ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΚΑΤΑΣΚΗΝΩΣΕΩΝ εκπαιδευτικές κατασκηνώσεις Προδρόμου ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΛΕΥΚΩΣΙΑ

Ηλ. σχεδιασμός: Α. Χατζηθεοδοσίου Επιμέλεια ύλης: Μιχάλης Κωνσταντίνου (Υπεύθυνος Yπηρεσίας Kατασκηνώσεων) Άντρη Καρυδά (Σύμβουλος Yπηρεσίας Kατασκηνώσεων) Γλωσσική επιμέλεια: Μ. Xριστόφια-Παλάτου Επιμέλεια έκδοσης: Α. Χατζηθεοδοσίου Γενικός συντονισμός: Xρ. Παρπούνας Συντονιστής ΥΑΠ Εποπτεία: Γ. Ματσικάρης, ΕΔΕ Γενική εποπτεία: A. Kουράτος Διευθυντής Δημοτικής Εκπαίδευσης Α Έκδοση: 2011 Eκτύπωση: Ariagraf & ΣΙΑ ΕΕ Ευχαριστούμε την εταιρεία SELAS Publications LTD. για την ευγενική παραχώρηση των χαρτών. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ISBN: 978-9963-0-9144-7 Στο εξώφυλλο χρησιµοποιήθηκε ανακυκλωµένο χαρτί σε ποσοστό τουλάχιστον 50%, προερχόµενο από διαχείριση απορριµµάτων χαρτιού. Το υπόλοιπο ποσοστό προέρχεται από υπεύθυνη διαχείριση δασών.

Πρόλογος Διευθυντή Δημοτικής Εκπαίδευσης Με ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση προλογίζω το νέο εγχειρίδιο της Υπηρεσίας Κατασκηνώσεων του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού. Θεωρώ ότι θα αποτελέσει σημαντικό εργαλείο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για μαθητές και δασκάλους στα πλαίσια του προγράμματος των Εκπαιδευτικών Κατασκηνώσεων Προδρόμου. Σκοπός του προγράμματος «Εκπαιδευτικές Κατασκηνώσεις Προδρόμου» είναι να εξυπηρετηθούν οι σύγχρονες τάσεις της εκπαίδευσης, η βιωματική περιβαλλοντική αγωγή και η ενιαιοποίηση της ύλης, μακριά από το συνηθισμένο περιβάλλον του σχολείου, με τη ζωντανή εργασία, τη χειραφέτηση και αυτοφροντίδα του ατόμου. Σκοπεύει ακόμα στην ανάπτυξη πρωτοβουλίας, αυτενέργειας, δημιουργικότητας και υπευθυνότητας, στην κοινωνικοποίηση και στην απόκτηση χρήσιμων εφοδίων για τη μετέπειτα ένταξη των παιδιών στην κοινωνία. Το εγχειρίδιο αυτό περιλαμβάνει χρήσιμες πληροφορίες και θαυμάσιες μοναδικές φωτογραφίες για το φυσικό, γεωγραφικό, ιστορικό, πολιτιστικό και πολιτισμικό περιβάλλον της περιοχής του Προδρόμου, στην οποία βρίσκεται η κατασκήνωση και της ευρύτερης κοιλάδας της Μαραθάσας. Φιλοδοξεί, επίσης, να βοηθήσει στην επίτευξη των γενικών και εδικών στόχων των Εκπαιδευτικών Κατασκηνώσεων και της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης γενικότερα. Δίνεται βαρύτητα στη μελέτη θεμάτων όπως το κλίμα, τα δάση, το φυσικό περιβάλλον, η αρχιτεκτονική, η ζωή των κατοίκων, οι αγροτικές καλλιέργειες, η μορφολογία του εδάφους, το νερό και η σημασία του, τα θρησκευτικά και ιστορικά μνημεία και η εκπαίδευση στην περιοχή. Ο τρόπος που παρουσιάζονται τα διάφορα θέματα, οι εργασίες και οι δραστηριότητες που προτείνονται υπηρετούν τις σύγχρονες τάσεις της αγωγής, μέσα από τη βιωματική περιβαλλοντική εκπαίδευση και την ενεργό συμμετοχή και δράση των παιδιών. Επιδιώκεται η καλλιέργεια δεξιοτήτων και ικανοτήτων όπως η προσαρμογή, η φαντασία, η κριτική σκέψη, η ευελιξία, οι οποίες θα συμβάλουν στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους. Με αυτές τις σκέψεις εκφράζω τα θερμά μου συγχαρητήρια και ευχαριστίες στους Λειτουργούς της Υπηρεσίας Κατασκηνώσεων και στους Λειτουργούς Ανάπτυξης Προγραμμάτων που εργάστηκαν συστηματικά και επίμονα για την παρούσα έκδοση και τη γενικότερη συμβολή τους στην επίτευξη των σκοπών και στόχων της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, μέσω του προγράμματος των Εκπαιδευτικών Κατασκηνώσεων. Αλέξανδρος Κουράτος Διευθυντής Δημοτικής Εκπαίδευσης

