουν τα απαραίτητα κεφάλαια των πλεονασματικών μονάδων και δημιουργήσουν τα κατάλληλα χρηματοπιστωτικά προϊόντα, τα διοχετεύουν στις δανειζόμενες οικονομικές οντότητες με αποτελεσματικό τρόπο. Στην περίπτωση αυτή αναφερόμαστε σε έμμεση χρηματοδότηση (indirect financing). Ενδεικτικά κάποιοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί είναι οι ακόλουθοι: Πιστωτικά Ιδρύματα (Τράπεζες) Εταιρίες Παροχής Επενδυτικών Υπηρεσιών (ΕΠΕΥ) Ανώνυμες Εταιρίες Παροχής Επενδυτικών Υπηρεσιών (ΑΕΠΕΥ) Εταιρίες Χρηματοδοτικής Μίσθωσης (Leasing Companies) Εταιρίες Πρακτορείας Επιχειρηματικών Απαιτήσεων (Factoring Companies) Εταιρίες Forfeiting Οργανισμοί Κεφαλαίου Επιχειρηματικών Συμμετοχών (Venture Capital Companies) Ανώνυμες Εταιρίες Διαχείρισης Αμοιβαίων Κεφαλαίων (Α.Ε.Δ.Α.Κ.) 18
Συνεταιριστικές Τράπεζες Εταιρίες Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου Πιστωτικές Ενώσεις Εταιρίες Χρηματοδότησης Κατανάλωσης (Sales and Consumer Finance Companies) Εταιρίες Παροχής Πιστώσεων Τράπεζες Αμοιβαίων Κεφαλαίων (Mutual Savings Banks) Ενώσεις Αποταμιεύσεων και Δανείων (Saving and Loan Associations), κ.ο.κ. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί δραστηριοποιούνται τόσο στις πρωτογενείς αγορές (primary markets), δηλαδή στις αγορές που εμφανίζονται για πρώτη φορά τα χρηματοοικονομικά προϊόντα, όσο και στις δευτερογενείς αγορές (secondary markets), δηλαδή στις αγορές που διαπραγματεύονται υφιστάμενα χρηματοοικονομικά προϊόντα. Η πρωτογενής αγορά κεφαλαίου αναφέρεται στην έκδοση νέων μετοχών και ομολογιών ή νέων κρατικών ομολόγων. Τα έσοδα των νέων αυτών εκδόσεων πηγαίνουν στις εταιρίες ή στο δημόσιο που εκδίδουν τα χρηματοδοτικά προϊόντα. Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα παίζουν σημαντικό ρόλο στη πρωτογενή αγορά. Βρίσκονται μεταξύ των επιχειρήσεων που εκδίδουν τα χρεόγραφα και των υποψήφιων επενδυτών, παρέχοντας στις επιχειρήσεις ένα σημαντικό αριθμό υπηρεσιών. Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα γνωρίζουν την επικρατούσα κατάσταση της αγοράς και ενημερώνουν τις επιχειρήσεις όσον αφορά τα ποσά που μπορούν να αντλήσουν και το είδος των χρεογράφων που πρέπει να εκδοθούν έτσι ώστε η άντληση κεφαλαίων να γίνει με τον αποτελεσματικότερο τρόπο. [Αθ. Νούλας, 2006] Η δευτερογενής αγορά κεφαλαίου είναι η αγορά όπου γίνεται η διαπραγμάτευση των υφιστάμενων χρηματοοικονομικών προϊόντων. Η σπουδαιότητα της δευτερογενούς αγοράς έγκειται στο γεγονός ότι προσφέρει ρευστότητα, η οποία με τη σειρά της κάνει την πρωτογενή αγορά περισσότερο ελκυστική, από τη στιγμή που οι επενδυτές μπορούν ανά πάσα στιγμή να πουλήσουν τα χρεόγραφά τους στη δευτερογενή αγορά. Οι δευτερογενείς αγορές μπορεί να είναι είτε οργανωμένες είτε μη οργανωμένες. [Αθ. Νούλας, 2006] 19
Στην πρωτογενή αγορά δραστηριοποιούνται κυρίως οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί που λειτουργούν ως ανάδοχοι (underwriters) ή ως βασικοί διαπραγματευτές (primary dealers), όπως οι εταιρίες παροχής επενδυτικών υπηρεσιών, τα πιστωτικά ιδρύματα ή οι τράπεζες επενδύσεων. Στη δευτερογενή αγορά δραστηριοποιούνται κυρίως οι επενδυτές, ιδιώτες ή θεσμικοί. Στο διάγραμμα 1.1.1 απεικονίζονται οι λειτουργίες και η ροή των κεφαλαίων μέσα σε ένα χρηματοπιστωτικό σύστημα. Από το σχήμα μπορούμε να διαπιστώσουμε πως οι αποταμιευτικές μονάδες μέσω των χρηματοπιστωτικών αγορών ή μέσω των ενδιάμεσων χρηματοπιστωτικών οργανισμών μεταφέρουν με τη χρήση χρηματοπιστωτικών προϊόντων κεφάλαια στις ελλειμματικές μονάδες της οικονομίας. Η μεταφορά κεφαλαίων πραγματοποιείται είτε μέσω της άμεσης είτε μέσω της έμμεσης χρηματοδότησης. Διάγραμμα 1.1.1, Λειτουργίες των Χρηματοπιστωτικών Συστημάτων Οι ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί δραστηριοποιούνται τόσο για λογαριασμό των πελατών τους όσο και για ίδιον όφελος, είτε ως επενδυτές είτε ως κερδοσκόποι, με απώτερο σκοπό την αύξηση των κερδών τους, βάσει των προβλέψεών τους για την εξέλιξη των αγορών. Εξαιτίας αυτών των δραστηριοτήτων οι χρηματοοικονομικοί οργανισμοί έχουν διαχωρίσει το χαρτοφυλάκιό τους σε χαρτοφυλάκιο συναλλαγών και χαρτοφυλάκιο επενδύσεων. Καθοριστική συνεισφορά σε αυτή την πορεία των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων έχουν οι οδηγίες των εποπτικών αρχών που προσδιορίζουν τα απαραίτητα επίπεδα κεφαλαιακής επάρκειας 20
