ΦΡΟΝΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΦΡΟΝΤΙΣΤΕΣ

ΤΕΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΊΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΑΣΙΑ ΦΡΟΝΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΦΡΟΝΤΙΣΤΕΣ Υποβληθείσα στην καθηγήτρια Χαρανά Αικατερίνη από την σπουδάστρια Αγγελική Tσιρμιγκα-ΑΕΜ:491(Π. Γρηγορίου 92 68200 Ορεστιάδα) Έναρξη:15/12/2014 Λήξη:14/06/2015 ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟ 2015

Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.... 1 ΜΕΡΟΣ Α... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο... 3 1.Ορισμοί και Έννοιες... 3 1.1 Τι είναι φροντίδα;... 3 1.2 Τι είναι Φροντιστής... 3 1.4 Ψυχικές Διαταραχές.... 5 1.5Το μέγεθος του προβλήματος.... 5 1.6Ανάδειξη σπουδαιότητας και Αναγκαιότητας της Μελέτης.... 6 1.7Αναγκαιότητα Δημόσιας Υγείας... 7 1.7.1 Ορισμός... 7 1.7.2Δημόσια Υγεία... 7 1.8Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας.... 8 1.9.1Παράγοντες Επιβάρυνσης.... 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο... 12 Το «προφίλ» των φροντιστών... 12 2.1Τα χαρακτηριστικά των φροντιστών... 12 2.2 Αυτός που αναλαμβάνει την τελική φροντίδα... 13 2.3 Ο Ρόλος του Άτυπου Φροντιστή... 16 2.4 Αναγκαιότητα φροντιστών... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο... 23 Φροντίδα και Επιβάρυνση... 23 3.1 Η έννοια της επιβάρυνσης της φροντίδας... 23

3.1.1 Η διαστάσεις της επιβάρυνσης της φροντίδας... 23 3.1.2 Οι παράγοντες και οι επιπτώσεις της επιβάρυνσης... 25 3.2 Η επιβάρυνση των οικογενειών που φροντίζουν ασθενείς με μείζονες ψυχικές διαταραχές... 27 3.2.1 Το στρες της φροντίδας... 29 3.2.2 Το στρες της οικογένειας που φροντίζει... 30 3.2.3 Το πλαίσιο του στρες της φροντίδας... 32 3.2.4 Οι μεσολαβητικές καταστάσεις... 33 3.2.5 Τα αποτελέσματα της φροντίδας... 34 ΜΕΡΟΣ Β... 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο... 35 Προβλήματα του φροντιστή... 35 4.1 Το φορτίο των φροντιστών των ανοιακών ασθενών... 35 4.2 Συναισθηματικό φορτίο φροντιστών με ασθενείς με χρόνια νόσο... 39 4.3 Η κατάθλιψη που διερευνάται ως διαταραχή, περισσότερο στους φροντιστές χρονιών ασθενών... 41 4.4 Άλλες μορφές επιβάρυνσης του φορτίου των φροντιστών... 42 4.5 Συνέπειες αρνητικών συναισθημάτων που βιώνουν οι φροντιστές.. 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5o... 45 Ανάγκες φροντιστών... 45 5.1 Κατηγορίες αναγκών των φροντιστών... 45 5.1.1 Ανάγκη για ψυχολογική υποστήριξη... 45 5.1.2 Ανάγκη για επικοινωνία και σύνδεση δικτύων... 47 5.1.3 Ανάγκη για οικονομική υποστήριξη στο έργο της φροντίδας... 50 5.1.4 Ανάγκη για εκπαίδευση και ενημέρωση στα θέματα φροντίδας του ασθενούς... 51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο... 53 Πληροφόρηση Φροντιστών... 53 6.1πληροφόρηση... 53

6.1.1 Είδη πληροφόρησης... 54 6.1.2 Οικονομικά θέματα.... 55 6.1.3 Νομικά θέματα... 56 6.1.4. Ετοιμάζοντας μια διαθήκη... 57 6.1.5 Αποφάσεις φροντίδας υγείας... 57 6.1.6 Η διαθήκη που γίνεται εν ζωή είναι γνωστή σαν μια προχωρημένη οδηγία... 58 6.1.7 Πληρεξούσιο φροντίδας υγείας... 58 6.2 Πρακτικές, Συναισθηματικές και Κοινωνικές συνέπειες από την έλλειψη υποστήριξης στο άτομο που φροντίζει... 58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο... 60 Ο Ρόλος του Νοσηλευτικού Προσωπικού στους φροντιστές ψυχικά ασθενών... 60 7.1 Η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινότητας... 60 7.2 Νοσηλευτές και φροντίδα... 61 7.3 Παράγοντες που δυσχεραίνουν το έργο του Νοσηλευτή... 65 7.3.1 Γενικοί Παράγοντες... 65 7.3.2 Ειδικοί Παράγοντες... 67 7.4 Η ενημέρωση των Φροντιστών των Ψυχικά Ασθενών από το Νοσηλευτικό Προσωπικό... 68 7.5 Νοσηλευτική και φροντιστές... 72 7.5.1 Συμβουλευτική Νοσηλευτική... 72 7.5.2 Το μέλλον της Νοσηλευτικής για Φροντιστές... 75 7.5.3 Νοσηλεία στο σπίτι... 76 7.5.4 Αναγκαιότητα και πλεονεκτήματα της Νοσηλείας στο σπίτι... 78 7.5.5 Αίτιες που οδήγησαν στη νοσηλεία στο σπίτι... 79 7.5.6 Παρηγορητική φροντίδα στο σπίτι... 82 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο... 84 ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΦΡΟΝΤΙΣΤΕΣ... 84