Περιεχόμενα Σελίδα Eισαγωγή 6 Mέρος A 1. Σκοπός των εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων 10 2. Γενικοί στόχοι εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων 10 3. Eιδικοί στόχοι εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων 11 4. Θέματα για μελέτη 12 4.1 Ειδικά θέματα για την εκπαιδευτική κατασκήνωση Προδρόμου 12 5. Δραστηριότητες 13 6. Mεθοδολογικές εισηγήσεις 14 7. Mέσα 15 8. Aξιολόγηση 15 Προγράμματα Eκπαιδευτικής Kατασκήνωσης Προδρόμου 1. Hμερήσιο πρόγραμμα 16 2. Eβδομαδιαίο πρόγραμμα 17 Mέρος B 1. Tο χωριό Πρόδρομος - κείμενο 20 - φύλλα εργασίας 24 2. H κοιλάδα της Mαραθάσας - κείμενο 28 - φύλλα εργασίας 32 3. Mονή Aγίου Iωάννη Λαμπαδιστή - κείμενο 36 - φύλλα εργασίας 40 4. Tα ιαματικά νερά του Kαλοπαναγιώτη - κείμενο 42 - φύλλα εργασίας 44 5. Tο φράγμα και το ιχθυοτροφείο του Kαλοπαναγιώτη - κείμενο 46 - φύλλα εργασίας 50 6. H μηλιά - κείμενο 52 - φύλλα εργασίας 56

7. Oι δόμες - κείμενο 58 - φύλλα εργασίας 59 8. Tο Δασικό Kολλέγιο Kύπρου - κείμενο 60 - φύλλα εργασίας 64 9. Mετεωρολογικός σταθμός Δασικού Kολλεγίου - κείμενο 66 - φύλλα εργασίας 68 10. Tο ξενοδοχείο Bερεγγάρια - κείμενο 70 - φύλλα εργασίας 72 11. Tο μοναστήρι της Παναγίας του Kύκκου - κείμενο 74 - φύλλα εργασίας 78 12. Tα δάση μας - κείμενο 80 - φύλλα εργασίας 82 13. Tο μοναστήρι της Παναγίας της Tρικουκιώτισσας - κείμενο 84 - φύλλα εργασίας 86 14. H γεωγραφική περιφέρεια της Mαραθάσας - κείμενο 88 - φύλλα εργασίας 94 Mέρος Γ 1. H διαδρομή από την πόλη ή το χωριό μας στον Πρόδρομο 98 2. Tα συναισθήματά μου μέρα με τη μέρα 100 3. Στιγμές που φωτογράφισα, στιγμές που κράτησα 104 4. Kαι μια σύγκριση με την πόλη ή το χωριό μας 106

Εισαγωγή Tο πληροφοριακό υλικό που έχετε στα χέρια σας, γράφτηκε για να εξυπηρετήσει τόσο τους συναδέλφους όσο και τους μαθητές που συμμετέχουν στις εκπαιδευτικές κατασκηνώσεις του Yπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού στον Πρόδρομο. Έγινε προσπάθεια να περιγραφούν τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά στοιχεία της περιοχής Προδρόμου και Mαραθάσας, σε κείμενα τα οποία θα αποτελέσουν σημαντική πηγή πληροφοριών για τα παιδιά και τους δασκάλους, στην προσπάθειά τους για καλύτερη περιβαλλοντική μελέτη της περιοχής στην οποία θα συμβιώνουν για πέντε μέρες. Πέραν των πληροφοριών, παρατίθενται και ενδεικτικές γραπτές εργασίες τις οποίες μπορούν να αξιοποιήσουν οι δάσκαλοι και οι μαθητές μέσα στο χρόνο της εργασίας κατά τμήματα.