και θέτουν τους κανόνες και το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούν οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί. 1.2 Οι Συμμετέχοντες στο Χρηματοπιστωτικό Σύστημα Αναλύοντας περαιτέρω τη βασική κατηγοριοποίηση των οικονομικών μονάδων, δημοσίου και ιδιωτών, σύμφωνα με τον τρόπο και τη συμμετοχή τους στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, μπορούμε να διακρίνουμε τους χρήστες των χρηματοπιστωτικών μέσων για άντληση ή τοποθέτηση κεφαλαίων στις εξής ακόλουθες κατηγορίες: Ιδιώτες Επενδυτές Επιχειρήσεις: Εθνικές και Πολυεθνικές Θεσμικοί Επενδυτές Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί Κεντρικές Τράπεζες 1.2.1 Ιδιώτες Επενδυτές Οι ιδιώτες επενδυτές συμμετέχουν κυρίως για κερδοσκοπικούς λόγους (speculation) και για τη δημιουργία των κατάλληλων επενδύσεων που θα τους προφυλάξουν από μελλοντικούς οικονομικούς και συναλλαγματικούς κινδύνους (hedging). Οι επενδυτικές επιλογές των ιδιωτών σχετίζονται με θέματα όπως ο επενδυτικός ορίζοντας, η επιλογή του σωστού χρόνου (timing) της τοποθέτησης, η διασπορά και η αναδιάρθρωση των τοποθετήσεων, η ενημέρωση, ο δανεισμός ή η χρήση ίδιων κεφαλαίων για την επένδυση, η τοποθέτηση σε τρέχουσες ή προθεσμιακές αγορές, το άνοιγμα θέσης (long) ή αρνητικής (short) θέσης κ.ο.κ. [Π. Αγγελόπουλος, 2008] 1.2.2 Επιχειρήσεις: Εθνικές και Πολυεθνικές Οι επιχειρήσεις συμμετέχουν για να εξασφαλίσουν ρευστότητα με δανεισμό κεφαλαίων με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο και με το μικρότερο δυνατό κόστος ή με άντληση κεφαλαίων από το επενδυτικό κοινό με έκδοση και πώληση νέων ή υφιστάμενων μετοχών. Παράλληλα, έχουν τη δυνατότητα να τοποθετούν στην αγορά το ταμειακό τους πλεόνασμα. [Π. Αγγελόπουλος, 2008] 21
1.2.3 Θεσμικοί Επενδυτές Οι θεσμικοί επενδυτές είναι εξειδικευμένοι οργανισμοί με βασικό αντικείμενο εργασιών και σημαντική δραστηριότητα, πέραν των άλλων, τη διαχείριση μεγάλου ύψους κεφαλαίων, είτε για ίδιο λογαριασμό (ίδια κεφάλαια), ή κεφάλαια για λογαριασμό τρίτων (ξένα κεφάλαια). Η διαχείριση των κεφαλαίων στηρίζεται στην κατάλληλη οργάνωση του οργανισμού και πραγματοποιείται από εξειδικευμένα στελέχη με επιστημονική γνώση των προϊόντων, των αγορών, των κινδύνων, της αντιστάθμισης κ.ο.κ. Παράλληλα, η διαχείριση διέπεται από συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο και κανόνες δεοντολογίας. Οι θεσμικοί επενδυτές τοποθετούνται τόσο σε προϊόντα της χρηματαγοράς όσο και σε προϊόντα της κεφαλαιαγοράς και ταυτόχρονα σε προϊόντα με υψηλή μόχλευση (leverage) και μεγάλο βαθμό κινδύνου, όπως για παράδειγμα τα παράγωγα χρηματοοικονομικά προϊόντα. Βασικά κριτήρια για την επιλογή των αντίστοιχων τοποθετήσεών τους αποτελούν ο αναλαμβανόμενος κίνδυνος, σύμφωνα με τις εξουσιοδοτήσεις των αρμοδίων οργάνων του οργανισμού ή των πελατών τους, τα επίπεδα κεφαλαιακής τους επάρκειας και η ανάπτυξη αντισταθμιστικών μέσων. Στη χώρα μας οι θεσμικοί επενδυτές έχουν ορισθεί με απόφαση της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς και είναι οι Ανώνυμες Εταιρίες Διαχείρισης Αμοιβαίων Κεφαλαίων (ΑΕΔΑΚ), οι Ανώνυμες Εταιρίες Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου (ΑΕΕΧ), οι Ανώνυμες Εταιρίες Παροχής Επενδυτικών Υπηρεσιών (ΑΕΠΕΥ) που μπορούν να διαχειριστούν κεφάλαια, τα Πιστωτικά Ιδρύματα, οι Ασφαλιστικές Εταιρίες με συγκεκριμένο ύψος ενεργητικού και τα Ασφαλιστικά Ταμεία. [Π. Αγγελόπουλος, 2008] 1.2.4 Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί συμμετέχουν ο καθένας με το δικό του τρόπο στις αγορές χρήματος και κεφαλαίου με βάση τις ανάγκες άντλησης κεφαλαίων και αξιοποίησης κατά τον καλύτερο τρόπο των διαθέσιμών τους με απώτερο σκοπό τη μεγιστοποίηση της απόδοσης του χαρτοφυλακίου τους. Σημειώνεται πως πολλοί από τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς περιλαμβάνονται και στους θεσμικούς επενδυτές. 22