8.1 Τα Δικαιώματα και οι ευθύνες του Φροντιστή... 84 8.2 Η Συμβολή στην Προτεινόμενη Θεραπεία του Ασθενή από τον Φροντιστή του... 85 8.2.1 Ανησυχίες των Φροντιστών... 86 8.3 Υποστήριξη για τους Φροντιστές... 86 8.4 Υπηρεσίες για την φροντίδα των Φροντιστών... 90 8.5 Ο Φροντιστής σαν ατομική Μονάδα... 92 8.5.1 Πρακτικές Συμβουλές για Φροντιστές... 93 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο... 96 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ- ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 96 9.1 Υπηρεσίες και Προγράμματα στην Ελλάδα... 96 9.2 Υπηρεσίες Υποστήριξης και εκπαίδευσης των Φροντιστών... 98 9.2.1 Εταιρία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών... 99 9.2.2 Ψυχιατρική Εταιρία «Ο Νέστωρ»... 101 9.2.3 Υπηρεσία «Βοήθεια στο σπίτι»... 104 9.3 Συμπεράσματα και προτάσεις όσον αφορά την Υποστήριξη των ατόμων που φροντίζουν ένα άτομο του οικογενειακού τους Περιβάλλοντος... 107 9.3.1 Συμπεράσματα και Προτάσεις... 108 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 112 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ... 112 ΞΕΝΟΓΛΩΣΗ... 115

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η φροντίδα ασθενών και ηλικιωμένων ατόμων με αναπηρίες από την οικογένεια έχει αυξηθεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια λόγω της αύξησης του προσδόκιμου χρόνου επιβίωσης και του φαινόμενο του γήρατος των πληθυσμών, με αποτέλεσμα την υψηλή επίπτωση στα χρόνια νοσήματα, τους αυξημένους οικονομικούς περιορισμούς και τις εξελίξεις στην ιατρική τεχνολογία. Ως συνέπεια αυτών των τάσεων, τα μέλη της οικογένειας και ιδιαίτερα ένα από αυτά τα άτομα αναλαμβάνουν όλο και περισσότερες ευθύνες οι οποίες είναι παρόμοιες με αυτές των επαγγελματιών υγείας ή άλλων κοινωνικών υπηρεσιών, αλλά συχνά αυτό γίνεται προς όφελος της κοινωνίας. Η επιβάρυνση μεταφέρεται στο άτομο που αναλαμβάνει όλη την ευθύνη της φροντίδας, με αποτέλεσμα ο φροντιστής να επιβαρύνεται ακόμα περισσότερο από τον ασθενή. Επίσης, ο φροντιστής όπως ονομάστηκε το άτομο που φροντίζει έναν ασθενή που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις βασικές του ανάγκες, επιβαρύνεται και σωματικά και συναισθηματικά από το «φορτίο» της φροντίδας με αποτέλεσμα τις περισσότερες φορές να μην επιτυγχάνεται η ικανοποιητική φροντίδα για τον ασθενή. Έτσι γίνεται αντιληπτό ότι ο φροντιστής χρήζει άμεσης φροντίδας, ανάλογης με τη αυτήν που δικαιούται ένα άρρωστο άτομο. Με βάση τα παραπάνω η μελέτη αυτή εξετάζει την επιβάρυνση που υφίστανται οι φροντιστές κατά την διάρκεια της φροντίδας, αλλά και προτείνει τρόπους που θα ανακουφίσουν τους φροντιστές από το βάρος και την ευθύνη της φροντίδας ασθενών ατόμων συνήθως από το οικογενειακό περιβάλλον.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η παροχή φροντίδας είναι μια πηγή έντονου στρες για την οικογένεια ενός ηλικιωμένου, αφού μπορεί να υπάρχουν μέχρι και τρεις στενοί συγγενείς που επηρεάζονται βαθιά από το συναισθηματικό, κοινωνικό και οικονομικό φορτίο. Ο όρος «φορτίο φροντιστών» έχει επικρατήσει διεθνώς και αφορά στα βάρη σωματικά, συναισθηματικά ή οικονομικά που επωμίζονται όσοι φροντίζουν έναν ηλικιωμένο. Ένας φροντιστής, ο οποίος βιώνει αρνητικά συναισθήματα για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να φτάσει σε σημείο να μην παρέχει καλή φροντίδα στον ασθενή, αλλά και να παραμελεί σημαντικά του ίδιο του τον εαυτό. Στη χώρα μας δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα το θέμα της φροντίδας των ηλικιωμένων, αφού η οικογένεια θεωρείται υποχρεωμένη να επωμίζεται το βάρος, χωρίς να εξετάζεται το κατά πόσο είναι ικανή να προσφέρει βοήθεια αντάξια των αναγκών του ασθενούς. Μέσω αυτού του πρίσματος αναλύονται τα παρακάτω κεφάλαια. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο αναλύεται η έννοια της φροντίδας, και ο ορισμός της έννοιας «φροντιστή» και τα είδη του φροντιστή. Ακόμα, γίνεται μια εκτεταμένη αναφορά στης ψυχικές διαταραχές και το μέγεθος του προβλήματος. Επίσης αναλύονται και οι βασικές έννοιες της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και της Δημόσιας υγείας. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην άτυπη φροντίδα που παρέχουν οι φροντιστές σε ασθενείς καθώς και στα χαρακτηριστικά και στο ρόλο του φροντιστή κατά την διάρκεια της φροντίδας, το άτομο που τελικά επωμίζεται όλη την φροντίδα και επίσης την αναγκαιότητα των φροντιστών που αναλαμβάνουν το άρρωστο άτομο της οικογένειας. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται ανάλυση της επιβάρυνσης της φροντίδας καθώς και οι διαστάσεις και οι παράγοντες της επιβάρυνσης. Έπειτα αναφέρονται η επιβάρυνση της οικογένειας, το στρες που προκαλείται, αλλά και τα αποτελέσματα και οι μεσολαβητικές καταστάσεις της διαδικασίας της φροντίδας. 1

