γικά δεδοµένα προβάλλουν µια διαφορετική εικ να. ιακ πτεται απ τοµα η πολιτιστική συνέχεια και δεν παρατηρείται καµία ουσιαστική εξέλιξη στον τρ πο οργάνωσης. Η κατάσταση αυτή, σ µφωνα µε την παραδοσιακή εξήγηση, αποδίδεται στην είσοδο νέων κατοίκων, δηλαδή των πρώτων ελληνικών φ λων. Σ µφωνα µε άλλη εκδοχή ερµηνε εται απ εσωτερικές αναταραχές και συγκρο σεις ανάµεσα στους αυτ χθονες* πληθυσµο ς 2. Οι οικισµοί σ αυτή την περίοδο παρουσιάζουν έλλειψη σχεδιασµο στη χωροταξική τους οργάνωση. Η κεραµική είναι το κ ριο υλικ κατάλοιπο που υποδηλώνει τα νέα πολιτιστικά στοιχεία. Η κοινωνία, πως φαίνεται, συγκροτήθηκε στη βάση της κλειστής αγροτικής οικονο- µίας. Οι κάτοικοι δηλαδή εν ς οικισµο παρήγαν αγροτικά προϊ ντα τ σα σα κάλυπταν τις ανάγκες επιβίωσής τους. εν υπήρχε πλε νασµα στην παραγωγή και κατ επέκταση δεν υπήρχε α- νταλλακτικ εµπ ριο. Ωστ σο, στην στερη φάση αυτής της περι δου διαπιστώνουµε επαφές µε την Κρήτη. εν πρέπει να λησµονο µε τι την ί- δια περίοδο στην Κρήτη, λειτουργο σε ένα ανακτορικ σ στηµα που βασιζ ταν κυρίως στην ε- µπορική εξάπλωση των Κρητών. 1.2 Ο µυκηναϊκ ς πολιτισµ ς Στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την στερη ε- ποχή του χαλκο (1600-1100 π.χ.) διαµορφώθηκε και εξελίχθηκε ο πρώτος µεγάλος ελληνικ ς πολιτισµ ς. Έχει ονοµαστεί συµβατικά µυκηναϊκ ς απ τους ερευνητές, γιατί το σπουδαι τερο κέντρο του ήταν η «πολ χρησος Μυκήνη», πως αναφέρεται στα οµηρικά έπη. Η χώρα. Ο πολιτισµ ς αυτ ς ήταν δηµιο ργη- µα ελληνικών φ λων, γνωστών µε ποικίλα ον - µατα απ τις πηγές: Αχαιοί, αναοί, Ίωνες, Αργείοι κ.ά. Τα ελληνικά αυτά φ λα, αφο παγίωσαν τις εγκαταστάσεις τους στην ηπειρωτική χώρα, δέχτηκαν τις επιδράσεις των άλλων αιγαια- 2. Η επιστηµονική έρευνα για το πρ βληµα των µεταβολών που συνέβησαν στον ελλαδικ χώρο στα τέλη της πρώιµης εποχής του χαλκο Οι προσπάθειες των αρχαιολ γων να προσδιορίσουν τη φ ση, την έκταση και τις συνέπειες των µεταβολών που πραγµατοποιο νται στα τέλη της Πρώιµης Χαλκοκρατίας ξεκινο ν απ την ανοµολ γητη επιθυµία να ανιχνε σουν το πρ βληµα της «άφιξης» των πρώτων ινδοευρωπαϊκών φ λων στην αιγαιακή λεκάνη. Με την αποκρυπτογράφηση της γραµµικής γραφής Β, το ασφαλές πλέον γεγον ς τι στην Πελοπ ννησο, κατά τη Μυνηναϊκή εποχή, µιλο σαν ένα είδος πρωτ γονης ελληνικής γλώσσας, καθώς και η απουσία ουσιαστικής τοµής στην πολιτισµική συνέχεια... οδηγο ν στο συµπέρασµα τι τα φ λα που εγκαταστάθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα την επα ριο των καταστροφών, ήταν οι πρώτες οµάδες «Πρωτοελλήνων»... Απ την άλλη πλευρά µε ποια κριτήρια µπορο µε να αποδώσουµε µια καινοτοµία στην άφιξη νέων πληθυσµιακών στοιχείων; Απ τη νε τερη ιστορία αποδεικν εται σαφέστατα, άλλωστε, τι ριζικές πολιτισµικές αλλαγές, που συνοδε ονται συχνά α- π βίαιες καταστροφές, δεν είναι α- παραίτητα αποτέλεσµα εισβολών ή µεταναστε σεων: ενδεικτικ παράδειγµα µιας τέτοιας περίπτωσης αποτελο ν οι επαναστάσεις. Θα µπορο σαµε εποµένως να αποδώσουµε τα γεγον τα του τέλους της Πρωτοχαλκής ΙΙ περι δου στο Αιγαίο σε µια σειρά απ εσωτερικές αναταραχές. R. Treuil, P. Darcque, J.-Cl. Poursat, G. Touchais, Οι πολιτισµοί του Αιγαίου, µετ. λγα Πολυχρονοπο λου, Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαµίτσα, 1996, σ. 293-294. 65
