DEMOCRITUS UNIVERSITY of THRACE the 10th International Conference of Greek Linguistics Edited by Zoe Gavriilidou Angeliki Efthymiou Evangelia Thomadaki Penelope Kambakis-Vougiouklis Komotini 2012
Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου O r g a n i z i n g C o m m i t t e e Z o e G a v r i i l i d o u A n g e l i k i E f t h y m i o u E v a n g e l i a T h o m a d a k i Penelop e Kambakis -Vougiou klis Γραμματειακή Υποστήριξη S e c r e t a r i a l S u p p o r t Ioannis Anagnostopoulos M a r i a G e o r g a n t a P o l y x e n i I n t z e N i k o s M a t h i o u d a k i s L i d i j a M i t i t s E l e n i P a p a d o p o u l o u A n n a S a r a f i a n o u E l i n a C h a dji p a p a ISBN 978-960-99486-7-8 Τ υ π ο γ ρ α φ ι κ ή ε π ι μ έ λ ε ι α Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ η ς Ε λ έ ν η Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς ε ξ ώ φ υ λ λ ο υ Ν ί κ ο ς Μ α θ ι ο υ δ ά κ ης Copyright 2012 Δ η μ ο κ ρ ί τ ε ι ο Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο Θ ρ ά κ η ς D e m o c r i t u s U n i v e r s i t y o f T h r a c e Ε ρ γ α σ τ ή ρ ι ο Σ ύ ν τ α ξ η ς, Μ ο ρ φ ο λ ο γ ί α ς, Φ ω ν η τ ι κή ς, Σ η μ α σ ι ο λ ο γ ί α ς, L a b o ra to r y o f S y n ta x, M o r pho l o g y, P h o n e t i c s, S e m a n t i c s, Δ ι ε θ ν έ ς Σ υ ν έ δ ρ ι ο Ε λ λ η ν ι κ ή ς Γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α ς I n t er n a ti o n a l C o n fe r e n c e o f G r e e k L inguist ic s www.icgl.gr +Μ όρφωση Δ Π Θ +M orp ho SE D U T H
ΓΛΩΣΣΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΒΙΘΥΝΙΑΣ. ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΜΕ ΤΑ ΘΡΑΚΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ Παπαδοπούλου Ελένη ΚΕΝΔΙ-ΙΛΝΕ, Ακαδημία Αθηνών, Ελλάδα e_papad@academyofathens.gr ABSTRACT This paper proposes a contribution to the geolinguistic mapping of the local idioms of Bithynia. The research is based not only on the material contained in the manuscripts kept at the Research Center for Modern Greek Dialects of the Academy of Athens, but also on linguistic material published in several articles and bibliographies which deal with this particular area. In addition, this study intends to point out and evaluate - from a critical perspective- the various problems which arise in connection to the manuscripts and linguistic material used. Furthermore, a possible parallel has been drawn between Andrioti's views concerning the Thracian local idioms and theories which are mentioned in various studies relating to the local idioms of Bithynia. Λέξεις κλειδιά: διαλεκτολογία, γλωσσογεωγραφία, μικρασιατικά ιδιώματα, Βιθυνία, Ανατολική Θράκη 1. Εισαγωγή Η ανακοίνωση επιχειρεί να συμβάλει στη γλωσσογεωγραφική αποτύπωση των ιδιωμάτων της Βιθυνίας, βασιζόμενη στο υλικό των χειρογράφων του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών (ΚΕΝΔΙ), όπως και σε γλωσσικό υλικό που περιλαμβάνεται σε μελέτες, άρθρα και βιβλιογραφία για τα ιδιώματα της περιοχής. Η μελέτη επιχειρεί την κριτική αποτίμηση καθώς και την επισήμανση προβλημάτων που ανακύπτουν σε σχέση με το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την έρευνα. Εν συνεχεία γίνεται παραλληλισμός των σχετικών με τα θρακικά ιδιώματα απόψεων του Ανδριώτη (1943-44: 131-185) με τις απόψεις για τα ιδιώματα της Βιθυνίας, όπως αυτές καταγράφονται σε σχετικές με την περιοχή εργασίες. 2. Το υλικό H μελέτη ενός προσφυγικού ιδιώματος έχει την ιδιαιτερότητα ότι εξετάζει ένα ιδίωμα, το οποίο τη στιγμή που μελετάται δεν μιλιέται στην αρχική κοιτίδα του. Έτσι, η ουσιαστική πρόκληση αλλά και το «πρόβλημα» για τον ερευνητή ενός προσφυγικού ιδιώματος είναι η ανεύρεση αντιπροσωπευτικού και ικανού γλωσσικού υλικού προκειμένου να εξαγάγει κατά το δυνατόν ασφαλή συμπεράσματα. Ένας βασικός προβληματισμός που προκύπτει σε σχέση με το υλικό αφορά το κατά πόσον αυτό αντιπροσωπεύει τα ιδιώματα στην «αυθεντική» τους μορφή, δηλαδή αυτή που μιλιόταν στην κοιτίδα τους. Επιπλέον, όπως μπορεί να παρατηρήσει κανείς από το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την παρούσα μελέτη, το γεγονός ότι αυτό προέρχεται από διάφορες χρονικές περιόδους και από ποικίλες πηγές, εγείρει ερωτήματα για το ποια ακριβώς «εκδοχή» του εκάστοτε ιδιώματος καταγράφεται στις επιμέρους πηγές. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι πληροφορητές δεν χρησιμοποιούν πια τα ιδιώματα στη μορφή που μιλήθηκαν στη Μικρά Ασία, και σίγουρα έχει αλλοιωθεί ένα μέρος των χαρακτηριστικών τους. Ας σημειωθεί ότι οι φορείς των ιδιωμάτων αυτών είναι σχεδόν έναν αιώνα εκπατρισμένοι και διασπαρμένοι σε όλη την Ελλάδα. Σήμερα οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες πρώτης γενιάς έχουν πια πεθάνει, γεγονός που δημιουργεί ιδιαίτερες δυσκολίες όχι μόνο στην ανεύρεση αλλά και στη διασταύρωση των πληροφοριών προκειμένου να ελεγχθεί η αξιοπιστία του ήδη υπάρχοντος υλικού. Συχνά επίσης, για ορισμένα χαρακτηριστικά που έχουν παραμείνει στην ιδιόλεκτο των πληροφορητών, είναι δύσκολο να αποφανθεί κανείς κατά πόσον είναι γνήσια μικρασιατικά ή είναι αποτέλεσμα επίδρασης του νέου περιβάλλοντος. Σε πολλές περιπτώσεις η έλλειψη επαρκών στοιχείων για τους In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp. 1056-1062. Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.
[ ΓΛΩΣΣΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΒΙΘΥΝΙΑΣ. ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΜΕ ΤΑ ΘΡΑΚΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ] πληροφορητές (πχ. ηλικία, μόρφωση, επάγγελμα κ.λπ.) στις πηγές υλικού αποτελεί παράμετρο που δυσχεραίνει την αξιολόγηση του υλικού που καταγράφεται στις εκάστοτε συλλογές. Οι παραπάνω δυσκολίες επιβάλλουν ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά τη μέθοδο προσέγγισης και επεξεργασίας του υλικού, για τη διασφάλιση της αξιοπιστίας των πορισμάτων. Η συστηματική παραβολή των στοιχείων των ποικίλων πηγών υλικού είναι απαραίτητη ώστε να ελεγχθούν τα γλωσσικά φαινόμενα που καταγράφονται. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα μελέτη προέρχεται κυρίως από το Αρχείο του ΚΕΝΔΙ, ενώ αξιοποιήθηκε και η σχετική βιβλιογραφία (μελέτες και άρθρα) για τα ιδιώματα της περιοχής. Το γλωσσικό υλικό που αφορά τη Βιθυνία στο Αρχείο του ΚΕΝΔΙ (βλ. τα σχετικά χφ. στον πίνακα που ακολουθεί) προέρχεται κυρίως από τρεις περιοχές. Η πρώτη βρίσκεται στην παραλιακή ζώνη δυτικά της Νικομήδειας απέναντι από τα Πριγκηπόνησα. Η δεύτερη αφορά την περιφέρεια της Προύσας μέχρι τα παράλια, και η τρίτη το τμήμα της Απολλωνιάδας, που περιλαμβάνει την ομώνυμη κωμόπολη και την ομάδα των Πιστικοχωρίων. Τα χφ. του Αρχείου ΚΕΝΔΙ που καταγράφουν υλικό από τις παραπάνω περιοχές χρονολογούνται από το 1888 έως και το 2003 και μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες. Στα χφ. του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως (ΧΚ) που είναι και τα παλαιότερα (1888-1890), και στα χφ. με υλικό που έχει καταγραφεί (από το 1933-2003) είτε από ερευνητές του ΚΕΝΔΙ που πραγματοποίησαν αποστολές σε περιοχές της κυρίως Ελλάδας όπου βρίσκονται εγκατεστημένοι πρόσφυγες καταγόμενοι από τη Βιθυνία, είτε είναι χφ. ιδιωτών, τα οποία περιέχουν γλωσσικό υλικό και κατατέθηκαν στο Αρχείο του ΚΕΝΔΙ. Τα χειρόγραφα του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως κατά κύριο λόγο καταγράφουν υλικό από την περιοχή της Νικομήδειας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για συλλογές από λόγιους της εποχής που περιέχουν πλούσιο υλικό, κυρίως λεξιλόγιο, παραμύθια, παροιμίες, αινίγματα και τραγούδια, δίνουν ωστόσο περιορισμένες πληροφορίες που μπορούν να οδηγήσουν σε συμπεράσματα για τη φωνητική, μορφολογία κ.λπ. των ιδιωμάτων στα οποία αναφέρονται. Έτσι, συμπεράσματα ως προς το φωνηεντισμό κάποιων οικισμών της περιοχής της Νικομήδειας, μπορούν να εξαχθούν κυρίως από μεταγενέστερες συλλογές υλικού που έγιναν από ερευνητές του ΚΕΝΔΙ. Σε ό,τι αφορά τις συλλογές υλικού των ερευνητών του ΚΕΝΔΙ, μεγάλο τμήμα εξ αυτών συγκεντρώνει υλικό από πρόσφυγες πρώτης γενιάς. Ωστόσο, όπως κανείς μπορεί να διαπιστώσει, το χρονικό εύρος της πραγματοποίησης των αποστολών συχνά δεν αποκλείει την επίδραση των νέων συνθηκών (κοινωνικών / γλωσσικών) στους τόπους εγκατάστασης των πληροφορητών. Έτσι, για παράδειγμα, σε κάποιες περιπτώσεις στα χφ. διαπιστώθηκε ότι το υλικό που καταγράφουν από τον ίδιο τόπο είναι πολύ διαφορετικό. Αυτό πιθανότατα οφείλεται, είτε στη χρονική απόσταση μεταξύ των δύο αποστολών, είτε στο ότι πολύ συχνά στους τόπους έρευνας κατοικεί «μείγμα» προσφύγων από την Βιθυνία και αλλού (π.χ. στα Μουδανιά κατοικούν πρόσφυγες από τους Ελιγμούς, την Καλόλιμνο, το Κουρί, την Κίο, τους Επιβάτες Αν. Θράκης κ.