Στο τέταρτο κεφάλαιο καταγράφονται τα συναισθηματικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο φροντιστής κατά την διάρκεια της φροντίδας, τη θλίψη και οι συνέπειες των αρνητικών συναισθημάτων των φροντιστών στους ασθενείς, αλλά και στους ίδιους. Στη συνέχεια στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύονται οι ανάγκες των φροντιστών όπως είναι η επικοινωνία, ή ψυχολογική και η οικονομική υποστήριξη, καθώς και η ανάγκη για ενημέρωση και εκπαίδευση. Παρακάτω κρίνεται αναγκαίο να γίνει ξεχωριστή αναφορά στην πληροφόρηση των φροντιστών σε σημαντικά θέματα που είναι τα οικονομικά και τα νομικά που συνδέονται άμεσα με τη φροντίδα του ασθενούς καθώς και οι συνέπειες από την έλλειψη υποστήριξης. Όσον αφορά το κεφάλαιο έβδομο γίνεται εκτεταμένη αναφορά στο ρόλο του νοσηλευτή στη φροντίδα του ασθενούς αλλά και ιδιαίτερα του φροντιστή του. Έτσι αναφέρονται ο ρόλος του επαγγελματία υγείας αλλά και η εκπαίδευση του προσωπικού. Επίσης αναφέρεται ένας πολύ σημαντικός ρόλος του νοσηλευτή που είναι η ευαισθητοποίηση της κοινότητας για το υπάρχον πρόβλημα. Τέλος στο τελευταίο κεφάλαιο πραγματοποιείται ανάλυση στις υπηρεσίες υποστήριξης για φροντιστές, καθώς και συμβουλευτική νοσηλευτική για φροντιστές, υποστήριξη φροντιστών, συμβουλές φροντίδας του εαυτού του και πρακτικές συμβουλές για φροντιστές, καθώς και προτάσεις για τη βελτίωση της ήδη υπάρχουσας κατάστασης. 2

ΜΕΡΟΣ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο 1.Ορισμοί και Έννοιες 1.1 Τι είναι φροντίδα; Από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση προκύπτει ότι η έννοια της φροντίδας είναι πολυδιάστατη. Το κάθε άτομο διαμορφώνει διαφορετική στάση απέναντι στην φροντίδα ανάλογα με το θρησκευτικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει. Επιπροσθέτως μπορούμε να πούμε ότι η νοσηλευτική φροντίδα ως φαινόμενο βιώνεται σε όλους τους πολιτισμούς ενώ υπάρχουν ειδικά πολιτισμικά πρότυπα φροντίδας. Έτσι συμπεραίνουμε ότι η φροντίδα όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τα άτομα, προβάλει ουσιαστικά τη θέση, ότι η φιλοσοφία της νοσηλευτικής επιστήμης στηρίζεται σε ιδανικά και πανανθρώπινες αξίες, ο σεβασμός των οποίων από τους επαγγελματίες νοσηλευτές εξασφαλίζει υψηλή ποιότητα στην παρεχόμενη φροντίδα και προάγει το νοσηλευτικό έργο προς όφελος τόσο του ατόμου όσο και της κοινωνίας(κώρτσιου κ.α. 2008). 1.2 Τι είναι Φροντιστής Ως φροντιστής μπορεί να οριστεί το άτομο που προσφέρει υποστήριξη είτε με αμοιβή είτε χωρίς, σε έναν άνθρωπο μεγαλύτερης ηλικίας, τόσο για την ικανοποίηση αναγκών του σε επίπεδο καθημερινής λειτουργικότητας, όσο και σε επίπεδο συντροφικότητας (Τριαντάφυλλου 2006). 3

1.3 Είδη φροντιστή. Η παροχή φροντίδας εξαρτάται από τις ιδιαίτερες ανάγκες του κάθε ατόμου και χωρίς αυτήν οι αποδέκτες θα βίωναν με δυσκολία την καθημερινότητα τους. Κάποιοι άλλοι μάλιστα ίσως να μην μπορούσαν και να επιβιώσουν όπως για παράδειγμα στις περιπτώσεις των ατόμων που πάσχουν από τη νόσο Alzheimer. Το αποτέλεσμα είναι η διάκριση των φροντιστών ανάλογα με το είδος της φροντίδας που παρέχουν. Έτσι οι φροντιστές μπορεί να είναι επίσημοι και ανεπίσημοι. Επίσημος φροντιστής θεωρείται αυτός που ειδικεύεται σε επαγγελματικές υπηρεσίες μακροχρόνιας φροντίδας ως υπάλληλος δημόσιου ή ιδιωτικού οργανισμού (εταιρίας) τόσο σε ίδρυμα όπως τα κέντρα περίθαλψης ηλικιωμένων, όσο και κατ οίκον. Τέτοιοι φροντιστές μπορεί να είναι οι κοινωνικοί λειτουργοί, οι νοσηλευτές καθώς και εκπαιδευμένο προσωπικό (Τριανταφύλλου,2006). Ο ανεπίσημος φροντιστής είναι εκείνος που παρέχει φροντίδα χωρίς να λαμβάνει κάποια οικονομική αποζημίωση. Συνήθως τα άτομα αυτά είναι κάποιο μέλος της οικογένειας (σύζυγος, παιδιά, αδέρφια) άτομα του ευρύτερου κοινωνικού κύκλου (φίλοι, γείτονες, συγγενείς) ή εθελοντές. Ανεπίσημος φροντιστής μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, δεδομένου ότι συναντάμε φροντιστές από όλα τα κοινωνικά επίπεδα τις κουλτούρες και τις ηλικίες. Ακόμη και το ανήλικο παιδί που συνεισφέρει στη φροντίδα κάποιου ηλικιωμένου μέλους της οικογένειας μπορεί να θεωρηθεί φροντιστής (Νοσηλευτική στην Ψυχική Υγεία,2010). Σε αυτές τις περιπτώσεις οι νεαροί φροντιστές συχνά λαμβάνουν και συναισθηματικές ευθύνες, φροντίδας που κανονικά θα έπρεπε να αναλαμβάνονται από έναν ενήλικα. Όταν γίνεται αναφορά στην ανεπίσημη που παρέχει ένα άτομο σε κάποιο μέλος της οικογένειας του το οποίο είναι εξαρτημένο οπό αυτό χρησιμοποιείται συχνά ο όρος «οικογενειακός φροντιστής». Κατά γενική αποδοχή ο όρος αυτός περιλαμβάνει την παροχή φροντίδας η οποία ξεπερνά τα όρια του φυσιολογικού ή του συνηθισμένου στις οικογενειακές σχέσεις. Στην πλειοψηφία τους οι οικογενειακοί φροντιστές δεν 4