Μια γενική αρχή που μπορεί να διατυπωθεί είναι πως οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί έχουν την τάση να μην διαφοροποιούν σε μεγάλο βαθμό τη χρονική διάρκεια των στοιχείων τοποθέτησης και άντλησης κεφαλαίων, τουλάχιστον στις περιπτώσεις που η ρευστότητα των τίτλων είναι χαμηλή και η μεταβλητότητα της τιμής και της απόδοσης τους υψηλή. Τα χρηματοοικονομικά ιδρύματα διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, στα πιστωτικά ιδρύματα (τράπεζες) και στα μη πιστωτικά ιδρύματα. Τα πιστωτικά ιδρύματα είναι οι κύριοι εκφραστές των χρηματοπιστωτικών οργανισμών. 1.2.5 Κεντρικές Τράπεζες Οι κεντρικές τράπεζες συμμετέχουν στις αγορές χρήματος και κεφαλαίου κατά την άσκηση της νομισματικής πολιτικής με τη χρήση των διαθέσιμων ή αποτελεσματικότερων κάθε φορά μέσων της νομισματικής πολιτικής, όπως επίσης και κατά την άσκηση της συναλλαγματικής και πιστωτικής πολιτικής. Τα μέσα νομισματικής πολιτικής (ποσοστό των υποχρεωτικά δεσμευμένων καταθέσεων των πιστωτικών ιδρυμάτων στην Κεντρική Τράπεζα, αναπροεξοφλητικό επιτόκιο, πολιτική της ανοιχτής αγοράς) που χρησιμοποιούν οι κεντρικές τράπεζες έχουν την ίδια βάση και κύριες μορφές, εξειδικευόμενα ανάλογα με το μέγεθος και την ανάπτυξη των αγορών και στοχεύουν στον έλεγχο της προσφοράς χρήματος στην οικονομία μέσω της μεταβολής των επιτοκίων. 23
Κεφάλαιο 2 Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί 2.1 Ο Ρόλος και η Σημασία των Χρηματοπιστωτικών Οργανισμών Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί μέσω της διαμεσολάβησής τους στο χρηματοπιστωτικό σύστημα επιλύουν τα προβλήματα που δημιουργούνται κατά την εφαρμογή της άμεσης χρηματοδότησης και ειδικότερα όλα εκείνα που είναι σχετικά με την ποσοτική και χρονική διαφοροποίηση των προσφερόμενων και ζητούμενων κεφαλαίων. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί επεξεργάζονται τα προσφερόμενα ή πλεονάζοντα κεφάλαια, τόσο κατά τη διαδικασία της άντλησης όσο και κατά τη διαδικασία της πώλησης, μεταμορφώνοντας τα σε εύχρηστα και ελκυστικά χρηματοοικονομικά προϊόντα τόσο για τους δανειστές όσο και για τους δανειζόμενους. Επιπλέον, με τη διαμεσολάβησή τους περιορίζονται οι κίνδυνοι ροής ή μεταφοράς κεφαλαίων και ιδιαίτερα ο πιστωτικός κίνδυνος. Στους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς προσανατολίζονται κατά κύριο λόγο οι κάτοχοι κεφαλαίων ή οι επενδυτές που δεν προτίθενται να αναλάβουν τους υψηλούς κινδύνους των άμεσων τοποθετήσεων στις πρωτογενείς ή δευτερογενείς αγορές χρηματοπιστωτικών μέσων, μετοχών, ομολόγων ή άλλων προϊόντων, τα οποία χαρακτηρίζονται κυρίως από υψηλή μεταβλητότητα των τιμών και πιθανή δυσκολία μεταπώλησης. Επιπλέον, στους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς απευθύνεται όλη εκείνη η μερίδα κατόχων κεφαλαίων που δε διαθέτουν την ανάλογη εμπειρία και την κατάλληλη εξειδικευμένη γνώση που θα τους επέτρεπε την εύκολη πρόσβαση στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Ταυτόχρονα, όλοι αυτοί που έχουν την ανάγκη κεφαλαίων, τόσο οι επιχειρήσεις όσο και οι ιδιώτες, απευθύνονται απευθείας στους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς ώστε να αντλήσουν τα απαραίτητα για αυτούς κεφάλαια, αντί να στραφούν στους κατόχους κεφαλαίων. Αυτή η διαδικασία άντλησης προτιμάται 24