λπ., καθώς και ντόπιοι). Εξ αντικειμένου μία τέτοια πληθυσμιακή σύνθεση δημιουργεί ερωτηματικά για την ταυτότητα των πληροφορητών των χφ. Σε άλλες περιπτώσεις (πχ. στο Κατιρλί) τα χφ. του ΚΕΝΔΙ αποτυπώνουν βόρειο φωνηεντισμό σε μια περιοχή της Βιθυνίας όπου μάλλον αναμένεται νότιος. Το γεγονός αυτό προβληματίζει για το κατά πόσον ο βόρειος φωνηεντισμός που καταγράφεται στα χφ. οφείλεται στην επίδραση του βόρειου φωνηεντισμού στους τόπους εγκατάστασης ή εάν τα χφ. απεικονίζουν πράγματι το φωνηεντισμό του ιδιώματος στη Βιθυνία. Ως εκ τούτου, για τους προαναφερθέντες λόγους, το υλικό που μελετάται δημιουργεί επιστημονική ανασφάλεια. Ας σημειωθεί εξάλλου ότι οι συλλογές των χειρογράφων που μελετήθηκαν διασώζουν κυρίως τα έντονα φωνητικά φαινόμενα των ιδιωμάτων και λεξιλόγιο, ενώ τα στοιχεία που αφορούν τη μορφολογία και τη σύνταξη άλλοτε είναι αντιπροσωπευτικά και άλλοτε όχι. Πέρα από το υλικό του ΚΕΝΔΙ ιδιαίτερη αξία για τη μελέτη των ιδιωμάτων της Βιθυνίας, και κυρίως για την περιοχή της Προύσας, έχουν οι διδακτορικές διατριβές, των Δαγκίτση (1943) για το Ντεμίρντεσι, Δεληγιάννη (2002) για τα Κουβούκλια και Παπαδοπούλου (2010) για την Τρίγλια, οι οποίες αποτελούν τις μοναδικές ολοκληρωμένες γλωσσικές μελέτες για την περιοχή. Σημαντική συμβολή στην έρευνα των ιδιωμάτων της περιοχής αποτελούν και οι πρόσφατες μελέτες της ερευνήτριας του ΚΕΝΔΙ Μ. Κωνσταντινίδου (2005, 2005 β, 2008, 2009) ενώ στοιχεία για τα ιδιώματα των Πιστικοχωρίων καταγράφονται από τον Α. Μπουσμπούκη (2003). Οι υπόλοιπες αναφορές των ιδιωμάτων της Βιθυνίας, σε άρθρα ή βιβλία ποικίλου περιεχομένου, παρέχουν αποσπασματικά στοιχεία για τη γλωσσική κατάσταση της περιοχής. Με βάση τα παραπάνω από το υλικό του Αρχείου του ΚΕΝΔΙ επιλέχθηκαν χφ. από τα οποία με σχετική ασφάλεια μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για το φωνηεντισμό των οικισμών της περιοχής. Κριτήρια για την επιλογή αποτέλεσαν η παλαιότητα, η ποσότητα του υλικού, ο αριθμός των χφ. για τον ίδιο οικισμό και η δυνατότητα διασταύρωσης του υλικού με πληροφορίες από τη βιβλιογραφία ή από δημοσιευμένο υλικό άλλων πηγών. [ 1057 ]
[ ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ] Έτσι, όπως φαίνεται και στον πίνακα που ακολουθεί, οι απαραίτητες επιστημονικές πληροφορίες συγκεντρώθηκαν κυρίως για την περιοχή της Προύσας μέχρι τα παράλια καθώς επίσης και για την περιοχή Απολλωνιάδας-Πιστικοχωρίων, ενώ για τρεις από τους οικισμούς της Νικομήδειας συγκεντρώθηκαν απλώς επαρκή στοιχεία. Οικισμός Περιοχή Υλικό Φωνηεντισμός Κίος Προύσας χφ. 725 α / 1958 Ν Τρίγλια Προύσας χφ. 725β/1958, Διδακτορική Διατριβή Παπαδοπούλου Ν Παλλαδάρι Προύσας χφ. 1065/1975 Ν Μουδανιά Προύσας χφ. 725 α / 1958, χφ. 1166/1979 Ν* Ελιγμοί Προύσας χφ. 518/ 1933, χφ. 725 α /1958 Ν Ντερέκιοϊ Προύσας χφ. 1468/2003 Ν Κουβούκλια Προύσας 1078/1976, Διδακτορική Διατριβή Δεληγιάννη Η Ντεμίρντεσι Προύσας ΧΚ 424/1890, χφ. 689/1965, Διδακτορική Διατριβή Δαγκίτση Η Απολλωνιάδα Απολλωνιάδας χφ. 753/1959 και βιβλιογραφία Ν χφ. 1107/1976: Αγία Κυριακή, χφ. 1140/1978: Μπάσκιοϊ, χφ. Πιστικοχώρια Απολλωνιάδας 1141/1978: Αγινάτοι, Β Κωνσταντινάτοι, χφ. 1323/1992: Κίδια Καλόλιμνος χφ. 725 α / 1958 Ν Κουρί Νικομήδειας ΧΚ 412/1894, ΧΚ415/1890, χφ. 725 α / 1958 Ν Αρακλί Νικομήδειας χφ. 921/1970, χφ. 1137/1977 Ν Κατιρλί Νικομήδειας ΧΚ 410 /1888, ΧΚ 412/1894, ΧΚ 414/1889, ΧΚ 415/1890, ΧΚ 424/ 1890, χφ. 1111/1976, χφ. Β 1196/1980 Αρβανιτοχώρι Νικομήδειας