αναλαμβάνουν το ρόλο του φροντιστή από επιλογή άλλα λόγω συνθηκών. Για μερικούς ανθρώπους η φροντίδα εμφανίζεται σταδιακά με την πάροδο του χρόνου. Για άλλους αυτό μπορεί να συμβεί κατευθείαν. Οι φροντιστές μπορεί να είναι πλήρους ή μερικής απασχόλησης. Μπορεί να ζουν με τον ασθενή ή να παρέχουν φροντίδα από απόσταση. 1.4 Ψυχικές Διαταραχές. Ορισμός Οι ψυχικές διαταραχές και διαταραχές της συμπεριφοράς θεωρούνται κλινικά σημαντικές καταστάσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από μεταβολές στη σκέψη στην διάθεση ή την συμπεριφορά και συνδυάζονται με προσωπική δυσφορία ή έκπτωση της λειτουργικότητας. Οι ψυχικές διαταραχές και διαταραχές της συμπεριφοράς δεν είναι απλά διαφοροποιήσεις μέσα στα πλαίσια της φυσιολογικής διακύμανσης αλλά αναφέρονται σε σαφώς ανώμαλα ή παθολογικά αίτια. Αυτές οι εκδηλώσεις για να κατηγοριοποιηθούν ως διαταραχές, πρέπει να έχουν διάρκεια, να υποτροπιάζουν και να προκαλούν κάποιο βαθμό προσωπικής δυσφορίας ή έκπτωσης της λειτουργικότητας σε έναν ή περισσότερους τομείς της ζωής (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας,2003). 1.5Το μέγεθος του προβλήματος. Οι ψυχικές διαταραχές είναι συχνές και προσβάλλουν ανθρώπους σε όλες τις χώρες και κοινωνίες σε όλες τις πληθυσμιακές ομάδες. Ο συνολικώς επιπολασμός των διαταραχών εκτιμάται ότι είναι 10% στους ενήλικες περίπου ιδίου μεταξύ ανδρών και γυναικών και ότι το 20-25% του πληθυσμού θα εμφανίσει κάποια στιγμή της ζωής του ψυχικές διαταραχές. Τετρακόσια πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από ψυχικές διαταραχές είκοσι τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι από σχιζοφρένεια και εκατόν είκοσι ένα εκατομμύρια από κατάθλιψη. 5

Επιδημιολογικές έρευνες στην κοινότητα διαπιστώνουν αυξητική τάση του μεγέθους της ψυχολογικής επιβάρυνσης και ψυχιατρικής νοσηρότητας στο γενικό πληθυσμό τα τελευταία χρόνια Μια διεθνής μελέτη που έγινε από τον ΠΟΥ σε 14 Κέντρα Υγείας σε όλον τον κόσμο έδειξε ότι ποσοστό 24% του συνόλου των ασθενών που επισκέφτηκαν τις υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας έχουν μία η περισσότερες ψυχικές διαταραχές. Αντίστοιχες επιδημιολογικές έρευνες στη χώρα μας κατά τις δύο τελευταίες δεκαετείς έχουν αναφέρει ποσοστά επιπολασμού περίπου στο 14-20%. Ευρήματα μελετών που διεξήχθησαν στην Π.Φ.Υ στην Ελλάδα συμφωνούν ότι οι ψυχικές διαταραχές είναι συχνές ενώ υπογραμμίζουν τη σημασία της πρόληψης των ψυχικών διαταραχών (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2001). Έτσι σύμφωνα με τα παραπάνω μπορούμε να κατανοήσουμε το μέγεθος του προβλήματος και επίσης τον τεράστιο αριθμό των ασθενών που χρίζουν ειδικευμένης φροντίδας αλλά και ατόμων που θα μπορέσουν να φροντίσουν αυτούς τους ανθρώπους. 1.6Ανάδειξη σπουδαιότητας και Αναγκαιότητας της Μελέτης. Οι φροντιστές είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι κατά τη διάρκεια της φροντίδας των ηλικιωμένων, κυρίως των ασθενών που πάσχουν από τη νόσο Alzheimer, και έχει αποδειχθεί ότι ευθύνονται σε ένα μεγάλο βαθμό για την βελτίωση και την καλύτερη έκβαση της ζωής των ασθενών. Παρόλα αυτά δεν υπάρχουν πολλές μελέτες για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ίδιοι και οι οικογένειες τους. Έτσι μελετώντας την βιβλιογραφία γίνεται αντιληπτό το μέγεθος του φορτίου που έχουν αναλάβει αυτά τα άτομα. Στην Ελλάδα δεν έχει μελετηθεί αρκετά το πρόβλημα του φορτίου των φροντιστών. Έτσι από την ανασκόπηση προέκυψε ότι οι μελέτες Ελλήνων συγγραφέων που αναφέρονται στην διερεύνηση των προβλημάτων των αναγκών και των επιπτώσεων από την φροντίδα ασθενών με μείζονες ψυχικές διαταραχές είναι περιορισμένες. Τέτοιες όμως μελέτες κρίνονται αναγκαίες ώστε να διερευνηθούν οι πιθανές αιτίες επιβάρυνσης στα άτομα και τις οικογένειες, καθώς και η αναγκαιότητα υποστήριξης και εκπαίδευσης των οικογενειών και των ατόμων που φροντίζουν 6