ιδιαίτερα καθώς είναι σχετικά απλή και τα κεφάλαια προσφέρονται σε μορφή που καλύπτει με μεγάλη ακρίβεια τις ανάγκες τους. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγεται η πολύπλοκη διαδικασία της άμεσης χρηματοδότησης από τους κατόχους κεφαλαίων και ελαχιστοποιούνται σε μεγάλο βαθμό οι ανάλογοι κίνδυνοι. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, τόσο λόγω του μεγέθους τους όσο και λόγω της εξειδικευμένης γνώσης τους, έχουν τη δυνατότητα να συνθέσουν χρηματοοικονομικά προϊόντα άντλησης και τοποθέτησης κεφαλαίων ή χαρτοφυλάκια χρηματοοικονομικών προϊόντων με τέτοιο τρόπο ώστε να ελαχιστοποιείται ο αναλαμβανόμενος πιστωτικός και οι λοιποί κίνδυνοι άλλα ταυτόχρονα να αυξάνεται και η απόδοση των επενδύσεων. Οι εποπτικές αρχές θέτοντας συγκεκριμένους κανόνες τόσο για τη λειτουργία των χρηματοπιστωτικών οργανισμών όσο και για το ύψος των κινδύνων, ανάλογα με τα ίδια κεφάλαια και τα στοιχεία του ενεργητικού τους, επιβάλλουν με αποτελεσματικό τρόπο τον έλεγχο και την αντιμετώπιση των κινδύνων από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ανά πάσα στιγμή. Με τη μέτρηση του πιστωτικού και των υπολοίπων κινδύνων, καθώς επίσης και με τους τακτικούς και τυπικούς ελέγχους, περιορίζεται σημαντικά ο συνολικός κίνδυνος για τους επενδυτές και τους τελικούς χρήστες των κεφαλαίων. Οι συγκεκριμένες δυνατότητες των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων σε συνδυασμό με τον αυξανόμενο ανταγωνισμό, στα πλαίσια των σημερινών παγκοσμιοποιημένων αγορών, μειώνουν το κόστος χρήσης κεφαλαίου με ευεργετικές επιπτώσεις στον τομέα της οικονομικής ανάπτυξης. Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, ο βαθμός απελευθέρωσης των αγορών καθώς επίσης και ο βαθμός ανάπτυξης της οικονομίας θεωρούνται καθοριστικοί παράγοντες για τη μορφή και τις λειτουργίες των χρηματοπιστωτικών οργανισμών που δραστηριοποιούνται σε μια οικονομία. 25
2.2 Οι Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί στο Σύγχρονο Χρηματοοικονομικό Περιβάλλον Το σύγχρονο χρηματοοικονομικό περιβάλλον μεταβάλλεται με γρήγορους ρυθμούς και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είναι ο έντονος ανταγωνισμός, η απελευθέρωση και διεθνοποίηση των αγορών, η τεχνολογική ανάπτυξη, η εμφάνιση νέων εξειδικευμένων χρηματοοικονομικών προϊόντων καθώς επίσης και η ραγδαία ανάπτυξη της αγοράς παράγωγων χρηματοοικονομικών μέσων. Μέσα σε αυτό το δυναμικό περιβάλλον δραστηριοποιούνται οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί. Οι μεταβολές αυτές έχουν οδηγήσει και στην τροποποίηση του θεσμικού πλαισίου που διέπει τη λειτουργία των χρηματοπιστωτικών οργανισμών και των πιστωτικών ιδρυμάτων, ώστε να υπάρχει η ευχέρεια αξιοποίησης του συνόλου των δυνατοτήτων που παρέχουν σήμερα οι αγορές. Ειδικότερα, στην Ελλάδα, το θεσμικό πλαίσιο των χρηματοπιστωτικών οργανισμών προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εξελίσσεται παράλληλα με αυτό των υπόλοιπων χωρών μελών. Η ταυτόχρονη εξέλιξη αναφέρεται στα προσφερόμενα προϊόντα και υπηρεσίες, καθώς επίσης και σε θέματα που άπτονται της φερεγγυότητας, της κεφαλαιακής επάρκειας και της διαχείρισης των αναλαμβανόμενων κινδύνων από τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς. Η απελευθέρωση της προσφοράς προϊόντων, υπηρεσιών και δραστηριοτήτων από τα πιστωτικά ιδρύματα, με επίκεντρο την απελευθέρωση της εμπορικής τραπεζικής και της επενδυτικής τραπεζικής, αποτελούν κάποιες από τις βασικές αλλαγές που έχουν επέλθει τόσο στον ευρωπαϊκό όσο και στο διεθνή χρηματοπιστωτικό χώρο. Πλέον, αναφερόμαστε σε τράπεζες πολλαπλών δραστηριοτήτων (universal banking), δηλαδή σε τράπεζες ή γενικότερα σε πιστωτικά ιδρύματα που έχουν τη δυνατότητα δραστηριοποίησης στην προσφορά όλων των προϊόντων και υπηρεσιών του χρηματοπιστωτικού χώρου, αρκεί αυτό να αποτελεί επιλογή τους και να έχει γίνει τυπικά αποδεκτό από τις εποπτεύουσες αρχές με την έγκριση ή την τροποποίηση του καταστατικού τους. Ταυτόχρονα, δίνεται η δυνατότητα στα υπόλοιπα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα να δραστηριοποιούνται και να 26