ΧΚ 412/1894, ΧΚ415/1890, ΧΚ 416/1890 - Αρμουτλί Νικομήδειας ΧΚ 412/1894, ΧΚ415/1890, ΧΚ/416/ 1890, ΧΚ 424/1890 - Κοντζές Νικομήδειας ΧΚ 412/1894, ΧΚ 416/ 1890 - Αγία Κυριακή Νικομήδειας ΧΚ 412/1894, ΧΚ 416/ 1890 - Τσινάρι Νικομήδειας ΧΚ 412/1894, ΧΚ 416/ 1890 - * Για τα Μουδανιά, σημειώνω την αντίφαση των χφ. 3. Γλωσσογεωγραφία της Βιθυνίας Η γλωσσογεωγραφία της Βιθυνίας χαρακτηρίζεται από την ανομοιογένεια των ιδιωμάτων ως προς το φωνηεντισμό, διότι στην περιοχή απαντούν νοτίου, ημιβορείου και βορείου τύπου ιδιώματα. [ 1058 ]
[ ΓΛΩΣΣΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΒΙΘΥΝΙΑΣ. ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΜΕ ΤΑ ΘΡΑΚΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ] Με βάση το υλικό που μελετήθηκε και όπως φαίνεται στο χάρτη, στην περιοχή της Βιθυνίας σε γενικές γραμμές διακρίνονται τρεις περιοχές φωνηεντισμού: παράλια (Τρίγλια, Μουδανιά, Κίος, Παλλαδάρι, Ελιγμοί, Αρακλί, Κουρί, νησί Καλόλιμνος / όπου απαντούν νοτίου τύπου ιδιώματα), ενδοχώρα (Κουβούκλια, Ντεμίρντεσι / χαρακτηριστικά των ημιβορείων), με νησίδα νότιου το Ντερέκιοϊ που βρίσκεται μεταξύ των δύο περιοχών, ενώ στην ορεινή και γεωγραφικά απομονωμένη περιοχή των Πιστικοχωρίων απαντούν βορείου τύπου ιδιώματα, με εξαίρεση την Απολλωνιάδα που αποτελεί νησίδα νότιου φωνηεντισμού. Σε κάποιες περιπτώσεις η ρευστότητα των φαινομένων σε συνδυασμό με τα προβλήματα που προαναφέρθηκαν δημιουργεί επιφυλάξεις ως προς την παραπάνω κατάταξη των ιδιωμάτων της Βιθυνίας. Όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά η Κωνσταντινίδου (2008: 302, υποσημ. 75): «Τα ιδιώματα της Βιθυνίας... με εξαίρεση την ιδιάζουσα περίπτωση των Πιστικοχωρίων, δεν παρουσιάζουν κανονικά την τροπή του άτονου ο > ου, όπως συμβαίνει με τα βόρεια ιδιώματα της Νέας Ελληνικής. Αντίθετα, τα περισσότερα έχουν κυρίαρχο νοτιοελλαδικό φωνηεντισμό, αν και ορισμένα (Κίος, Προύσα, Ντεμίρντεσι, Κουβούκλια) εμφανίζουν, άλλοτε σποραδικά και άλλοτε με μεγαλύτερη συχνότητα, το δεύτερο από τα δύο χαρακτηριστικά των σύγχρονων βορειοελλαδικών ιδιωμάτων, δηλ. την αποβολή των άτονων /i/ και /u/, στοιχείο το οποίο τα συνδέει με τα ημιβόρεια ιδιώματα της ΝΕ, και εγείρει ερωτηματικά σχετικά με την ένταξή τους στα νότια ιδιώματα». Παρ όλες τις δυσκολίες, αντιθέσεις και αντιφάσεις, οφείλουμε έναν πρώτο επιστημονικό προσδιορισμό με βάση το υλικό που μέχρι στιγμής έχουμε στη διάθεσή μας. Η πολυμορφία των ιδιωμάτων της περιοχής στις περιορισμένες βιβλιογραφικές αναφορές που εντοπίστηκαν είτε στις γενικές μελέτες για τα μικρασιατικά ιδιώματα όπως του Dawkins 1 είτε στις ειδικότερες για ιδιώματα της Βιθυνίας, όπως του Δαγκίτση 2, συχνά αποδόθηκε στην ποικίλη 1 Ο Dawkins (1916), παραθέτει αποσπασματικές αναφορές για κάποια ιδιώματα της Βιθυνίας με βάση γλωσσικό υλικό που είχε συλλέξει από τα χωριά Αρακλειά, Ντεμίρντεσι, Απολλωνιάδα και τους Βουλγαράτους των Πιστικοχωρίων. Όπως αναφέρει στα συμπεράσματα του (1916: 192), εξαιρεί από την έρευνά του τα ιδιώματα της Βιθυνίας καθώς θεωρεί ότι κατά κύριο λόγο οι πληθυσμοί της περιοχής αυτής είχαν μεταφερθεί εκεί από την ευρωπαϊκή πλευρά του Βόσπορου. Βλ. σχετικά και Τριανταφυλλίδης (1938: 273-76). 2 Danguitsis (1943: 24-5): «Έτσι όπως μιλήθηκε από τους πρώτους εποίκους που ήρθαν από τα Άγραφα της Ηπείρου η διάλεκτος αυτή φαίνεται να ανήκει στα βόρεια... Ωστόσο δεν υπάρχει καμία μαρτυρία του e > i και του ο > u στη διάλεκτο του Ντεμίρντεσι. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι είτε αυτό το φαινόμενο της τροπής είναι μεταγενέστερο της αποχώρησης των κατοίκων από τα Άγραφα είτε ότι ήταν ακριβώς στην εκκίνησή του και χάθηκε καθώς εξελίχθηκε σε διάλεκτο. Αντιθέτως, βρίσκουμε τη χρήση του θελά / θαλά για τη διαμόρφωση της υποθετικοδυνητικής έγκλισης [ 1059 ]
[ ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ] προέλευση των πληθυσμών που κατά καιρούς εποίκισαν τη Βιθυνία. Ας σημειωθεί ότι ανάλογες απόψεις διατυπώνονται στη βιβλιογραφία και για τα ιδιώματα της Αν. Θράκης από μελετητές όπως ο Ψάλτης 3 για το ιδίωμα των Σαράντα Εκκλησιών αλλά και σε άλλες περιπτώσεις, προκειμένου να ερμηνευθούν κοινά φαινόμενα που φαίνεται να συνδέουν τα ιδιώματα γεωγραφικά απομακρυσμένων περιοχών. Η ερμηνεία της ανομοιογένειας των ιδιωμάτων ως αποτέλεσμα των εποικισμών βασίστηκε εν πολλοίς και στις προφορικές παραδόσεις των κατοίκων οι οποίοι συχνά συνέδεαν την προέλευσή τους με κάποια περιοχή της κυρίως Ελλάδας. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή των Πιστικοχωρίων, που αποτελούν μία συμπαγή και ξεχωριστή ομάδα οικισμών στη Βιθυνία, όπου όμως ο βόρειος φωνηεντισμός της περιοχής έρχεται σε αντίθεση με τον νότιο φωνηεντισμό της Μάνης (βλ. Μπουσμπούκης 2001: 363), από την οποία οι κάτοικοι, καθώς και μελετητές (Κλεώνυμος- Παπαδόπουλος 1867: 97-8, Καλπακίδης 1987: 14-17) της περιοχής, θεωρούν ότι έλκουν την καταγωγή τους 4. Η περιοχή της Βιθυνίας και ιδιαίτερα η παραλιακή ζώνη κατά καιρούς προσέλκυσε πληθυσμούς από πολλές και διαφορετικές περιοχές και ιδιαίτερα τα νησιά του βορείου Αιγαίου, τη Θράκη, τη Μακεδονία αλλά και τον Πόντο. Ωστόσο όπως διαπιστώθηκε παρ όλες τις κατά καιρούς μετακινήσεις πληθυσμών από και προς τη Βιθυνία, δεν υπάρχει ιστορικά μαρτυρημένος εποικισμός μεγάλων συμπαγών πληθυσμών, ικανών να επηρεάσουν την εξέλιξη των ιδιωμάτων της περιοχής, ώστε να αποδίδεται η γλωσσική πολυμορφία της στις δημογραφικές μεταβολές. Από τη μελέτη των ιστορικών στοιχείων και των δημογραφικών ανακατατάξεων της Βιθυνίας, προέκυψε ότι η περιοχή κατοικήθηκε από τους αρχαίους χρόνους, ενώ η ύπαρξη γηγενούς πληθυσμού με ιστορική συνέχεια από τους μεσαιωνικούς χρόνους μέχρι τον 20 ο αι. καταγράφεται στις σχετικές μελέτες για την περιοχή 5. Οι περισσότεροι από τους ερευνητές συμφωνούν πως, τουλάχιστον κατά τη βυζαντινή περίοδο, υπήρχε ήδη ή άρχισε να διαμορφώνεται εκεί το πληθυσμιακό υπόστρωμα των κοινοτήτων της περιοχής, άρα η διερεύνηση της γλωσσικής της εξέλιξης θα πρέπει να έχει ως αφετηρία ένα γλωσσικό υπόστρωμα διαμορφωμένο ήδη από την εποχή αυτή. Χαρακτηριστική είναι η επισήμανση σε χάρτη από τον που απαντά στη Ήπειρο. Ωστόσο, παρά την ηπειρώτικη καταγωγή του το ιδίωμα του Ντεμίρντεσι δεν ανήκει στα βόρεια νεοελληνικά ιδιώματα γιατί δεν απαντά σ αυτό παρά μόνο η αποβολή του άτονου i ανάμεσα σε σύμφωνα». πβ. και Δεληγιάννης (2002: 38 κ.εξ.), όπου αναπτύσσει τον προβληματισμό του για το θέμα εξετάζοντας το ιδίωμα των Κουβουκλίων. 