H. Schliemann (Ερίκος Σλήµαν): Γερµαν ς έµπορος και ερευνητής. Με τις αρχαιολογικές του έρευνες στην Τροία και στις Μυκήνες έδωσε ιστορική υπ σταση στις αφηγήσεις των Οµηρικών επών. Πήλινη πινακίδα µε κείµενο της γραµµικής Β γραφής. Προέρχεται απ το ανάκτορο της Π λου. (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολ. Μουσείο) 3. Οι πινακίδες της γραµµικής Β γραφής Έχουµε λοιπ ν κάποιους σωρο ς απ πηλ, που καταρχήν δε µας υπ σχονται τίποτα τους κάνει πολ τι- µους µως το γεγον ς τι συνιστο ν µιαν ολ τελα καινο ργια πηγή αδιάβλητης πληροφ ρησης για τον αρχαι- τατο ελληνικ πολιτισµ που άλλη πηγή γνώσης µας γι αυτ ν είναι η αρχαιολογία και οι συγκεχυµένες παραδ σεις που µας µεταβίβασαν οι κλασικοί χρ νοι. Είναι βέβαια λυπηρ που οι πινακίδες δε µας λένε τίποτε για την ιστορία των ανθρώπων που τις έ- γραψαν, ο τε για τη σκέψη τους. Κι - µως, µερικοί απ µας θα εκπλαγο ν ί- σως ταν ανακαλ ψουν π σα συµπεράσµατα µπορο µε να αντλήσουµε απ αυτές. Οι Μυκηναίοι δεν το θεώρησαν απαραίτητο να διασώσουν ο τε την ιστορία τους ο τε τη διπλωµακών πολιτισµών, ιδιαίτερα του µινωικο. Στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στον αιγαιακ χώρο, στα νησιά, την Κρήτη και στις ακτές της Μ. Ασίας. Την περίοδο της µεγάλης ακµής ξεπέρασαν τα - ρια του Αιγαίου και εγκαταστάθηκαν, άλλοτε µ νιµα και άλλοτε περιστασιακά, στην Κ προ και στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου. Τα σπουδαι τερα κέντρα του µυκηναϊκο κ σµου ή- ταν οι Μυκήνες, το Άργος, η Τίρυνθα στην Αργολίδα, η Π λος στη Μεσσηνία, οι Αµ κλες στη Λακωνία, ο Ορχοµεν ς, η Θήβα και ο Γλας στη Βοιωτία, η Αθήνα, η Ελευσίνα, ο Μαραθώνας στην Αττική και η Ιωλκ ς στη Θεσσαλία. Τα περισσ τερα κέντρα είχαν ιδρυθεί σε επιλεγµένες θέσεις οι οποίες διευκ λυναν την εποπτεία µεγάλης σε έκταση περιοχής. Η ίδρυσή τους συνδυαζ ταν στις περισσ τερες περιπτώσεις µε την κατασκευή ανακτ ρου και ισχυρής οχ ρωσης. Οι πηγές. Τις πρώτες πληροφορίες για το µυκηναϊκ κ σµο είχαµε απ τα οµηρικά έπη. Μέχρι τον περασµένο αιώνα µως οι ιστορικοί και οι ερευνητές πίστευαν τι τα πρ σωπα και γενικ τερα η εικ να της ζωής που παρουσίαζαν τα έπη ήταν δηµιουργήµατα της φαντασίας του Ο- µήρου. Οι διηγήσεις του απέκτησαν ιστορική υ- π σταση, ταν ένας πλο σιος έµπορος, ο Heinrich Schliemann (Ερίκος Σλήµαν), έκανε τις πρώτες ανασκαφές στις Μυκήνες (1876). Έκτοτε και µέχρι σήµερα, οι αρχαιολογικές έρευνες σε πολλά µέρη της Ελλάδας και η µελέτη των ευρηµάτων τους έχουν ρίξει πολ φως στη γνώση αυτής της εποχής. Αποκορ φωµα λων των ερευνών που αφορο ν το µυκηναϊκ πολιτισµ ήταν η α- ποκρυπτογράφηση της γραµµικής Β γραφής α- π τον M. Ventris και τον J. Chadwick (1952). Η