ΜΕΡΟΣ Α

1. Σκοπός των εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων Οι εκπαιδευτικές κατασκηνώσεις σκοπεύουν να εξυπηρετήσουν τις σύγχρονες τάσεις της αγωγής, τη βιωματική περιβαλλοντική αγωγή και την ενιαιοποίηση της ύλης, μακριά από το συνηθισμένο περιβάλλον του σχολείου, με τη ζωντανή εργασία και τη χειραφέτηση και αυτοεξυπηρέτηση του ατόμου που προσφέρουν. Σκοπεύουν ακόμα στην ανάπτυξη πρωτοβουλίας, αυτενέργειας, δημιουργικότητας και υπευθυνότητας, στην κοινωνικοποίηση και στην απόκτηση χρήσιμων εφοδίων για τη μετέπειτα ένταξή τους στην κοινωνία. 2. Γενικοί στόχοι εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων Οι εκπαιδευτικές κατασκηνώσεις στοχεύουν να βοηθήσουν τα παιδιά: Να μελετήσουν το ευρύτερο περιβάλλον μέσα από σύγχρονες διαδικασίες μάθησης. Ν αναπτύξουν την παρατηρητικότητα, την πρωτοβουλία και την ερευνητικότητά τους. Ν απελευθερώσουν τη σκέψη και το δυναμισμό τους για δράση, με αφορμή τις προκλήσεις του περιβάλλοντος. Να εμπλουτίσουν τις βιωματικές τους εμπειρίες. Να γνωρίσουν άλλα μέρη και ανθρώπους (από γεωγραφικής, ιστορικής, θρησκευτικής, κοινωνικής και οικονομικής πλευράς) και να εκτιμήσουν τη συμβολή τους στην ανάπτυξη του τόπου. Ν αντιληφθούν τη δύναμη της αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης ανθρώπου και περιβάλλοντος. Να ζήσουν μακριά από τους γονείς τους και να φροντίσουν μόνα τους τον εαυτό τους. 10

Να γνωριστούν καλύτερα με τους συμμαθητές και τους δασκάλους τους. Ν αναπτύξουν μια πιο στενή σχέση με τους δασκάλους τους, που να βασίζεται στην αλληλοκατανόηση και την αλληλοαποδοχή. 3. Ειδικοί στόχοι εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων Ειδικότερα οι εκπαιδευτικές κατασκηνώσεις στοχεύουν να βοηθήσουν τα παιδιά: Να γνωρίσουν τον τρόπο ζωής και τις ασχολίες των κατοίκων της περιοχής και να αντιληφθούν πώς αυτοί οι κάτοικοι αξιοποιούν το περιβάλλον τους. Να γνωρίσουν την επίδραση που έχει το κλίμα στους ανθρώπους και στο φυσικό περιβάλλον (αρχιτεκτονική των κατοικιών, βλάστηση, ασχολίες των κατοίκων, τουρισμός, συμπεριφορά και ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων κ.ά.). Ν αντιληφθούν τις διαφορές που υπάρχουν στους διάφορους τομείς της ζωής, μεταξύ της περιοχής όπου ζουν και της περιοχής όπου βρίκεται η κατασκήνωση. Να γνωρίσουν πώς διαφοροποιείται η ζωή των κατοίκων της περιοχής ανάλογα με το κλίμα και την εποχή. Να καλλιεργήσουν την παρατηρητικότητα και τη διάθεσή τους για έρευνα. Να κάνουν χρήση της παρατήρησης, των επισκέψεων, των συνεντεύξεων κ.ά. και ν αντιληφθούν την αξία τους για τη μάθηση. Να δημιουργήσουν διάφορες συλλογές που σχετίζονται με την περιοχή (φύλλα, πετρώματα, εικόνες κ.ά.). Να κάνουν διάφορες κατασκευές με υλικά της περιοχής. 11