3 Ψάλτης (1905: 15): «... τα ολίγα τινά δεν δύνανται να μας οδηγήσωσι εις τον ασφαλή καθορισμόν του μέρους, όθεν μετέβημεν εις την νυν πατρίδα. εν τούτοις είναι ικανά να δηλώσωσιν ότι πάντως ήλθομεν εκ τινος των μεσημβρινών μερών, διότι άλλως δεν εξηγείται η ύπαρξις τοιαύτης ομοιότητος μεταξύ ημών τε και των κατοίκων των μεσημβρινών της Ελλάδος μερών...». Τον αντίλογο στην παραπάνω θέση διατυπώνει ο Ανδριώτης (1943-44: 143) αναφερόμενος στις παραδόσεις καταγωγής των Θρακών από άλλες περιοχές της Ελλάδας: «από προσωπική μου πείρα γνωρίζω ότι τέτοιες παραδόσεις των κατοίκων ενός τόπου για την καταγωγή τους κάποτε έχουν κάποια βάση, συχνότερα όμως αληθεύουν για ορισμένες μόνο οικογένειες που ήρθαν απ αλλού κι ανακατεύτηκαν με τον παλαιότερο ντόπιο πληθυσμό, και όχι σπάνια προέρχονται από παρανοήσεις και δεν είναι αληθινές. Ο ελληνισμός της Θράκης, εκτός από ενδεχόμενες αλλά άγνωστες περιπτώσεις μετακινήσεων και μεταναστεύσεων περιορισμένης σημασίας, είναι απόγονος του βυζαντινού ελληνισμού της Θράκης, ό,τι απόμεινε από τους εκτουρκισμούς και, αφότου επάτησαν το πόδι τους οι Τούρκοι στη Θράκη, και από εκβουλγαρισμούς, αφότου η βόρεια Θράκη παραχωρήθηκε στο βουλγαρικό κράτος». 4 Ας σημειωθεί ότι σύμφωνα με την άποψη του Κατζαφέρη (1989: 29-30) οι Πιστικοχωρήτες προέρχονται από τη Θεσσαλία και το Ρουμλούκι Κατερίνης. 5 Η Σ. Αναγνωστοπούλου (1997: 211) αναφέρει χαρακτηριστικά: «... η γεωγραφική θέση του βορείου τμήματος των παραλίων, θέση που του επιτρέπει την επαφή με πολλές και διαφορετικές περιοχές τα παράλια του έχουν συνεχή επαφή με τα νησιά του βορείου Αιγαίου, ενώ το υπόλοιπο επικοινωνεί με τη Θράκη και τη Μακεδονία αλλά και τον Πόντο όπως και με το εσωτερικό της Μικράς Ασίας- δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την προσέλκυση πληθυσμών από πολλές και διαφορετικές περιοχές. Αν σε τούτο προσθέσουμε και τις ποικίλες οικονομικές δυνατότητες που προσφέρει η περιοχή λόγω των τεράστιων γεωγραφικών εναλλαγών,... θα απορροφήσει έναν εξίσου σημαντικό αριθμό μεταναστών, οι οποίοι, αναλόγως της περιοχής που προέρχονται και των επαγγελμάτων που είναι μαθημένοι να εξασκούν, επιλέγουν τον τόπο εγκατάστασής τους: οι προερχόμενοι από τα νησιά, έμποροι και γεωργοί θα εγκατασταθούν στα παράλια και τις εύφορες περιοχές, τους μετανάστες από τον Πόντο θα τους προσελκύσουν οι περιοχές των μεταλλείων, ενώ οι προερχόμενοι από τη Θράκη θα εγκατασταθούν στις περιοχές σηροτροφίας και επεξεργασίας μεταξιού. Όμως η περιοχή παρουσιάζει, ως προς το ρωμέικο πληθυσμό της πάντα, και από μιαν άλλη άποψη ενδιαφέρον...: μπορούμε με απόλυτη σχεδόν βεβαιότητα να αποκαταστήσουμε κάποιες από τις περιοχές όπου ο ορθόδοξος χριστιανικός πληθυσμός επιδεικνύει μεγάλη συνέχεια ύπαρξης, από τους πρώτους οθωμανικούς χρόνους, αν όχι από τους βυζαντινούς μέχρι τον 20 ο αι.... χάρη στις μελέτες σημαντικών ερευνητών που αναφέρονται στους 15 ο και 16 ο αιώνες, σε συνδυασμό με τα στοιχεία που μας δίνονται από τις πηγές του 19 ου αιώνα, όπου γίνονται εκτενείς αναφορές και στην περίοδο μεταξύ 16 ου και 19 ου αιώνα, μπορούμε με αρκετή ασφάλεια να εντοπίσουμε τις περιοχές αυτές». Βλ. σχετικά και Παπαδοπούλου (2010: 25-31). [ 1060 ]
[ ΓΛΩΣΣΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΒΙΘΥΝΙΑΣ. ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΜΕ ΤΑ ΘΡΑΚΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ] Dawkins (1916) των περιοχών Προύσας, Κίου και Νικομήδειας ως σημεία της Μικράς Ασίας, όπου (μαζί με Πόντο και την Καππαδοκία) μιλιόταν αδιάλειπτα η ελληνική γλώσσα. Όπως φαίνεται τα ιδιώματα της Βιθυνίας ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία των περιφερειακών ιδιωμάτων, με την ιδιαιτερότητα ότι διαμορφώθηκαν και εξελίχθηκαν σε έναν χώρο γεωγραφικά και ιστορικοπολιτικά ανοιχτό και υπό την έντονη