γραµµική Β χρησιµοποιήθηκε απ ειδικευµένους γραφείς στα µυκηναϊκά ανάκτορα. Η ανάγνωση των πινακίδων που βρέθηκαν στην Π λο, στην Κνωσ, στις Μυκήνες και στη Θήβα έδειξε τι η γραµµική Β είναι συλλαβική γραφή. Το σπουδαι- τερο µως είναι τι επικ ρωσε την ελληνικ τητα του µυκηναϊκο πολιτισµο. Αποδείχθηκε τι τα σ µβολά της αποδίδουν λέξεις της ελληνικής γλώσσας. Αποδίδουν στην πραγµατικ τητα µια πρώιµη µορφή της ελληνικής γλώσσας, αρχαι τερη και απ εκείνη των οµηρικών επών. Οι πληροφορίες, ωστ σο, που µας δίνουν οι πινακίδες έ- χουν λογιστικ περιεχ µενο, είναι δηλαδή κατάλογοι αντικειµένων και περιουσιακών στοιχείων ηγεµ νων ή εµπ ρων της εποχής εκείνης. Έχουν διαβαστεί, επίσης, ον µατα θεών και ανθρώπων που µας είναι γνωστά απ τα έπη 3. Πρέπει να ε- πισηµανθεί τι µέχρι σήµερα οι πινακίδες δε µας έχουν δώσει ένα συνεχές κείµενο. Η ιστορική επιστήµη εντάσσει το µυκηναϊκ πολιτισµ εν µέρει στην ελληνική προϊστορία ή, για την ακρίβεια, θεωρεί τι αποτελεί την ελληνική πρωτο-ιστορία. Οικονοµική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση του µυκηναϊκο κ σµου. Την κλειστή α- γροτική οικονοµία των οικισµών της µέσης εποχής του χαλκο ακολο θησε, πως φαίνεται, µια Κέντρα του µυκηναϊκο κ σµου 66 67
τική τους αλληλογραφία. Μας άφησαν µως τουλάχιστον καταγραφές απ τη διοίκηση των βασιλείων τους και απ τη λειτουργία ορισµένων το- µέων της οικονοµίας τους. Εκτ ς απ τις πινακίδες έχουµε και µερικές επιγραφές στη Γραµµική Γραφή Β, που περιλαµβάνονται στη ζωγραφική διακ σµηση αγγείων. Τέτοια αγγεία έχουν ανακαλυφθεί σε διάφορες τοποθεσίες, κι εξακολουθο ν να ανακαλ πτονται ολοένα περισσ τερα. 68 J. Chadwick, Ο Μυκηναϊκ ς κ σµος, µετ. Κ.Ν. Πετρ πουλος, εκδ. Gutenberg, σ. 29-30. Η ακρ πολη των Μυκηνών µε την π λη «των λε ντων». Η κατασκευή του τείχους της ακρ πολης έχει γίνει µε µεγάλους πελεκηµένους ογκ λιθους που προκαλο ν την εντ πωση και δικαιολογο ν το θρ λο της οικοδ µησής τους α- π τους Κ κλωπες. µορφή οικονοµικών σχέσεων βασισµένη στο ε- µπ ριο. Η εµπορική ανάπτυξη, ιδιαίτερα µετά το 1500 π.χ., ακολο θησε γρήγορους ρυθµο ς και είχε ως επακ λουθο την έξοδο των Μυκηναίων στο Αιγαίο. Μια σειρά απ µέγαρα, οικοδοµηµένα σε οχυρωµένες ακροπ λεις, επιβεβαιώνουν την οικονοµική ανάπτυξη του µυκηναϊκο κ σµου. Επίκεντρο των οικονοµικών δραστηριοτήτων ήταν τα µέγαρα. Η πλειοψηφία των υπηκ ων α- σχολο νταν µε τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Μια µεγάλη οµάδα αποτελο σαν οι ειδικευµένοι τεχνίτες (κεραµουργοί, ξυλουργοί, ναυπηγοί, χαλκουργοί, χρυσοχ οι, αρωµατοποιοί, γιατροί κ.