ασθενείς με νόσο Alzheimer,και να επαναπροσδιοριστούν οι ρόλοι τον όσων παρέχουν φροντίδα στο χώρο της ψυχικής υγείας. Έτσι δεδομένης της σπουδαιότητας των ανθρωπίνων πόρων στην παροχή θεραπειών και υπηρεσιών, τα συμπεράσματα της παρούσας μελέτης θα μπορούσαν να συνεκτιμηθούν με τα αντίστοιχα ερευνών που μπορούν να πραγματοποιηθούν και στην Ελλάδα άλλα και σε άλλες χώρες και να συμβάλλουν στην περαιτέρω διερεύνηση των εκπαιδευτικών αναγκών και στον επαναπροσδιορισμό των ρόλων όσων παρέχουν φροντίδα στο χώρο της ψυχικής υγείας. 1.7Αναγκαιότητα Δημόσιας Υγείας 1.7.1 Ορισμός Η Δημόσια Υγεία ορίζεται ως το σύνολο των οργανωμένων δραστηριοτήτων της πολιτείας και της κοινωνίας που είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες και αποβλέπουν στην πρόληψη νοσημάτων, στην προστασία και την παραγωγή της υγείας του πληθυσμού, στην αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και στην βελτίωση της ποιότητας ζωής(υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, 2008). 1.7.2Δημόσια Υγεία Στενά συνδεδεμένες με την έννοια της Δημόσιας Υγείας είναι οι έννοιες της ανάπτυξης και της προαγωγής της υγείας, της εκτίμησης των επιπτώσεων στην υγεία διαφόρων πολιτικών και προγραμμάτων, της διαχείρισης του κινδύνου για την υγεία της βελτίωσης της ποιότητας των υπηρεσιών και των συνθηκών διαβίωσης καθώς και των προτερημάτων για την υγεία. 7

Στην ευρύτερη της έννοιας μπορούμε να πούμε ότι η Δημόσια Υγεία περιέχεται επίσης και ο σχεδιασμός και η αποτίμηση των υπηρεσιών υγείας καθώς και η κοινωνικοοικονομική αξιολόγηση των υγειονομικών προγραμμάτων και παρεμβάσεων. Έτσι μπορούμε να αναφέρουμε ότι η Δημόσια Υγεία είναι η υγεία του πληθυσμού και η εφαρμογή της είναι θέμα πολικής επιλογής. Οι βασικές λειτουργείς της Δημόσιας Υγείας είναι : Στην παρακολούθηση της υγείας του πληθυσμού καθώς και των παραγόντων που την επηρεάζουν. Στην προστασία και προαγωγή της υγείας, καθώς και στην πρόληψη των ασθενειών. Στο σχεδιασμό και την αξιολόγηση υπηρεσιών υγείας. Στην προάσπιση των αναγκών υγείας των διάφορων ομάδων του πληθυσμού. Στον έλεγχο των λοιμωδών νοσημάτων και άλλων υψηλής επικράτησης νοσημάτων και στην αντιμετώπιση εκτάκτων κινδύνων και απρόβλεπτων ειδικών συνθηκών ( Τούντας, 2008). 1.8Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Στη διεθνή πρακτική έχει επικράτηση μια πληθώρα ορισμών για την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας(ΠΦΥ).Μια προσπάθεια αναζήτησης των ορισμών που έχουν καταγραφεί ανέδειξε πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις. Ο ορισμός αποδίδεται κάθε φορά διαφορετικά, καθώς καθορίζεται από το φάσμα των υπηρεσιών που παρέχονται, τις ανάγκες του πληθυσμού και τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου δυναμικού που υπηρετεί στον τομέα αυτό. Η ΠΦΥ δεν ταυτίζεται πλήρως με την γενική οικογενειακή ιατρική, αλλά αποτελεί μία ευρεία έννοια, η οποία περιλαμβάνει το δίκτυο των δομών, των τεχνολογιών και του ανθρώπινου κεφαλαίου που προσφέρει υπηρεσίες υγείας στην κοινότητα. Διαμέσου αυτής παρέχονται υπηρεσίες σχετικές με την πρόληψη, την διάγνωση, τη θεραπεία και την αποκατάσταση με στόχο διατήρηση και τη βελτίωση του επιπέδου της υγείας και την επίτευξη της κοινωνικής ευεξίας (Φωτιάδου,20011). 8