επίδραση της Πόλης. Επιπλέον, σημαντική για την έρευνα είναι η ένταξη των ιδιωμάτων αυτών σε μια γενικότερη ομάδα, αυτή της Θρακοβιθυνικής Οικογένειας, όπως ορίστηκε από τον Δεληγιάννη (2002: 41) με βάση την οικονομικοπολιτιστική ενότητα που ανέπτυξε ο ελληνικός πληθυσμός της περιοχής αυτής (Προποντίδα, Αν. Θράκη, Βιθυνία, Δαρδανέλια, Κωνσταντινούπολη) από τους βυζαντινούς χρόνους μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο Δαγκίτσης (1943: 25), διευρύνοντας τα όρια, κατατάσσει το ιδίωμα του Ντεμίρντεσι στην ομάδα ιδιωμάτων των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας και των νησιών του Αρχιπελάγους, με κοινό πνευματικό κέντρο την Κωνσταντινούπολη και ως κύρια γλώσσα την γλώσσα της. Η γεωγραφική γειτνίαση με την Πόλη και το «αστικού» τύπου περιβάλλον πιθανότατα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην περιοχή και ιδιαίτερα στην παραλιακή ζώνη, όπου ο νότιος φωνηεντισμός είναι πιο σαφής. Σε μια απόπειρα παράλληλης διερεύνησης της σχέσης των δύο περιοχών (Αν. Θράκης και Βιθυνίας), με βάση τις απόψεις που διατύπωσε για τα ιδιώματα της Θράκης ο Ανδριώτης (1943-44: 145), εύκολα διακρίνει κανείς τους ανάλογους προβληματισμούς τόσο για την ποικιλία του φωνηεντισμού όσο και για την κατανομή και την δυσκολία κατάταξης των ιδιωμάτων: «Από γλωσσογεωγραφική άποψη τα βόρεια ιδιώματα της Θράκης παρουσιάζουν απέναντι στα ημιβόρεια μια γεωγραφική ενότητα συμπαγή. Εξαίρεση κάνει το ιδίωμα του Ακαλάν, που, αν και βόρειο, βρίσκεται απομονωμένο πολύ ανατολικότερα, ανάμεσα σε ιδιώματα ημιβόρεια της περιοχής των Μετρών. Δεν αποκλείεται, μελλοντικές έρευνες να παρουσιάσουν κι άλλες τέτοιες εξαιρέσεις βορείων ή ημιβορείων ιδιωμάτων απομονωμένων έξω από τα σύνορα της ομάδας τους. Αυτό το θεωρώ πιθανό και για τα μεταβατικά σημεία των βορείων ιδιωμάτων προς τα ημιβόρεια, αλλά πολύ πιθανότερο για τα ημιβόρεια ιδιώματα προς την κατεύθυνση των νοτίων της περιοχής της Πόλης, γιατί, όπως ετόνισα, το χαρακτηριστικό των ημιβορείων ιδιωμάτων, δηλ. η αποβολή των άτονων i και u, δεν παρουσιάζεται παντού με την ίδια συνέπεια, και έτσι δημιουργούνται ημιβόρεια ιδιώματα που αποτελούν μεταβατικούς σταθμούς προς τα νότια, κι άλλα πάλι όπου τόσο αραιά και σποραδική είναι η αποβολή, ώστε δεν μπορεί κανείς ν αποφασίσει αν πρέπη να τα κατατάξη στα ημιβόρεια ή στα νότια» Οι δύο περιοχές, Βιθυνία και Αν. Θράκη, φαίνεται να μοιράζονται από κοινού γλωσσικά φαινόμενα και γλωσσικούς προβληματισμούς. Η ανακοίνωση αυτή περιορίστηκε στην κατανομή των ιδιωμάτων με βάση το φωνηεντισμό. Όπως προκύπτει από μελέτες για την περιοχή (βλ. Kahane 1948: 212 25, Δεληγιάννης 2002: 38-43, Παπαδοπούλου 2010: 260-66) η Θρακοβιθυνική Οικογένεια ως γλωσσολογικός ορισμός εμπεδώνεται εάν επεκταθούμε και στα άλλα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης όπου εντοπίστηκαν κάποια χαρακτηριστικά φαινόμενα (πχ. το επίθημα της προστακτ. ησε, το υποκορ. οπλο, ιδιωματικές λέξεις που φαίνεται να απαντούν μόνον στις δύο περιοχές κ.λπ.), τα οποία συνδέουν τα ιδιώματα της Βιθυνίας και της Αν. Θράκης, γεγονός που αποτυπώνει και γλωσσικά την οικονομικοπολιτιστική ενότητα που ανέπτυξε ο ελληνικός πληθυσμός των δύο περιοχών από τους βυζαντινούς χρόνους μέχρι το 1922. Η παράλληλη έρευνα των ιδιωμάτων των δύο περιοχών θα ήταν πολύ χρήσιμη για τη συλλογή περισσότερων στοιχείων προς την κατεύθυνση αυτή. Η ιδιαιτερότητα του μικρασιατικού χώρου ως προς τη δυσκολία ανεύρεσης γλωσσικού υλικού, καθιστά κάθε στοιχείο και διαλεκτικό υλικό που παρέχεται, χρήσιμο για την έρευνα. Γι αυτό, είναι ευπρόσδεκτες νέες έρευνες και πληροφορίες που θα επιβεβαιώσουν, θα συμπληρώσουν ή ακόμα και θα ανατρέψουν τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης. Βιβλιογραφία Ανδριώτης, Νικόλαος. 