ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ: Μ.Ι.Θ.Ε.

ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ: Μ.Ι.Θ.Ε. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΓΟΡΓΙΑΣ Τέχνη είναι η ικανότητα να προκαλούμε συναισθήματα διαμέσου μιας προσποιητής πραγματικότητας, χρησιμοποιώντας λέξεις ή ζωγραφιές. ΠΛΑΤΩΝ Προβαίνει σε διαχωρισμό μεταξύ των όρων Καλόν και Τέχνη. Το Καλόν είναι το υπέρτατο κάλλος που βρίσκεται στις υπερουράνιες ιδέες. Η πραγματικότητα του κόσμου είναι μίμηση αυτού (αργότερα, θα το ονομάσει μέθεξη). Το Καλόν ξυπνά μέσα μας τον έρωτα προς ό, τι είναι ωραίο. Κατά συνέπεια, η τέχνη απλώς μιμείται την πραγματικότητα μέσω της παραγωγής εικόνων. Η μίμηση της αισθητής πραγματικότητας είναι το επιδιωκόμενο στην τέχνη, η οποία εξάλλου είναι προσωρινή, ευμετάβλητη, φθαρτή, όπως και η ίδια πραγματικότητα που μιμείται. Η επικριτική του Πλάτωνα κατά της τέχνης βασίζεται ότι οδηγεί στις ιδέες, δεν γεννά δηλ. τον έρωτα γι αυτές, αλλά για την πραγματικότητα που μιμείται, η οποία ούτως ή αλλώς είναι ευτελές αντίγραφο του κόσμου των ιδεών. Γεννά τον έρωτα, λοιπόν προς τα φαινόμενα κι όχι για την αλήθεια. Όποια τέχνη είναι δυνατόν να μιμείται τις ιδέες και να γεννήσει τον έρωτα για καθετί ωραίο και αληθινό, είναι προτιμητέα. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Η τέχνη είναι μίμηση που σκοπό έχει να προκαλέσει συναισθήματα, δεν είναι όμως μίμηση γεγονότων που έχουν ήδη συμβεί, αλλά αυτών που ενδέχεται να συμβούν.

Κατά συνέπεια ανάγεται στο καθολικό κι όχι στο μερικό. Η απομίμηση, μάλιστα η καλλιτεχνική καθαίρει την ψυχή, την εξαγνίζει και διώχνει κάθε αρνητικό συναίσθημα που θα μπορούσε να γεννηθεί (πρβλ. και ορισμό τραγωδίας). Η καλλιτεχνική μίμηση χρησιμοποιεί διάφορα μέσα, ανάλογα με το είδος: το λόγο (έπος), την άμεση έκθεση γεγονότων (δράμα), την πειθώ (ρητορική), τις εικόνες (ζωγραφική, γλυπτική). ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΠΛΩΤΙΝΟΣ Η τέχνη δεν είναι μίμηση της πραγματικότητας, αλλά πραγματοποίηση μιας ιδέας που ενυπάρχει στην ψυχή του ανθρώπου, το κάλλος που προέρχεται από το ΈΝ, το οποίο είναι ταυτόχρονα απόλυτη ομορφιά, απόλυτη αλήθεια, απόλυτη καλοσύνη. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΛΟΙΠΟΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ Το ωραίο είναι μια υπερκόσμια ουσία, μέρος της οποίας γνωρίζει ο κόσμος της πραγματικότητας. Κατεξοχήν ωραίος είναι ο θεός. Απ αυτόν διαχέεται το κάλος στη δημιουργία. Δύο ειδών τέχνες υπάρχουν: οι ελευθέριες τέχνες (επιστήμη), που ασκούνται με τη διάνοια και οι μηχανικές, που ασκούνται με την επεξεργασία μέρους μιας ύλης. Καθετί που δημιουργεί ο άνθρωπος είναι ωραίο, διότι απομιμείται τη θεία δημιουργία. «Κάθε ανθρώπινο έργο είναι έργο τέχνης, κανένα όμως ανθρώπινο έργο δεν είναι μόνο έργο τέχνης» (Ωφελιμισμός). Κάθε έργο που πλησιάζει το σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε είναι ωραιότερο από κάποιο άλλο. Κατά συνέπεια, η πρακτική πλευρά των έργων τέχνης (π.χ. μια μουσική που γράφτηκε για να εξυμνεί το θεό) είναι αυτή που κάνει το έργο ωραίο. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Οι νεοπλατωνικοί εξαίρουν πλέον την καλλιτεχνική εξιδανίκευση, θεωρείται δηλαδή πως το έργο τέχνης πρέπει να εκτιμάται αυτό καθαυτό κι όχι ως όργανο άλλων σκοπών. Αυτή η εξιδανίκευση θεμελιώνεται στον έρωτα του Ωραίου αλλά και στην αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας που συμπίπτει με το Ωραίο. Αργότερα, παρά την επιστροφή στις αντιλήψεις του Αριστοτέλη πως η τέχνη είναι μίμηση της φύσης, επικρατεί η άποψη πως αποτελεί ανεξάρτητη δραστηριότητα που αξιοποιεί τη φαντασία, ξέχωρη τόσο από τη φύση όσο κι από την επιστήμη. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 2