Η έννοια της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, η οποία περιλαμβάνει την πρόληψη καθορίστηκε το 1978 με την διακήρυξη της Alma-Ata και ορίζεται ως: «Βασική φροντίδα βασισμένη σε πρακτικές επιστημονικά τεκμηριωμένες και κοινωνικά αποδεκτές μεθόδους και τεχνολογία. Η φροντίδα αυτή είναι στη διάθεση όλων τον πολιτών της κοινότητας και των οικογενειών τους και παρέχεται με την πλήρη συμμετοχή τους και σε κόστος που η κοινότητα και η χώρα μπορεί να επωμισθεί σε κάθε στάδιο της ανάπτυξης της, μέσα στο πνεύμα της αυτοδυναμίας και της αυτοδιάθεσης. Η ΠΦΥ αποτελεί ένα βασικό συστατικό στοιχείο όχι μόνο του συστήματος υγείας μιας χώρας του οποίου είναι το κεντρικό σημείο αναφοράς, αλλά και του γενικότερου κοινωνικοοικονομικό εποικοδομήματος. Η ΠΦΥ φέρνει τη φροντίδα υγείας όσο το δυνατόν κοντύτερα στους χώρους όπου εργάζονται και ζουν οι άνθρωποι και αποτελεί το πρώτο στοιχείο σε μία συνεχή διαδικασία παροχής υπηρεσιών υγείας». Μια από τις σημαντικότερες πρόσφατες αλλαγές στο χώρο τα υγείας διεθνώς, υπήρξε το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την παροχή πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και την πρόληψη. Ενισχύθηκε η άποψη ότι το επίκεντρο της προσοχής της σύγχρονης ιατρικής φροντίδας θα πρέπει να είναι εξαρτημένο από το πάσχον άτομο, όχι ως προσωπική βιολογική προσωπικότητα, αλλά ως κοινωνική οντότητα και κυρίως προσωπική ετερότητα με το δικό του μικρό ή μεγάλο περιβάλλον και το δικό του τρόπο συμπεριφοράς. Έτσι στα σύγχρονα συστήματα υγείας η καθημερινή πρακτική δεν περιορίζεται πλέον στην καταπολέμηση μόνο της νόσου, άλλα στη δια βίου συντήρηση και των ασθενών αλλά και της οικογένειάς του (Τούντας 2002). Τέλος στη χώρα μας η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας περιορίζεται ουσιαστικά στην πρωτοβάθμια ιατρική περίθαλψη, η οποία ασκείται αποσπασματικά και χωρίς συντονισμό από τα εξωτερικά ιατρεία των νοσοκομείων, τα πολυϊατρεία των ασφαλιστικών οργανισμών και τους συμβεβλημένους με αυτούς γιατρούς, καθώς και από τα αγροτικά ιατρεία για τον αγροτικό πληθυσμό. Γίνεται κατανοητό ότι έτσι θίγονται τα προβλήματα της συνολικής κάλυψης των αναγκών του πληθυσμού και θεσμοθετούνται οι αρχές και οι στόχοι της πρωτοβάθμιας φροντίδας για την υγεία. 9

1.9Διερεύνηση της επιβάρυνσης φροντιστών ψυχικά ασθενών. Μέτα την ψυχιατρική μεταρρύθμιση και το κίνημα της αποϊδρυματοποίησης η φροντίδα των ασθενών μετατοπίστηκε στην οικογένεια η οποία συμβάλλει πλέον στην εξέλιξη του ατόμου με ψυχικές διαταραχές.οι συγγενείς των ασθενών με ψυχικές διαταραχές βιώνουν αισθήματα απώλειας, θλίψης, ντροπής, ενοχής και θυμού και παράλληλα βιώνουν το στιγματισμό και την κοινωνική απομόνωση. Η καθημερινότητα τους διαταράσσεται καθώς καλούνται να παρέχουν με συνέπεια την φροντίδα τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Έτσι καταλαβαίνουμε ότι οι φροντιστές είναι αυτοί που επωμίζονται όλο το φορτίο της φροντίδας. Με αποτέλεσμα να σχετίζουμε την έννοια του φροντιστή με την έννοια επιβάρυνση. Λέγοντας επιβάρυνση εννοούμε αυτό που δύσκολα μπορεί να αντέξει κανείς, σωματικά ή συναισθηματικά. Η επιβάρυνση αποτελεί πηγή μεγάλης ανησυχίας ή άγχους και ειδικά όταν σχετίζεται με μία ευθύνη ή ένα καθήκον. Η αντικειμενική επιβάρυνση περιλαμβάνει οποιονδήποτε παράγοντα μπορεί να διαταράξει την οικογενειακή ζωή και οφείλεται στα προβλήματα του ασθενούς. Η υποκειμενική επιβάρυνση σχετίζεται με την υποκειμενική εμπειρία και τα συναισθήματα του φροντιστή. Το πρόβλημα της επιβάρυνσης είναι πολυδιάστατο και δεν εξαρτάται μόνο από τα χαρακτηριστικά και τα προβλήματα του ασθενούς αλλά επεκτείνεται μέσα στο ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο του στρες και της αντιμετώπισής του. Πολλές μελέτες έχουν βρει ότι οι στρατηγικές που χρησιμοποιούν τα άτομα για να αντιμετωπίσουν το στρες της φροντίδας αποτελούν σημαντικό προγνωστικό παράγοντα της έντασης και της επιβάρυνσης την οποία βιώνουν. 10