ά.) και µια άλλη, πολυπληθή επίσης, οι έµποροι και οι ναυτικοί 4. Στην κοινωνική ιεραρχία ιδιαίτερη θέση κατείχαν οι ιερείς και ο στρατ ς, ο οποίος αποτελο νταν απ επαγγελµατίες στρατιώτες. Ο ηγεµ νας κάθε ανακτ ρου διαχειριζ ταν τον πλο το της περιοχής την οποία εξουσίαζε. Ήταν πολιτικ ς και στρατιωτικ ς αρχηγ ς, µε δικαστική και συγχρ νως θρησκευτική εξουσία. εν υ- πάρχει καµία ένδειξη µως που να υπονοεί την παρξη θεοκρατικής οργάνωσης και ισχυρο ιερατείου. Στη βάση της κοινωνικής πυραµίδας βρίσκονταν οι δο λοι. Ήταν υπηρέτες που εργάζονταν για τον ηγεµ να, τους αξιωµατο χους, τους ιερείς και τους απλο ς πολίτες. Τα κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο µυκηναϊκ ς κ σµος σ λο το χώρο της εξάπλωσής του και που επιβεβαιώνουν την πολιτιστική συνοχή του θα ήταν ένα ενδεικτικ στοιχείο για την οργάνωση ενιαίου κράτους. Φαίνεται µως τι κάτι τέτοιο δε συνέβη. Έχει διατυπωθεί η ά- ποψη τι η χώρα πρέπει να ήταν χωρισµένη σε τέσσερα ή πέντε µεγαλ τερα και άλλα τ σα περίπου µικρ τερα «οµοσπονδιακά» κράτη, αντίστοιχα προς τα µεγάλα ανάκτορα. εν αποκλείεται τα επιµέρους µυκηναϊκά κράτη να ήταν υποτελή στο µεγαλ τερο ανακτορικ κέντρο, τις Μυκήνες. Για την οργάνωση κάθε µυκηναϊκο κράτους δε διαθέτουµε επαρκή στοιχεία, µε εξαίρεση τις πληροφορίες που µας δίνουν οι πινακίδες απ το ανάκτορο της Π λου. Ανώτατος άρχοντας, σ µφωνα µε τις πληροφορίες των πινακίδων, ήταν ο άνακτας (wa-na-ka), κ ριος του ανακτ ρου απ που πήγαζε κάθε εξουσία. Υποτελείς σε αυτ ν ήταν τοπικοί άρχοντες, διοικητές περιφερειών. Ο τίτλος µε τον οποίο τους αναγνωρίζουµε στις πινακίδες είναι λααγέτας (ra-wa-ke-ta) [απ το λα- ς + γο µαι]. Στην τάξη των ευγενών αναφέρονται οι επέτες (e-qe-ta) [απ το ποµαι], δηλαδή οι ακ λουθοι. Σηµαντικά πρ σωπα στην περιφερειακή διοίκηση φαίνεται τι ήταν οι τελεστές (te-re-ta). Στους Μυκηναίους λιγ τερο τιµητικ ς 4. Τα επαγγέλµατα και οι ειδικευµένοι τεχνίτες µέσα απ τις πινακίδες της γραµµικής Β γραφής Το πλήθος των επαγγελµατικών ειδικοτήτων που κατονοµάζονται στους καταλ γους προϋποθέτει ε- ντυπωσιακά προχωρηµένο καταµερισµ της εργασίας. Έχει περάσει πια η στοιχειώδης βαθµίδα του πολιτισµο που ο καθένας µπορο σε διαδοχικά να κάνει το γεωργ, το χτίστη, τον ξυλουργ ή,τι άλλο. Τώρα πηγαίνει και βρίσκει τον ειδικ γι αυτ που κάθε φορά χρειάζεται: απ ένα συνηθισµένο κ πελλο ως το πολυτελέστερο έπιπλο µε την πολ τιµη ένθετη διακ σµηση. Απ τη στιγµή που βλέπουµε τι ανάµεσα στα επαγγέλµατα υπήρχε και ο κυανουργ ς [ku-wa-nowo-ko: κυανουργ ς], ο «τεχνίτης λαζουρίτη* λίθου [του κυάνου] ή γυάλινων αποµιµήσεών του», συµπεραίνουµε ασυνήθιστο επίπεδο πολυτέλειας, αφο τέτοιο επάγγελµα µε κανένα άλµα της φαντασίας µας δε θα µπορο σε να χαρακτηριστεί αναγκαίο. Κι ίσως έχει κάποια σηµασία τι ήταν γνωστ µ νο στις Μυκήνες. Για µας είναι ένα πρ βληµα τι πολλές απ τις µυκηναϊκές ονοµασίες ε- παγγελµάτων δε διασώθηκαν στην ελληνική των κλασικών χρ νων, και γι αυτ µας είναι αδ νατο να τις ερ- µηνε σουµε. J. Chadwick,.π., σ. 152. ήταν ο τίτλος βασιλε ς (qa-si-re-u). Έτσι ονοµαζ ταν ο επικεφαλής οποιασδήποτε οµάδας, ακ µα και ο αρχιτεχνίτης µιας οµάδας χαλκουργών. Αντίθετα, στα οµηρικά έπη, δηλαδή τους επ µενους αιώνες, η λέξη «βασιλε ς» στην ελληνική γλώσσα δηλώνει τον ανώτατο άρχοντα. Η εξάπλωση. Η κ ρια πηγή πλο του και ανάπτυξης του µυκηναϊκο κ σµου ήταν το εµπ ριο, η άσκηση του οποίου έστρεψε τους Μυκηναίους στη θάλασσα. Μέχρι τα µέσα του 15ου αι. π.χ. ηγετικ ρ λο στο Αιγαίο έπαιζαν οι Κρήτες στα τέλη, ωστ σο, του ίδιου αιώνα οι Μυκηναίοι κυριάρχησαν στην Κρήτη και κατέλαβαν την Κνωσ. Εκτ πισαν απ το Αιγαίο τους Κρή- 69