1943-44. «Τα όρια των βορείων, ημιβορείων και νοτίων ελληνικών ιδιωμάτων της Θράκης». Αρχείον Θρακικού Θησαυρού 10: 131-185. Αναγνωστοπούλου, Σία. 1997. Μικρά Ασία 19 ος αι.-1919 οι ελληνορθόδοξες κοινότητες: Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο ελληνικό έθνος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Danguitsis, Constantin. 1943. Étude descriptive du dialecte de Démirdési (Brousse, Asie Mineure). Paris: Librairie Orientale et Américaine G.-P. Maisonneuve. Dawkins, Richard M. 1916. Modern Greek in Αsiα Minor. A study of dialects of Silli, Cappadocia and Pharasa with grammar, texts, translations and glossary. Cαmbridge: Cambridge University Press. Δεληγιάννης, Κυριάκος. 2002. Κουβουκλιώτικα. Το γλωσσικό ιδίωμα των Κουβουκλίων Προύσης. Αδελαΐδα Αυστραλίας: Claxton Press. Kahane, Henry, and Renée Kahane. 1948: Rev. of Danguitsis, Étude descriptive du dialecte de Demirdesi. In Language Vol. 24, No. 2 (Apr. Jun.): 212 225. [ 1061 ]
[ ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ] Καλπακίδης, Δημήτριος. 1987. Τα εννιά Πιστικοχώρια της Μ. Ασίας. Θεσσαλονίκη: Μαίανδρος. Κατζαφέρης, Ευστράτιος. 1989. Απολλωνιάς από της ιδρύσεώς της. Θεσσαλονίκη: Σύλλογος των απανταχού Απολλωνιατών. Κλεώνυμος, Μάρκος, και Χρήστος Παπαδόπουλος. 1867. Βιθυνικά ή επίτομος μονογραφία της Βιθυνίας και των πόλεων αυτής. Κων/πολη: Ι.Α. Βρεττός. Κωνσταντινίδου, Μαγδαληνή. 2005: «Μικρασιατικά ιδιώματα περιοχής Βιθυνίας και Ιωνίας. Αποτελέσματα μιας γλωσσικής αποστολής». Λεξικογραφικόν Δελτίον 25: 119-147. Κωνσταντινίδου, Μαγδαληνή. 2005 β : «Το γλωσσικό ιδίωμα της Προύσας Βιθυνίας». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 25 ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. (7-9 Μαΐου 2005), 336-346. Θεσσαλονίκη. Κωνσταντινίδου, Μαγδαληνή. 2008. «Κύπρος-Βιθυνία: κοινά διαλεκτικά φαινόμενα». Νεοελληνική Διαλεκτολογία 5. Πρακτικά Ε Διεθνούς Συνεδρίου Διαλεκτολογίας, 293-368. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Κωνσταντινίδου, Μαγδαληνή. 2009. «Διαλεκτικά Μικράς Ασίας: Γενικοί φωνητικοί και μορφοσυντακτικοί χαρακτήρες του νεοελληνικού γλωσσικού ιδιώματος της Κίου Βιθυνίας». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 29. Πρακτικά της ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. (10-11 Μαΐου 2008), 338-354. Θεσσαλονίκη. Μπουσμπούκης, Αθανάσιος. 2003. «Ποιμενική ορολογία από το ιδίωμα των Πιστικοχωρίων Προύσας». Νεοελληνική Διαλεκτολογία 4. Πρακτικά Δ Διεθνούς Συνεδρίου Διαλεκτολογίας, 361-372. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Παπαδοπούλου, Ελένη. 2010. Το γλωσσικό ιδίωμα της Τρίγλιας Βιθυνίας. Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή. Ιωάννινα. Τριανταφυλλίδης, Μανόλης. 1938: Άπαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη (τ. 3 ος ). Νεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. 'Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Ψάλτης, Σταμάτιος. 1905. Θρακικά, ή μελέτη περί του γλωσσικού ιδιώματος της πόλεως Σαράντα Εκκλησιών. Αθήναι: Π. Δ. Σακελλάριος. [ 1062 ]