1.9.1Παράγοντες Επιβάρυνσης. Οι συγγενείς ψυχικά ασθενών αποτελούν ένα «αόρατο» υγειονομικό σύστημα λόγω της χρονιότητας των νόσων αυτών και της αναγκαιότητας για μακροχρόνια χρήση των κοινοτικών υπηρεσιών υγείας. Η επιβάρυνση των φροντιστών ψυχικά ασθενών διακρίθηκε σε ένα αισθητό αντικειμενικό φορτίο (οικονομικό κόστος, μείωση αποδοτικότητας, στην εργασία, διαταραχή οικογενειακής καθημερινότητας) και σε ένα υποκειμενικό φορτίο (αισθήματα απώλειας, ανησυχία, κατάθλιψη, ή αμηχανία για το κοινωνικό γίγνεσθαι). Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε σχέση με την επιβάρυνση οικογενειών, βρέθηκαν διαφορές οι οποίες σχετίζονται με την χρήση ψυχιατρικών υπηρεσιών. Έτσι όταν η παρεχόμενη φροντίδα από τις υπηρεσίες υγείας ήταν ποιοτική ο φροντιστής φαίνεται ότι δεν επιβαρύνεται ακόμη και αν ο ασθενής είχε επανειλημμένες εισαγωγές σε ψυχιατρείο, ή σε υπηρεσία ψυχικής υγείας, είχε θετική επιρροή στο περιβάλλον ώστε να μην υποφέρει από την ψυχολογική πτυχή του στίγματος. Αυτό αντιστρέφεται όταν οι συγγενείς προσεγγίζοντας τις ψυχιατρικές υπηρεσίες υγείας δεν ελάμβαναν την απαραίτητη προσοχή από τους επαγγελματίες υγείας(σταθάρου κ.α. 2011). 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Το «προφίλ» των φροντιστών 2.1Τα χαρακτηριστικά των φροντιστών Η παροχή φροντίδας και η διαθεσιμότητα των ανεπίσημων φροντιστών σε κάθε χώρα εξαρτάται από ένα μίγμα παραγόντων που σχετίζεται με την παράδοση, τις νομικές αρμοδιότητες, την υγειονομική περίθαλψη, την κοινωνική πολιτική, το εθνικό προϋπολογισμό, το τον εθνικό πλούτο και τις δημογραφικές τάσεις όσον αφορά τα επίπεδα γονιμότητας και το προσδόκιμο ζωής. Υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές μεταξύ των διαφόρων χωρών και τον τρόπο πού παρέχεται η φροντίδα.έτσι καταλαβαίνουμε ότι ανάλογα με την χρηματοδότηση είναι και η παρεχόμενη φροντίδα. Με αποτέλεσμα να μπορούμε να αναφέρουμε ενδεικτικά ότι στην Ελλάδα η οικογένεια διατηρεί την εύθηνη της φροντίδας των ηλικιωμένων και των ψυχικά ασθενών, ακόμη και όταν υπάρχουν επαγγελματίες βοηθοί ή νοσηλεύονται σε ιδρύματα. Οι περισσότεροι νιώθουν ότι κάνουν ότι θα έκανε οποιοσδήποτε στη θέση τους. Σε πολλές περιπτώσεις φροντίδας ηλικιωμένων ατόμων, απαιτείται πολύωρη φροντίδα και ανάλογα με τη σοβαρότητα της ψυχικής σωματικής και νοηματικής κατάστασης του φροντισμένου, απαιτούνται αλλαγές στην οικογενειακή δομή. Το ζήτημα των οικογενειακών φροντιστών έχει συζητηθεί ελάχιστα στην Ελλάδα και αυτό διότι η κοινή γνώμη θεωρεί ότι οι οικογένειες έχουν την υποχρέωση και την ικανότητα παραδοσιακής παροχής άτυπης της φροντίδας στα ηλικιωμένα μέλη τους. Επιπρόσθετα, επικρατεί η αντίληψη ότι η φροντίδα αντιπροσωπεύει ένα αναπόφευκτο γνώρισμα της οικογενειακής ζωής και αποτελεί καθήκον. 12

2.2 Αυτός που αναλαμβάνει την τελική φροντίδα Την φροντίδα των εξαρτημένων ηλικιωμένων ατόμων συνήθως αναλαμβάνουν κυρίως οι σύζυγοι και τα παιδία. Αναλυτικότερα: Οι σύζυγοι ως φροντιστές. Στις περισσότερες χώρες είθισται να παρέχεται βοήθεια από τους συζύγους, στο σύντροφο τους όταν αρρωσταίνει. Ενώ οι γυναίκες τείνουν να βοηθούν τους συζύγους τους ανάμεσα και σε άλλες οικιακές τους υποχρεώσεις, η παροχή φροντίδας από έναν άντρα μπορεί να οδηγήσει σε απόκτηση και άλλων επιδεξιοτήτων που συνδέονται με την φροντίδα: π.χ. το νοικοκυριό και το μαγείρεμα. Αυτό αποτελεί ίσως ένα λόγο που εξηγεί γιατί σε μερικές ευρωπαϊκές χώρες οι μελέτες δείχνουν ότι όπου υπάρχουν υπηρεσίες βοήθειας στο σπίτι, στη διάθεση των ηλικιωμένων και των φροντιστών, οι γυναίκες φροντιστές τείνουν να χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες αυτές δυσανάλογα λιγότερο. Τα παιδία ως φροντιστές. Στην περίπτωση που τα παιδιά είναι πρόθυμα να φροντίσουν τον εξαρτημένο γονέα τους, μπορεί να προκύψουν δυσκολίες εάν δεν κατοικούν στην ίδια περιοχή. Εάν μάλιστα ο βαθμός εξάρτησης είναι υψηλός υπάρχουν αντίστοιχες πιθανότητες συγκατοίκησης. Συνήθως το ηλικιωμένο πρόσωπο πρέπει να μετακινηθεί, ιδίως όταν τα ίδια τα παιδία εργάζονται ακόμα ή ασχολούνται με την φροντίδα των δικών τους παιδιών ή εγγονιών. Η κατοικία όμως μπορεί να μην είναι αρκετά μεγάλη για την φιλοξενία ενός επιπλέον εξαρτημένου ηλικιωμένου ή ψυχικά ασθενή ατόμου. Επίσης, υπάρχει το ενδεχόμενο οι συντάξεις και τα οικογενειακά επιδόματα να μην επαρκούν την ενοικίαση μεγαλύτερου διαμερίσματος για την εκτεταμένη οικογένεια. Όλα αυτά οδηγούν σε συνθήκες δυσχερούς συγκατοίκησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι κόρες και οι νύφες αναλαμβάνουν τη φροντίδα για τα εξαρτημένα άτομα. 13