Χρυσ τελετουργικ σκε ος σε σχήµα κεφαλής λιονταριο (16ος αι. π.χ.) απ βασιλικ τάφο του ταφικο περιβ λου Α των Μυκηνών. (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολ. Μουσείο) Κεφάλι πολεµιστή απ ελεφαντοστ. Πρ κειται για ένθετη διακ σµηση κάποιου µεγαλ τερου αντικειµένου, το ο- ποίο καταστράφηκε. Προέρχεται απ θαλαµωτ τάφο των Μυκηνών. (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολ. Μουσείο) τες και επέβαλαν τη δική τους θαλασσοκρατία. Τα ανασκαφικά δεδοµένα αποδεικν ουν την - παρξη µυκηναϊκών εγκαταστάσεων ή εµπορικών σταθµών σ λο το Αιγαίο. Τους δ ο επ µενους αιώνες η εξάπλωσή τους επεκτείνεται πέρα απ το Αιγαίο. Το 13ο αι. π.χ. αποίκισαν συστηµατικά την Κ προ, η οποία ανήκε στη σφαίρα επιρροής των Φοινίκων και των Αιγυπτίων, συµβάλλοντας στον εξελληνισµ της. Ίδρυσαν µυκηναϊκή παροικία στη φοινικική π λη Ουγκαρίτ και ε- πέκτειναν τις εµπορικές δραστηρι τητές τους νοτι τερα, στην Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Για την εξάπλωση και τη δ ναµη των Μυκηναίων µας πληροφορο ν και οι χεττιτικές πηγές. Πινακίδες που βρέθηκαν στη Χαττο σα αναφέρονται µε τιµητικ τρ πο στο βασιλιά των «Αχιγιάβα», τον οποίο ο βασιλιάς των Χετταίων αποκαλεί α- δελφ. Είναι πιθαν πίσω απ τους Αχιγιάβα των πινακίδων να βρίσκονται οι Αχαιοί. Εάν αυτ είναι αληθές, τ τε πρέπει να δεχτο µε, πως µας πληροφορο ν οι πινακίδες, τι οι σχέσεις µεταξ Αχαιών και Χετταίων ήταν φιλικές. Ωστ σο, υπήρχαν και περίοδοι κατά τις οποίες ο Χετταίος βασιλιάς κάνει παράπονα στον αδελφ του για τις επιδροµές των Αχιγιάβα στη χώρα του. Κάποιοι Μυκηναίοι θα πρέπει να ήταν και οι «Αχαϊβάσα» (Αχαιοί) οι οποίοι, πως αναφέρονται στις αιγυπτιακές επιγραφές, εισέβαλαν µαζί µε τους λαο ς της θάλασσας στην Αίγυπτο στις αρχές του 12ου αι. π.χ. Είναι βέβαιο τι οι Μυκηναίοι επεκτάθηκαν και προς τη δυτική Μεσ γειο. Προϊ ντα τους έ- χουν βρεθεί στην ιταλική χερσ νησο, τη Σικελία, τη Σαρδηνία και τις ανατολικές ακτές της Ισπανίας. Οι βλέψεις τους στράφηκαν και στα β ρεια. Οι επαφές µε τον Ε ξεινο Π ντο, απ που προ- µηθε ονταν πρώτες λες και κυρίως µέταλλα, τους συνδέουν µε την περίφηµη τρωική εκστρατεία. Είναι πιθαν µε τον π λεµο αυτ οι Αχαιοί να επιδίωκαν τον έλεγχο των στενών του Ελλήσποντου. Η αρχαία ελληνική παράδοση χρονο- λογο σε την εκστρατεία στα 1184 π.χ., την εποχή δηλαδή που αρχίζει η κρίση του µυκηναϊκο κ σµου. Το πιθαν τερο είναι να συνέβη προς τα τέλη του 13ου αι. π.χ., ταν οι Μυκηναίοι βρίσκονταν στο απ γειο της δ ναµής τους. Η έλλειψη µυκηναϊκής εγκατάστασης στην περιοχή της Τρωάδας µας οδηγεί στη σκέψη τι λ γοι ανασφάλειας οδήγησαν τους Έλληνες στο δρ µο της επιστροφής για τις πατρίδες τους. Πάντως, τον πανελλήνιο χαρακτήρα της τρωικής εκστρατείας οι Έλληνες είχαν ήδη συνειδητοποιήσει απ την αρχαι τητα 5. Η παρακµή. Η εξάπλωση των Μυκηναίων κατά το 14ο και 13ο αι. π.