αναλαμβάνουν εργασίες τις οποίες μέχρι πρόσφατα αναλάμβαναν αποκλειστικά τα πιστωτικά ιδρύματα. 2.3 Πιστωτικά Ιδρύματα Το βασικό πλαίσιο ίδρυσης και λειτουργίας των ελληνικών πιστωτικών ιδρυμάτων, κατ εφαρμογή των σχετικών οδηγιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τίθεται με το νόμο 3601/01.08.2007, με τον οποίο ορίζεται το πλαίσιο λειτουργίας των πιστωτικών ιδρυμάτων και προσαρμόζεται στις επιταγές της Επιτροπής Βασιλείας (Βασιλεία II). Στο συγκεκριμένο νόμο η έννοια του πιστωτικού ιδρύματος ορίζεται ως εξής: «Πιστωτικό Ίδρυμα είναι η επιχείρηση, η δραστηριότητα της οποίας συνίσταται στην αποδοχή καταθέσεων ή άλλων επιστρεπτέων κεφαλαίων από το κοινό και στη χορήγηση δανείων ή λοιπών πιστώσεων για λογαριασμό της, καθώς και το ίδρυμα ηλεκτρονικού χρήματος». Τα προϊόντα και οι υπηρεσίες που μπορούν να προσφέρουν τα πιστωτικά ιδρύματα αναφέρονται αναλυτικά στην τραπεζική οδηγία 2006/48/ΕΚ, στο νόμο 3601/2007 και στην οδηγία 2004/39/ΕΚ. Σύμφωνα με το άρθρο 11 του νόμου 3601/2007 οι δραστηριότητες που μπορούν να καλύψουν τα πιστωτικά ιδρύματα είναι οι εξής: Αποδοχή καταθέσεων ή άλλων επιστρεπτέων κεφαλαίων. Χορήγηση δανείων ή λοιπών πιστώσεων συμπεριλαμβανομένων και των πράξεων πρακτορείας επιχειρηματικών απαιτήσεων. Χρηματοδοτική Μίσθωση (Leasing). Πράξεις διενέργειας πληρωμών και μεταφοράς κεφαλαίων. Έκδοση και διαχείριση μέσων πληρωμής (πιστωτικών και χρεωστικών καρτών, ταξιδιωτικών και τραπεζικών επιταγών). Εγγυήσεις και αναλήψεις υποχρεώσεων. Συναλλαγές για λογαριασμό του ίδιου ιδρύματος ή της πελατείας του σε: Μέσα χρηματαγοράς (αξιόγραφα, πιστοποιητικά καταθέσεων, κ.λπ.) Συνάλλαγμα Προθεσμιακά συμβόλαια χρηματοπιστωτικών τίτλων ή χρηματοπιστωτικά δικαιώματα 27
Συμβάσεις ανταλλαγής επιτοκίων και συναλλάγματος Κινητές Αξίες Συμμετοχές σε εκδόσεις τίτλων και παροχή συναφών υπηρεσιών περιλαμβανομένων ειδικότερα και των υπηρεσιών αναδόχου εκδόσεων τίτλων. Παροχή συμβουλών σε επιχειρήσεις, όσον αφορά τη διάρθρωση του κεφαλαίου, τη βιομηχανική στρατηγική και συναφή θέματα και συμβουλών, καθώς και υπηρεσιών στον τομέα της συγχώνευσης και της εξαγοράς υποχρεώσεων. Συμμετοχές σε εκδόσεις τίτλων και παροχή συναφών υπηρεσιών περιλαμβανομένων ειδικότερα και των υπηρεσιών αναδόχου εκδόσεων τίτλων. Μεσολάβηση στις διατραπεζικές αγορές. Διαχείριση Χαρτοφυλακίου ή παροχή συμβουλών για τη διαχείριση χαρτοφυλακίου. Φύλαξη και διαχείριση κινητών αξιών. Εμπορικές πληροφορίες περιλαμβανομένων και των υπηρεσιών αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας πελατών. Εκμίσθωση θυρίδων. Έκδοση ηλεκτρονικού χρήματος. Όλες τις επενδυτικές υπηρεσίες και δραστηριότητες καθώς και τις παρεπόμενες υπηρεσίες, όπως αυτές εξειδικεύονται στο νόμο 3606/2007 για τις αγορές χρηματοπιστωτικών μέσων, με τον οποίο ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο η οδηγία 2004/39/ΕΚ, γνωστή ως MiFID, και ο οποίος αντικατέστησε το νόμο 2076/92. [Π. Αγγελόπουλος, 2008] 2.4 Κατηγοριοποίηση Πιστωτικών Ιδρυμάτων Η κατηγοριοποίηση των πιστωτικών ιδρυμάτων γίνεται με βάση την εξειδίκευση τους. Στη συνέχεια αναφέρονται οι βασικές κατηγορίες τραπεζών, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί στην Ελλάδα με βάση τις νομοθετικά προσδιοριζόμενες δραστηριότητές τους. 28