Ενώ θα ήταν δυνατό να αναλάβουν και οι γιοί καθήκοντα φροντίδας εντούτοις το κύριο βάρος πέφτει στις γυναίκες. Κάτι τέτοιο συμβαίνει στις περισσότερες χώρες αν και η αυξημένη συμμέτοχη των γυναικών στην αγορά εργασίας και η μεταβολή του ρόλου τους στα πλαίσια της οικογένειας και της κοινωνίας έχει πολλούς να αναρωτιούνται για τις συνέπειες που θα προκαλέσει η διαιώνιση της προσφοράς της φροντίδας εκ μέρους των γυναικών, χωρίς ανταμοιβή και αναγνώριση. Τα αδέρφια ως φροντιστές. Για μερικά εξαρτημένα ηλικιωμένα ή ψυχικά ασθενή άτομα που δεν έχουν παντρευτεί ποτέ ή που έχουν ήδη χηρεύσει, κάποιο από τα αδέρφια τους μπορεί να είναι ο κύριος φροντιστής. Η σημερινή γενιά των ηλικιωμένων κυρίως προέρχεται συχνά από πολυμελείς οικογένειες και αρκετά αδέρφια μπορεί να έχουν συγκατοικήσει αρκετά χρόνια πριν. Και στην περίπτωση αυτή, οι γυναίκες αναλαμβάνουν την κύρια εύθηνη της φροντίδας. Άλλοι συγγενείς ως φροντιστές. Άλλοι συγγενείς μπορούν να αναλάβουν συγκεκριμένα καθήκοντα φροντίδας, ειδικά στην περίπτωση έλλειψης στενών συγγενών ή για την ενίσχυση του κύριου φροντιστή. Είναι πολύ δύσκολο να αναλάβουν το αποκλειστικό βάρος της, εκτός εάν έχει ήδη προηγηθεί μία ρητή συμφωνία. Φίλοι και γείτονες. Η έκφραση «καλός γείτονας» είναι πολύ σημαντική για τους ηλικιωμένους και τους ψυχικά ασθενείς και ιδιαίτερα για τους φροντιστές τους. Η ανεπίσημη υποστήριξη που παρέχεται εθελοντικά από τους γείτονες εκδηλώνεται σε πολλά επίπεδα: φύλαξη του ασθενή προετοιμασία φαγητού, πληρωμή λογαριασμών και συναισθηματική συμπαράσταση. Σε περιπτώσεις ανάγκης για παροχή φροντίδας, ή έλλειψη ενός άμεσου φροντιστή για τον ηλικιωμένου ή ψυχικά ασθενή μπορεί να οδηγήσει μερικούς στην ανάπτυξη συγκεκριμένων σχέσεων με στενούς φίλους ή γείτονες μακρινούς συγγενείς ή συγχωριανούς με αντάλλαγμα την κληροδότηση προς αυτούς ιδιοκτησίας ή χρηματικής αμοιβής. Οι ρυθμίσεις αυτές μπορούν να γίνουν αντικείμενο ανήθικης συναλλαγής, ενώ τα παιδία που συμμετέχουν σε αυτές μπορούν επιπλέον να δημιουργήσουν νομικά προβλήματα στο δικαιούχο των παροχών μετά το θάνατο του ηλικιωμένου προσώπου. Η διάθεση για την παροχή φροντίδας διαφοροποιείται ανάλογα με τις οικογενειακές περιστάσεις, έτσι είναι πιθανότερο οι ασθενείς να έχουν μία σύζυγο που τους 14

περιποιείται, πάρα το αντίθετο. Η άτυπη φροντίδα είναι κυρίως δουλεία τον γυναικών, είτε ως παιδί, αδερφή, σύζυγος, φίλη ή γειτόνισσα. Αν και διαφέρουν τα ποσοστά συνολικά τα δύο τρίτα της φροντίδας παρέχεται από τις γυναίκες. Χαρακτηριστικά το ποσοστό των γυναικών φροντιστών υπολογίζεται ότι είναι ηλικίας 45-65 χρόνων. Τις δεκαετίες 70, 80,και 90 χαρακτηρίζεται ως ένα ευάλωτο άτομο για λόγους που σχετίζονται με την έλλειψη σχετικής μόρφωσης και οικονομικής αυτοτέλειας. Ο ρόλος του φροντιστή, πολλές φορές συνδυάζονται και με παράλληλη εργασία στο σπίτι (χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της άσκησης του επαγγέλματος της μοδίστρας) ή εκτός σπιτιού (όπως Ελληνίδα αγρότισσα), χωρίς όμως να κατοχυρώνονται επαγγελματικά δικαιώματα και βέβαια μελλοντικά αντίστοιχα συνταξιοδοτικά. Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις στην πολιτική της οικογένειας, στη ισότητα των ατόμων και την προώθηση της συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η σημερινή εικόνα της γυναίκας είναι σαφέστατα διαφοροποιημένη και ως βασικοί λόγοι προβάλλονται η οικονομική της ανεξαρτησία, η ένταξη της στο εργατικό δυναμικό, η μόρφωση της, οι κοινωνικές παροχές και αντίστοιχα προγράμματα, μέσω των οποίων μπόρεσε να «αποδεσμευτεί» ως ένα βαθμό από τον ρόλο του φροντιστή. Παρόλο που οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα των φροντιστών καθώς δίνουν 2,5 φορές περισσότερη φροντίδα από τους άνδρες, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση του αριθμού των ανδρών φροντιστών, κυρίως των συζύγων. Ωστόσο, όπου η φροντίδα παρέχεται από ένα ηλικιωμένο άτομο σε ένα άλλο τότε υπάρχει μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ των φύλων. Είναι αποδειγμένο ότι το βιολογικό, συναισθηματικό, και οικονομικό κόστος του φροντιστή είναι τεράστιο. Στους εργαζόμενους φροντιστές παρατηρείται συχνά μεγάλη κούραση από το διπλό βάρος δουλείας και φροντίδας, γεγονός που τους υποχρεώνει να μειώσουν το ωράριο εργασίας, να αλλάξουν απασχόληση, ακόμη και να παραιτηθούν από την εργασία τους, την οποία δύσκολα ξαναβρίσκουν όταν διακοπεί η φροντίδα. Ακόμη πολλά ψυχολογικά προβλήματα έχουν τη ρίζα τους στη μακροχρόνια φροντίδα ενός ηλικιωμένου η ψυχικά ασθενή συγγενή, έτσι η κατά διαστήματα υποστήριξη, ανακούφιση του φροντιστή, αποτελεί τη μοναδική διέξοδο. Όσο μεγαλύτερο χρόνο οι πρωτοβάθμιοι φροντιστές παραμένουν υγιείς, τόσο περισσότερο θα διατηρήσουν την 15