χ. και η οικονοµική τους ανάπτυξη είναι στοιχεία που επιβεβαιώνουν τη σηµασία του εµπορίου για το µυκηναϊκ κ σµο. Απ τις αρχές µως του 12ου αι. π.χ., οι ε- µπορικές επαφές µε τις χώρες της Ανατολής γίνονταν µε δυσκολία. Το χεττιτικ κράτος καταλ θηκε, ενώ οι συνεχείς επιθέσεις που δέχονταν η Κ προς, οι ανατολικές ακτές της Μεσογείου και η Αίγυπτος είχαν ως αποτέλεσµα την οικονοµική τους αποδυνάµωση. Οι καταστροφές αυτές, σ µφωνα µε τις αιγυπτιακές µαρτυρίες, αποδίδονται στους λαο ς της θάλασσας, ανάµεσα στους οποίους περιλαµβάνονταν και οι Αχαϊβάσα. Ανεξάρτητα απ την υπ θεση τι µπορεί ανάµεσα σ αυτο ς τους λαο ς να ήταν και κάποιοι Αχαιοί, το αποτέλεσµα των επιδροµών µάλλον ήταν µοιραίο και για τους Μυκηναίους. Μολον τι το Αιγαίο και τα µυκηναϊκά κέντρα δε θίχτηκαν άµεσα απ τις επιθέσεις, εντο τοις οι καταστροφές των παράκτιων περιοχών της Εγγ ς Ανατολής περι ρισαν και στο τέλος τερµάτισαν τις εµπορικές επαφές, που ήταν ζωτικής ση- µασίας για τους Μυκηναίους. Η απώλεια των α- γορών της Ανατολής φαίνεται τι κλ νισε την οικονοµία των ανακτ ρων και συνέβαλε βαθµιαία αλλά σταθερά στη διάλυση του µυκηναϊκο κ σµου. Η καταστροφή ίσως να ολοκληρώθηκε α- π εσωτερικές διενέξεις, δυναστικές έριδες και συγκρο σεις ανάµεσα στα µυκηναϊκά κέντρα. Ασηµένιο κ πελλο απ την Έγκωµη της Κ πρου (14ος αι. π.χ.). Έχει ένθετη διακ σµηση απ χρυσ και µία µελανή ουσία νίελο, που εικονίζει βουκράνια και άνθη λωτο. Έχει κατασκευαστεί στην Κ προ ίσως απ Μυκηναίους τεχνίτες. (Λευκωσία, Κυπριακ Μουσείο) Αιγυπτιακή σφραγίδα µε ιερογλυφική ε- πιγραφή (πάνω) και δ ο σφραγιδοκ λινδροι*, αιγυπτιακ ς και συροχεττιτικ ς (κάτω) που βρέθηκαν στην Περατή της Αττικής. Τα αντικείµενα αυτά αποδεικν ουν τις ε- µπορικές επαφές του µυκηναϊκο κ σµου. (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο) 70 71
5. Τρωική εκστρατεία: η πρώτη πανελλήνια επιχείρηση Βλέπω και µιαν άλλη απ δειξη της αδυναµίας των παλαιών Ελλήνων και στο εξής: τι πριν απ τον Τρωικ π λεµο οι Έλληνες δεν είχαν επιχειρήσει τίποτε απ κοινο. Νοµίζω, µάλιστα, τι το νοµα Ελλάς δεν είχε καν δοθεί σ λη τη χώρα και ο τε καν υπήρχε πριν απ τον Έλληνα, γιο του ευκαλίωνος. Τα διάφορα φ λα, και κυρίως οι Πελασγοί, έδιναν τ νοµά τους στα µέρη που κατοικο σαν. Ο Έλλην, µως, και οι γιοι του επικράτησαν στην Φθιώτιδα και οι άλλες π λεις άρχισαν να τους ζητο ν βοήθεια και, σιγά σιγά, να χρησιµοποιο ν η καθεµιά τον ρο Έλληνες αλλά πέρασε πολ ς καιρ ς προτο το νοµα αυτ επικρατήσει γενικά. Το το το µαρτυρεί ο µηρος, ο οποίος, αν και έζησε πολ µετά τον Τρωικ π λεµο, πουθενά δεν χρησι- µοποιεί την γενική ονοµασία Έλληνες, αλλά την µεταχειρίζεται µ νο για σους είχαν ακολουθήσει τον Αχιλλέα απ την Φθιώτιδα, οι οποίοι ή- σαν και οι πρώτοι Έλληνες. Στα έπη του χρησιµοποιεί τις ονοµασίες αναοί, Αργείοι και Αχαιοί. Ο τε βαρβάρους αναφέρει και το το, νοµίζω, επειδή