2.4.1 Εμπορικές Τράπεζες Οι εμπορικές τράπεζες αποτελούν το κυριότερο τμήμα του τραπεζικού συστήματος παρέχοντας ένα πλήθος εργασιών. Οι τράπεζες αυτές συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο όγκο των καταθέσεων και παρέχουν τόσο βραχυπρόθεσμη όσο και μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση σε όλους τους τομείς της ελληνικής οικονομίας. Εκτός των κλασσικών τραπεζικών εργασιών οι εμπορικές τράπεζες: Συμμετέχουν στο μετοχικό κεφάλαιο πολλών επιχειρήσεων. Παρέχουν χρηματιστηριακές υπηρεσίες (είναι ανάδοχοι εκδόσεως πρωτογενών αξιογράφων, έχουν ιδρύσει εταιρίες διαχείρισης αμοιβαίων κεφαλαίων και εταιρίες επενδύσεων χαρτοφυλακίου). Παρέχουν ασφαλιστικές υπηρεσίες δια μέσου των θυγατρικών τους. Έχουν ιδρύσει θυγατρικές παρέχοντας χρηματοδοτική μίσθωση (leasing) και πρακτορεία απαιτήσεων (factoring). [Αθ. Νούλας, 2005] 2.4.2 Τράπεζες Επενδύσεων Οι τράπεζες επενδύσεων (Investment Banks) δραστηριοποιούνται στη χρηματοδότηση μεγάλων επιχειρήσεων μέσω κοινοπρακτικών ή ομολογιακών δανείων. Παράλληλα, συμμετέχουν σε αρχικές δημόσιες εγγραφές με την ιδιότητα του αναδόχου (underwriter) και την εισαγωγή μετοχών στα χρηματιστήρια όπως επίσης και στη χρηματοδότηση μεγάλων έργων. Επιπλέον, δραστηριοποιούνται στη συμμετοχή, με την ιδιότητα του συμβούλου, στις ιδιωτικοποιήσεις, στις εξαγορές και συγχωνεύσεις επιχειρήσεων, καθώς επίσης και στην παροχή συμβουλών διαχείρισης ενεργητικού-παθητικού (asset-liability management). [Π. Αγγελόπουλος, 2008] 2.4.3 Κτηματικές Τράπεζες Ο κύριος σκοπός των τραπεζών αυτών είναι η χορήγηση μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων δανείων για κτιριακές εγκαταστάσεις πάσης σχεδόν μορφής. Έτσι τα δάνεια μπορεί να δοθούν για την ανέγερση, επισκευή ή επέκταση κατοικιών, ξενοδοχείων, σχολείων, νοσοκομείων κ.ά. 29
Στην Ελλάδα λειτουργούσαν στο παρελθόν τρεις κτηματικές τράπεζες: Η Εθνική Κτηματική Τράπεζα της Ελλάδας (ΕΚΤΕ) που ιδρύθηκε το 1927. Η Εθνική Στεγαστική Τράπεζα που ιδρύθηκε το 1930. Η Aspis Bank που ιδρύθηκε το 1991. [Αθ. Νούλας, 2005] 2.4.4 Αγροτικές Τράπεζες Βασικός στόχος των αγροτικών τραπεζών είναι η χρηματοδότηση και η ανάπτυξη του γεωργικού τομέα. Σχετική τράπεζα στη χώρα μας είναι η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία ιδρύθηκε το 1929, και το υγιές τμήμα του ενεργητικού και του παθητικού της μεταβιβάστηκε τον Ιούλιο του 2012 στην Τράπεζα Πειραιώς έναντι τιμήματος 95 εκ.. 2.4.5 Ναυτιλιακές Τράπεζες Οι ναυτιλιακές τράπεζες εξειδικεύονται στη χρηματοδότηση της ναυτιλίας τόσο της ποντοπόρου όσο και της ακτοπλοΐας. Παράλληλα, εξυπηρετούν και τις ανάγκες των ναυτιλιακών εταιριών και των ναυτικών και σε όλα τα άλλα τραπεζικά προϊόντα και υπηρεσίες. Η χρηματοδότηση των ναυτιλιακών εταιριών για κατασκευή και αγορά πλοίων, για κεφάλαιο κινήσεως κ.ο.κ. απαιτεί μεγάλη εξειδίκευση, αφού η νομική τους μορφή διαφέρει σε πολλά σημεία από αυτή των λοιπών εταιριών. Παράλληλα, σε πολλές περιπτώσεις, στις διαδικασίες χρηματοδότησης και στις σχετικές συμβάσεις, κύριες και παρεπόμενες, παρεμβάλλεται το δίκαιο περισσότερων από μιας χωρών. [Π. Αγγελόπουλος, 2008] 2.4.6 Συνεταιριστικές Τράπεζες Οι συνεταιριστικές τράπεζες αναπτύσσονται κυρίως τα τελευταία χρόνια και έχουν ως κύριο σκοπό να ενισχύσουν την ανάπτυξη των τοπικών οικονομιών. Έχουν το δικαίωμα να δέχονται καταθέσεις και να χορηγούν δάνεια, καθώς και να ασκούν τις λοιπές δραστηριότητες των εμπορικών τραπεζών, κάτι το οποίο γενικά αποφεύγεται λόγω της έλλειψης πλήρως καταρτισμένου προσωπικού. [Αθ. Νούλας, 2005] 30
2.4.7 Ειδικοί Πιστωτικοί Οργανισμοί Στην κατηγορία των ειδικών πιστωτικών οργανισμών περιλαμβάνονται το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο και το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων. Το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο είχε ως κύριο σκοπό την αποδοχή καταθέσεων ταμιευτηρίου επί των οποίων να πληρώνει μεγαλύτερο επιτόκιο από ότι οι εμπορικές τράπεζες. Οι καταθέσεις του κατευθύνονταν κυρίως για τη χρηματοδότηση αναπτυξιακών και κοινωνικών προγραμμάτων όπως αυτά αποφασίζονταν από την εκάστοτε κυβέρνηση. Το 2006 οι μετοχές του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου εισήχθησαν στο Χρηματιστήριο Αθηνών, ενώ το 2007, μετά από νέα διάθεση μετοχών, η συμμετοχή του ελληνικού δημοσίου διαμορφώθηκε κάτω από το 50,1% του