4. Θέματα για μελέτη Η μελέτη θεμάτων όπως τα πιο κάτω θα βοηθήσει σημαντικά στην επίτευξη των στόχων των εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων: Το φυσικό περιβάλλον του χωριού (θέση, κύρια βλάστηση, ζώα κ.ά.) Η αρχιτεκτονική του χωριού (δρόμοι, κατοικίες κ.ά.) Η ζωή των κατοίκων (τοπική αυτοδιοίκηση, επαγγέλματα, ασχολίες, ενδιαφέροντα, ψυχαγωγία, προβλήματα κ.ά.) Τα δάση της περιοχής Τα φρουτόδεντρα της περιοχής Μορφολογία του εδάφους Το νερό και η σημασία του για την περιοχή Θρησκευτικά και ιστορικά μνημεία της περιοχής Τουρισμός Ο καιρός Η εκπαίδευση στην περιοχή. 4.1. Ειδικά θέματα για την εκπαιδευτική κατασκήνωση του Προδρόμου Το Δασικό Κολλέγιο Ο Μετεωρολογικός Σταθμός Ο Μοναστήρι της Τρικουκιάς Το Μοναστήρι του Κύκκου Το Θρονί Ο Τάφος του Μακαρίου Ο Καλοπαναγιώτης (Υδατοφράκτης, Ιχθυοτροφείο, Αγ. Ιωάννης ο Λαμπαδιστής, Ιαματικά Λουτρά κ.ά.) Η περιοχή της Μαραθάσας 12

5. Δραστηριότητες Κατάλληλη οργάνωση της ζωής στην κατασκήνωση. Ανάθεση ευθυνών και καθηκόντων που αφορούν το άτομο, την ομάδα και το σύνολο (κοιτώνες, τραπεζαρία, εργασίες, ψυχαγωγικά προγράμματα). Επισκέψεις και συλλογή πληροφοριών με παρατήρηση, ερωτηματολόγια και συνεντεύξεις - συζήτηση. Χρησιμοποίηση σημειώσεων, μαγνητοφώνων, φωτογραφικής, βιντεοκάμερας κ.ά. Συνεντεύξεις με πρόσωπα - πηγές όπως ο κοινοτάρχης, ο ιερέας, ο δάσκαλος, ο περιβολάρης, ο δασονόμος, ο ηγούμενος, ο ξενοδόχος, η οικοκυρά κ.ά. Ιχνογραφήσεις και κατασκευές Δραματοποιήσεις σχετικές με τη ζωή και τα προβλήματα των κατοίκων της περιοχής και παρουσίασή τους κατά τη διάρκεια των ψυχαγωγικών προγραμμάτων Συλλογές (φύλλα, πετρώματα κ.ά.) Γραφικές παραστάσεις και συγκριτικοί πίνακες (π.χ. ο πληθυσμός του χωριού το χειμώνα και το καλοκαίρι, ο τουρισμός στις διάφορες εποχές, η αστυφιλία και η μείωση του πληθυσμού κ.ά.) Έρευνα, συλλογή πληροφοριών, ταξινόμηση, συζήτηση, καταγραφή και παρουσίαση των αποτελεσμάτων Μελέτη ευκαιριακών θεμάτων Τήρηση καθημερινού ατομικού ημερολογίου από τα παιδιά Συγγραφή εκθέσεων Καιρικές παρατηρήσεις Εκδρομές Ολοκλήρωση και παρουσίαση - έκθεση των εργασιών στο σχολείο για ενημέρωση και των άλλων παιδιών του σχολείου. 13

6. Μεθοδολογικές εισηγήσεις H επίτευξη των σκοπών και των στόχων, επιτυγχάνεται πιο εύκολα με τη χρησιμοποίηση προσεγγίσεων που επιδιώκουν: Τη συμμετοχή των παιδιών στη δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων και την ανάληψη καθηκόντων και ευθυνών από τα παιδιά Τη λύση των προβλημάτων που παρουσιάζονται στην ομάδα, μέσα από συζήτηση και συνεργασία Την αντιμετώπιση των δυσκολιών προσαρμογής των παιδιών στην ομαδική ζωή και μακριά από την οικογένειά τους με κατανόηση και αγάπη Την ενθάρρυνση και τον έπαινο της καλής συμπεριφοράς, των καλών συνηθειών, του κοινωνικού και ομαδικού πνεύματος και των σωστών στάσεων προς τις διάφορες αξίες Την εφαρμογή των αρχών της αυτοδιοίκησης και την αυτοκριτική Την ενεργό συμμετοχή των παιδιών στις διάφορες δραστηριότητες της κατασκήνωσης Την ικανοποίηση, κατά το δυνατό, των ατομικών αναγκών των παιδιών Την επίτευξη των στόχων της κατασκήνωσης μέσα από σύγχρονες διαδικασίες μάθησης. 14