δεν είχε ακ µα επικρατήσει το κοιν νοµα Έλληνες, ώστε να τους διακρίνει κανείς λους µαζί απ τους βαρβάρους. Οπωσδήποτε οι τ τε Έλληνες και σοι αργ τερα ονοµάστηκαν Έλληνες έως του γενικευτεί η ονοµασία, δεν µπ ρεσαν πριν απ τα Τρωικά να επιχειρήσουν τίποτε - λοι µαζί, γιατί και αδ ναµοι ήσαν και δεν είχαν σχέσεις µεταξ τους. Αλλά και την τρωική εκστρατεία ανάλαβαν µ νο ταν απ κτησαν αρκετή πείρα στη θάλασσα. Θουκυδίδης, Α,3 µετ. Αγγ. Βλάχου. 72 Ο πολιτισµ ς. Ο µυκηναϊκ ς κ σµος, αν και ήταν διασπασµένος, παρουσιάζει ωστ σο ενοποιητικά χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την πολιτιστική του συνοχή. Τα σπουδαι τερα είναι: Η κοινή γλώσσα. Είναι η πρώιµη µορφή της ελληνικής γλώσσας που µαρτυρείται απ την ανάγνωση των πινακίδων της γραµµικής Β γραφής. Οι κοινές θρησκευτικές δοξασίες. Παρουσιάζονται οι πρώτες λατρείες και τα ον µατα θεοτήτων, που αργ τερα συνέθεσαν το ελληνικ ολυµπιακ πάνθεον. Η οµοιοµορφία σε λες τις πτυχές του υλικο βίου. Σ οποιοδήποτε σηµείο εξάπλωσης των Μυκηναίων, απ την Πελοπ ννησο µέχρι την Κ προ και τις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου, τα έργα της τέχνης τους, ο πολεµικ ς τους εξοπλισµ ς, η ενδυµασία, ακ µα και ο καλλωπισµ ς τους παρουσιάζουν οµοιοµορφία. Η µυκηναϊκή τέχνη, σε αντίθεση µε τη µινωική, έχει χαρακτηριστικά αυστηρής συγκρ τησης. Οι τεχνίτες και οι καλλιτέχνες εξαρτι νταν στην πλειοψηφία τους απ τα ανάκτορα και εξυπηρετο σαν τις ανακτορικές ανάγκες, ιδεολογικά και αισθητικά. είγµατα της µυκηναϊκής αρχιτεκτονικής είναι οι οχυρωµένες ακροπ λεις µε τα ανάκτορα και οι ταφικές κατασκευές. Τα ανάκτορα οικοδοµο νταν σε επιλεγµένες θέσεις που περιβάλλονταν µε ισχυρά τείχη. Το α- νάκτορο ήταν απλ στη δοµή του. Πυρήνας του ήταν το µέγαρο, δηλαδή ένα ορθογώνιο οικοδ - µηµα που διακρίνεται σε τρία µέρη: έναν ανοικτ χώρο µπροστά που επικοινωνεί µε µια µεγάλη αυλή, έναν προθάλαµο τον πρ δοµο και το κυρίως µέγαρο µε µια µεγάλη εστία στο κέντρο και τέσσερις κίονες γ ρω απ αυτή για τη στήριξη της οροφής. Στη δεξιά πλευρά αυτής της αίθουσας πρέπει να ήταν τοποθετηµένος ο θρ νος. Αριστερά και δεξιά απ την αυλή και το µέγαρο απλώνονταν πολλά διαµερίσµατα. Μεγάλος αµφορέας απ θαλαµωτ τάφο της Αργολίδας (µέσα 15ου αι. π.χ.) Η παράσταση που τον διακοσµεί είναι επηρεασµένη απ τις τοιχογραφίες και αντιγράφει µινωικά πρ τυπα. (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο) Απ τις ταφικές κατασκευές, οι θολωτοί τάφοι αποτελο ν το σηµαντικ τερο επίτευγµα της µυκηναϊκής αρχιτεκτονικής. ιαµορφώνονταν α- π ένα θάλαµο εξ ολοκλήρου κτιστ σε σχήµα κυψέλης. Στη µια πλευρά του θαλάµου ανοιγ ταν είσοδος µεγάλη µε τριγωνική απ ληξη στο ε- πάνω µέρος. Στην είσοδο οδηγο σε µακρ ς διάδροµος µε κτιστές τις πλευρές του. Η είσοδος έ- κλεινε µάλλον µε ξ λινη θ ρα. Μετά την ταφή του νεκρο, λος ο θάλαµος και ο διάδροµος καλ πτονταν µε χώµα. Έτσι λη η κατασκευή παρουσίαζε την εικ να εν ς µικρο λ φου. Το σπουδαι τερο δείγµα θολωτο τάφου είναι ο «θησαυρ ς του Ατρέως» στις Μυκήνες. Οι τοιχογραφίες που διακοσµο σαν τα ανάκτορα αλλά και οι αγγειογραφικές παραστάσεις Ψευδ στοµος αµφορέας απ τάφο της Κω (12ος αι. π.