συνολικού μετοχικού κεφαλαίου (34,4%). Το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ιδρύθηκε το 1919 και λειτουργεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Οικονομικών. Μεταξύ των σκοπών του περιλαμβάνονται η ενίσχυση της περιφερειακής ανάπτυξης, η χορήγηση στεγαστικών δανείων για απόκτηση ή αποπεράτωση πρώτης κατοικίας στους δημόσιους υπαλλήλους και στους υπαλλήλους των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, καθώς επίσης και η φύλαξη και διαχείριση κάθε είδους παρακαταθηκών. [Αθ. Νούλας, 2005] 2.5 Κατηγοριοποίηση Υπόλοιπων Χρηματοπιστωτικών Οργανισμών Εκτός από τα πιστωτικά ιδρύματα υπάρχουν και άλλου είδους χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί που εκτελούν εργασίες στα πλαίσια του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οι κύριες κατηγορίες των υπόλοιπων χρηματοπιστωτικών οργανισμών είναι οι εξής: Ιδρύματα Ηλεκτρονικού Χρήματος Επιχειρήσεις Παροχής Επενδυτικών Υπηρεσιών (Ε.Π.Ε.Υ.) Ανώνυμες Χρηματιστηριακές Εταιρίες και Ανώνυμες Χρηματιστηριακές Εταιρίες Παροχής Επενδυτικών Υπηρεσιών Ανώνυμες Εταιρίες Επενδυτικής Διαμεσολάβησης Εταιρίες Παροχής Πιστώσεων 31
Εταιρίες Χρηματοδότησης Κατανάλωσης (Sales and Consumer Finance Companies) Νέοι Οργανισμοί Ανταγωνιστικοί των Πιστωτικών Ιδρυμάτων Εταιρίες Διαμεσολάβησης στη Μεταφορά Κεφαλαίων Ανταλλακτήρια Συναλλάγματος Εταιρίες Διαμεσολάβησης στις Διατραπεζικές Αγορές Εταιρίες Αμοιβαίων Εγγυήσεων Εταιρίες Χρηματοδοτικής Μίσθωσης Εταιρίες Πρακτορείας Επιχειρηματικών Απαιτήσεων Εταιρίες Forfeiting Εταιρίες Κεφαλαίου Επιχειρηματικών Συμμετοχών (Ε.Κ.Ε.Σ.) Εταιρίες Διαχείρισης και Οργανισμοί Συλλογικών Επενδύσεων σε Κινητές Αξίες (Ο.Σ.Ε.Κ.Α.) Ανώνυμες Εταιρίες Διαχείρισης Αμοιβαίων Κεφαλαίων (Α.Ε.Δ.Α.Κ.) Εταιρίες Επενδύσεων σε Ακίνητη Περιουσία Εταιρίες Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου Εταιρίες Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου Αναδυόμενων Αγορών Θεσμικοί Επενδυτές Ασφαλιστικές Εταιρίες Συνταξιοδοτικά Ταμεία (Pension and Retirement Funds) Λοιποί Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί που δέχονται καταθέσεις Ενώσεις Αποταμιεύσεων και Δανείων (Saving and Loan Associations) Τράπεζες Αμοιβαίων Αποταμιεύσεων (Mutual Saving Banks) Πιστωτικές Ενώσεις (Credit Unions) Διεθνείς Τραπεζικοί Οργανισμοί Παγκόσμια Τράπεζα Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (European Investment Bank) Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (Bank for International Settlements) Εταιρίες Επενδύσεων Ιδιωτικών Κεφαλαίων (Private Equity Firms) 32
Κεφάλαιο 3 Κρίση και Ελληνικές Τράπεζες 3.1 Η Kρίση στην Eυρωζώνη και την Ελλάδα Η χρηματοοικονομική κρίση, η οποία εντάθηκε τον Φθινόπωρο του 2008 μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers και την εσπευσμένη διάσωση της AIG, μετατράπηκε με πρωτοφανή ταχύτητα σε οικονομική κρίση του συνόλου της υφηλίου χάρη στην παγκοσμιοποίηση και την κατάρρευση του διεθνούς εμπορίου στο τέλος του 2008. Οι αρχές, κυβερνήσεις, κεντρικές τράπεζες και διεθνείς οργανισμοί, εκμεταλλευόμενες τα μαθήματα της Μεγάλης Ύφεσης του 1930 παρενέβησαν δυναμικά και έγκαιρα. Αποφεύχθηκαν έτσι τα χειρότερα, καθώς τα έθνη δεν σήκωσαν τείχη προστατευτισμού που θα ενέτειναν την ύφεση. Όμως, οι διεθνείς παρεμβάσεις είχαν τεράστιο κόστος, καθώς τα δημοσιονομικά προβλήματα πολλών χωρών επιδεινώθηκαν και υπό την επιπλέον πίεση της διεθνούς ύφεσης, η θέση τους έγινε δυσχερής. Έτσι η κρίση πέρασε σε επόμενη φάση της και εξελίχθηκε σε δημοσιονομική κρίση. Διάγραμμα 3.1.1, Περιθώρια απόδοσης δεκαετών ομολόγων έναντι γερμανικών 33