7. Μέσα ΠΡΟΣΩΠΑ Ο κοινοτάρχης Ο ιερέας Ένας αγρότης Ο ηγούμενος του μοναστηριού Ένας παραδοσιακός τεχνίτης της περιοχής Μια οικοκυρά Ένας γέρος κάτοικος Ο δάσκαλος κ.ά. ΥΛΙΚΑ Βιβλία, χάρτες, γραφική ύλη, ηλεκτρονικός υπολογιστής Μαγνητόφωνο, φωτογραφική, επιδιασκόπιο, τηλεόραση, βίντεο Τηλεσκόπιο, μικροσκόπιο, φακοί Υλικά τέχνης Μουσικά όργανα Βοηθήματα για παιχνίδια, μπάλες, ρακέτες Βοήθημα για σκετσάκια, τραγούδια Πηγές για την περιοχή κ.ά. 8. Αξιολόγηση Η αξιολόγηση είναι αναπόσπαστο μέρος κάθε διαδικασίας μάθησης. Στο τέλος κάθε κατασκηνωτικής σειράς ο δάσκαλος πρέπει να αξιολογήσει την όλη προσπάθειά του, για να εξακριβώσει κατά πόσο επιτεύχθηκαν οι στόχοι που έθεσε: γνωσιολογικοί, συναισθηματικοί και ψυχοκινητικοί. Η αξιολόγηση θα γίνει με παρατήρηση, συζήτηση και δοκιμασία. 15

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΗΝΩΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 7:00 Εγερτήριο 7:00-7:40 Ατομική καθαριότητα - Συγύρισμα προσωπικών ειδών 7:40-8:00 Προσευχή - Έπαρση της σημαίας - Ετοιμασία τραπεζαρίας 8:00-8:20 Πρόγευμα 8:20-9:00 Γενική καθαριότητα - Επιθεώρηση 9:00-12:15 Δραστηριότητες - Εκδρομές - Επισκέψεις 12:15-12:39 Ατομική καθαριότητα - Ετοιμασία τραπεζαρίας 12:30-13:00 Γεύμα 13:00-13:30 Ελεύθερος χρόνος 13:30-14:30 Μεσημβρινή ανάπαυση (σιωπητήριο) 14:30-16:00 Δραστηριότητες - Επισκέψεις 16:00-16:30 Απογευματινό 16:30-17:30 Δραστηριότητες - Εργασία κατά τμήματα 17:30-17:40 Υποστολή της Σημαίας 17:40-18:00 Ατομική καθαριότητα - Ετοιμασία τραπεζαρίας 18:00-18:30 Δείπνο 18:30-19:30 Ελεύθερος χρόνος 19:30-21:30 Ψυχαγωγικές δραστηριότητες 21:30-22:00 Ετοιμασία για ύπνο 22:00 Σιωπητήριο

ΠΡΩΙ ΑΠΟΓΕΥΜΑ ΒΡΑΔΥ ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΡΙΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΠΕΜΠΤΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Άφιξη Τακτοποίηση Οργάνωση Εκδρομές: Κοιλάδα της Μαραθάσας Αγ. Ιωάννης Λαμπαδιστής Ιχθυοτροφείο Καλοπαναγιώτη Οίκος Επισκέψεις: Δασικό Κολλέγιο Μετεωρολογικός Σταθμός Βερεγγάρια Εκδρομές: Μοναστήρι του Κύκκου Θρονί της Παναγίας Μουσείο Καθαριότητα Συγύρισμα θαλάμων Περίπατος - επίσκεψη στο Μοναστήρι της Τρικουκιάς Επίσκεψη στον Πρόδρομο Γνωριμία με τη γύρω περιοχή Εργασία κατά τμήματα Επίσκεψη στις καλλιέργειες του Προδρόμου Εργασία κατά τμήματα Αθλητικές δραστηριότητες Επιτραπέζια παιχνίδια Εργασία κατά τμήματα Επίσκεψηπερίπατος στο δάσος Μάζεμα υλικών για συλλογέςκατασκευές Εργασία κατά τμήματα Αναχώρηση μετά το γεύμα Εργασία κατά τμήματα Ψυχαγωγικό πρόγραμμα Ψυχαγωγικό πρόγραμμα Ψυχαγωγικό πρόγραμμα Ψυχαγωγικό πρόγραμμα

ΜΕΡΟΣ Β