χ.). Οι Μυκηναίοι αγγειογράφοι προοδευτικά οριοθετο ν τις επιφάνειες του αγγείου που θα διακοσµήσουν και σχηµατοποιο ν τις ζωικές µορφές. (Κως, Αρχαιολογικ Μουσείο) Χρυσές σφραγίδες απ τον ταφικ περίβολο Α των Μυκηνών. Εξαίρετα έργα µικροτεχνίας διακοσµηµένα µε µονοµαχία αγωνιστών και αγώνα ανθρώπου µ ε λιοντάρι αντίστοιχα (16ος αι. π.χ.). (Αθήνα, Εθνικ Αρχαιολογικ Μουσείο) 73
υποδηλώνουν εργασία έµπειρων καλλιτεχνών. Φαίνεται τι στην αρχή είχαν δεχτεί τη µινωική επιρροή. Η µινωική φυσιοκρατία περιορίστηκε µως απ τους µυκηναίους καλλιτέχνες. Η απεικ νιση σκηνών απ τη φ ση αντικαταστάθηκε απ τελετουργικές σκηνές και κυρίως απ πολεµικές ή σκηνές κυν η- γιο. Το 12ο αι. π.χ. τα φυτικά και τα ζωικά θέµατα σχηµατοποιήθηκαν, έχασαν την υπ στασή τους και έγιναν απλά διακοσµητικά σχέδια. Οι αντιλήψεις των Μυκηναίων και ο τρ πος που ζο σαν επηρέ ασαν την αισθητική τους και δηµιο ργησαν το µυκηναϊκ καλλιτεχνικ φος. ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ Την τελευταία περίοδο της µυκηναϊκής ακµής (β µισ 13ου αι.π.χ.) κατασκευάζονται οι µνη- µειώδεις θολωτοί τάφοι. Αντιπροσωπευτικά δείγµατα των θολωτών τάφων που µας είνα ι γνωστοί αποτελο ν ο «Θησαυρ ς του Μιν ου» στον Ορχοµεν (επά νω) και ο «Θησαυρ ς του Α- τρέως» στις Μυκήνες (κάτω). 1. Να εξηγήσετε γιατί τα ευρήµατα (υλικά κατάλοιπα) του κυκλαδικο πολιτ ισµο της πρώιµης εποχής του χαλκο αποτελο ν ενδείξεις εξελιγµένης κοινωνικής οργάνωσης στις Κυκλάδες κατά την πρώιµη χαλκοκρατία. 2. Ποια χαρακτηριστικά παρουσιάζει η κοινωνική συγκρ τηση στην Κρήτη την ε- ποχή της ακµής των ανακτ ρων; 3. Έχει διατυπωθεί η άποψη τι η χώρα των Μυκηναίων πρέπει να ήταν χωρισµένη σε τέσσερα ή πέντε µεγαλ τερα και άλλα τ σα περίπου µικρ τερα «οµοσπονδιακά» κράτη, αντίστοιχα προς τα µεγάλα ανάκτορα και τι δεν αποκλείετα ι τα επι- µέρους µυκηναϊκά κράτη να ήταν υποτελή στο µεγαλ τερο ανακτορικ κέντρο, τις Μυκήνες. Μια τέτοια άποψη α) ποιο κοινωνικ σ στηµα οργάνωσης προϋ ποθέτει για λη την επικράτεια του µυκηναϊκο κ σµου και β) την οργάνωση ποιου απ τους ανατολικο ς λαο ς σας θυµίζει; 4. Απ την παρατήρηση και µ νο των εικ νων στις σ. 68, 70 και 73 σε ποια συµπεράσµατα θα καταλήγατε για τις αντιλήψεις και τα προβλήµατα που απασχολο σαν τους Μυκηναίους; 5. Ποια «εικ να» διαµορφώνετε για τη µυκηναϊκή κοινωνία απ τη µελέτη του παραθέµατος 4; ικαιολογήστε την άποψή σας. 6. Ποια στοιχεία τεκµηριώνουν την ελληνικ τητα του µυκηναϊκο πολιτισµο ; 7. Σε ποια συµπεράσµατα σας οδηγεί η µελέτη του παραθέµατος 5 σε,τι αφορά την κοινή καταγωγή των Ελλήνων; 8. Να παρατηρήσετε την εικ να που παρουσιάζεται η Βασιλική π λη της Χαττο - σας (σ. 44) και να τη συγκρίνετε µε την εικ να της «π λης των λε ντων» των Μυκηνών (σ. 68). Τι παρατηρείτε ως προς την οικοδοµική τέχνη και τη διακ σµησή τους; 74 75