Στην ευρωζώνη, στο τέλος του 2009, οι αγορές ανακάλυψαν ότι η νομισματική ένωση έπασχε από έλλειψη δημοσιονομικού συντονισμού και έλλειψη διαδικασιών διόρθωσης των προβλημάτων που οδηγούν οι διαφορές στην ανταγωνιστικότητα των χωρών-μελών. Οι αδυναμίες του οικοδομήματος της ευρωζώνης έθεσαν υπό αμφισβήτηση ακόμα και την ίδια την ύπαρξη του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος. Μετά την αποκάλυψη της δημοσιονομικής εκτροπής της Ελλάδας στο τέταρτο τρίμηνο του 2009, η ανέμελη εποχή της περιόδου 1999-2008, όταν η αγορά πίστευε ότι όλες οι χώρες της ευρωζώνης είχαν την ίδια περίπου πιστοληπτική ικανότητα, πέρασε ανεπιστρεπτί (Διάγραμμα 3.1.1). Κατά την πρώτη φάση της διεθνούς χρηματοοικονομικής κρίσης, η ελληνική οικονομία απέφυγε τους σοβαρούς κλυδωνισμούς. Η οικονομική ύφεση ήρθε με καθυστέρηση στη χώρα μας, χάρη στην ευρωστία του τραπεζικού του συστήματος, καθώς και στο γεγονός ότι η ελληνική οικονομία είναι μια σχετικά κλειστή οικονομία. Όμως, οι κλυδωνισμοί τελικά δεν αποφεύχθηκαν. Οι αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας υπήρχαν εδώ και πολλά χρόνια και ήταν μεγάλες, όπως η έλλειψη ανταγωνιστικότητας, ή ο σπάταλος, υπερμεγέθης και αναποτελεσματικός δημόσιος τομέας. Πολλές από αυτές τις αδυναμίες ξεσκεπάστηκαν με την αλλαγή πολιτικής ηγεσίας τον Οκτώβριο του 2009 και την άμεση αντίδραση των οίκων αξιολόγησης με υποβαθμίσεις της χώρας μας. [Γκ. Χαρδούβελης, 2011] 3.2 Οι Ελληνικές Τράπεζες Πριν και Μετά την Κρίση Το ξέσπασμα της διεθνούς χρηματοοικονομικής κρίσης δεν επηρέασε άμεσα την Ελλάδα το 2007 και το 2008, επειδή οι ελληνικές τράπεζες δεν είχαν ακολουθήσει την τάση της τότε εποχής και δεν είχαν επενδύσει σε τοξικά προϊόντα, ούτε είχαν επεκτείνει τις δραστηριότητές τους επιθετικά, γρήγορα και στον υπερβολικό βαθμό που συνέβη σε άλλες χώρες. Έτσι, ο ελληνικός τραπεζικός τομέας παραμένει, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΚΤ, ο μικρότερος σε σχέση με το ΑΕΠ στην παλαιά ΕΕ (Διάγραμμα 3.2.1). 34
Διάγραμμα 3.2.1, Ενεργητικό τραπεζών ως ποσοστό των κρατικών ΑΕΠ Η ύφεση που ήρθε με καθυστέρηση στην Ελλάδα το 2009, επηρέασε αρνητικά και τις ελληνικές τράπεζες. Η ύφεση ξεγύμνωσε τα προβλήματα του ελληνικού δημόσιου τομέα και αύξησε τα επιτόκια δανεισμού του. Οι οίκοι αξιολόγησης υποβάθμισαν την πιστοληπτική ικανότητα του ελληνικού κράτους και στη συνέχεια υποβάθμισαν αυτομάτως, μέσω της πάγιας τακτικής τους, και την πιστοληπτική ικανότητα των ελληνικών τραπεζών και όσων ελληνικών επιχειρήσεων είχαν εκδώσει ιδιωτικά ομόλογα. Η διατραπεζική αγορά στέρεψε για τις ελληνικές τράπεζες, αφού το ενέχυρο των ελληνικών ομολόγων, που στο παρελθόν χρησιμοποιούσαν για να δανείζονται, έπαψε να είναι αξιόπιστο και αποδεκτό από τις δανείστριες τράπεζες του εξωτερικού, αναγκάζοντάς τες να προσφύγουν στην ΕΚΤ. Αντίστοιχα, τα ελληνικά ομόλογα, που οι ελληνικές τράπεζες κρατούσαν στα χαρτοφυλάκιά τους, μετατράπηκαν σε τοξικές επενδύσεις. Η ύφεση αύξησε και το ποσοστό των προβληματικών δανείων και των φιλικών αναδιαρθρώσεών τους, ενώ το κράτος υπό την πίεση εξεύρεσης εσόδων αύξησε την προσωρινή φορολογία των επιχειρήσεων. Η καθαρή κερδοφορία των τραπεζών μειώθηκε κατακόρυφα, καταφέρνοντας όμως να παραμείνει σε θετικά επίπεδα μέχρι το 2010, παρά την αύξηση των προβλέψεων. Παρ όλες τις δυσκολίες, το ελληνικό τραπεζικό σύστημα μέχρι σήμερα έχει επιδείξει μεγάλες αντοχές. Οι δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας παραμένουν ισχυροί 35
(Διάγραμμα 3.2.2) και παρά τη χειροτέρευση της ποιότητας του χαρτοφυλακίου τους (Διάγραμμα 3.2.3). Οι ελληνικές τράπεζες βρίσκονται υπό πίεση να προχωρήσουν σε απομόχλευση. Όσο η ευρύτερη οικονομική και δημοσιονομική κατάσταση παραμένει δυσχερής, προβάλλεται ως λύση η πώληση στοιχείων του ενεργητικού στο εξωτερικό. Όμως αυτό δεν αποτελεί βέλτιστη λύση, καθώς οι σημαντικές επενδύσεις των ελληνικών τραπεζικών ομίλων στο εξωτερικό αποτελούν όλο και σημαντικότερη πηγή κερδών. Διάγραμμα 3.2.2, Δείκτης Βασικών Κεφαλαίων ελληνικών τραπεζικών ομίλων Διάγραμμα 3.2.3, Δάνεια σε καθυστέρηση 90 ημερών των ελληνικών τραπεζών 36