17 ος ΑΙΩΝΑΣ ΓΑΛΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Η ωραιότητα της τέχνης πηγάζει από το γεγονός πως κυβερνάται από τη λογική (Μπουαλό). ΑΓΓΛΟΙ ΔΟΚΙΜΙΟΓΡΑΦΟΙ Η τέχνη βασίζεται στη φαντασία και το συναίσθημα. ΤΖΙΟΒΑΝΙ ΜΠΑΤΙΣΤΑ ΒΙΚΟ Στη βάση της τέχνης βρίσκονται τα πάθη και οι εντυπώσεις, όχι οι συλλογισμοί. Η τέχνη είναι «ρωμαλέα φαντασία». ΜΠΑΟΥΜΓΚΑΡΝΤΕΝ Από την εποχή αυτή και μετά υιοθετείται ο όρος Αισθητική, ως ορισμός του Ωραίου. «Αισθητική ή επιστήμη της αισθητής γνώσης» Το κάλλος ορίζεται ως τελειότητα της κατ αίσθηση γνώσεως. Oratio sensitiva perfecta : Ο λόγος, του οποίου η τελειότητα βρίσκεται στο κάλλος κι όχι στο νοηματικό περιεχόμενο (ειπώθηκε κυρίως για τα ποιήματα, ισχύει όμως ως αρχή γενικά για όλα τα έργα τέχνης). ΛΕΣΙΝΓΚ Ξαναγυρνά στην αντίληψη πως η τέχνη είναι μίμηση της πραγματικότητας. Θεωρεί πως η ποίηση αναπαριστά τις πράξεις που επιτελούνται στο χρόνο, ενώ οι εικαστικές τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική κλπ) τα σώματα που εκτείνονται στο χώρο. ΚΑΝΤ «Ωραίο είναι εκείνο που αρέσει δίχως έννοια, δίχως συμφέρον, ως αντικείμενο γενικής αρέσκειας». Η τέχνη είναι έργο μεγαλοφυΐας, η οποία δημιουργείται μέσω της διάνοιας ή της φαντασίας. Ταυτόχρονα, ο Καντ διαχωρίζει την τέχνη, δηλ. την παραγωγή του ωραίου, από την καλαισθησία, δηλ. την ικανότητα εκτίμησης του ωραίου. ΕΓΕΛΟΣ Η τέχνη είναι η αισθητή εκδήλωση της ιδέας, προορισμένη όμως να ξεπεραστεί από τη φιλοσοφία, διότι στην τελευταία η ιδέα εκδηλώνεται ιδεατά, όχι αισθητά. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 3

ΣΟΠΕΝΑΟΥΕΡ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ Η θεωρητική αναπαράσταση των αιώνιων και αθάνατων ιδεών απελευθερώνει τη βούληση του να ζει κανείς. ΣΛΑΪΕΡΜΑΧΕΡ Η τέχνη είναι ζωντανή έκφραση της ατομικότητας ΧΑΪΝΤΕΓΚΕΡ Η τέχνη είναι η αποκάλυψη της ουσίας της ύπαρξης. ΓΙΑΣΠΕΡΣ Η τέχνη είναι μεταφορά του Είναι πέρα από την ύπαρξη. ΣΑΡΤΡ Βασίζει την τέχνη στην εξιδανικευτική ικανότητα της φαντασίας (αφετηρία έχει τη φαινομενολογία του Χούσερλ). ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 4

ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΕΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ Θεωρία που εξήρε τις ιδέες και τις έννοιες του κλασικού, όπως αυτές διαμορφώθηκαν στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη (απλότητα, τάξη, αρμονία, αναλογία, μέτρο). Διέπεται από την αντίληψη πως ένα έργο τέχνης, για να καθοριστεί ως κλασικό, πρέπει να είναι υψηλής ποιότητας και ταυτόχρονα να διατηρεί σταθερή και αμετάβλητη την αξία της στο χρόνο. ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ Θεωρία που αντιτίθεται στον κλασικισμό. Αποστρέφεται κάθε τι το λογικό, δίνοντας αξία στο άλογο στοιχείο της ψυχής, στο συναίσθημα, την ενόραση και τη φαντασία. ΙΜΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ Επιδιώκει να απεικονίσει τα πράγματα όπως αυτά παρουσιάζονται στον καλλιτέχνη μία δεδομένη στιγμή. Στόχος του καλλιτέχνη δεν είναι η ακριβής απεικόνιση της πραγματικότητας, αλλά η κατάργηση του αντικειμένου και η απόδοση της ατμόσφαιρας της κάθε στιγμής. ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ Αντίθετος του ιμπρεσιονισμού, διακήρυξε την επιστροφή στον εσωτερικό κόσμο της τέχνης, εξήραν την αλληγορική αναπαράσταση, την παραμόρφωση του εξωτερικού κόσμου, τη συμβολική έκφραση της ανθρώπινης ύπαρξης και του μυστηρίου της. ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ Στόχος των καλλιτεχνών δεν είναι πλέον η αναπαράσταση των φυσικών όντων, αλλά η αποτύπωση προσωπικών συναισθημάτων, σκέψεων και καταστάσεων. Πρωτεύον στοιχείο η ανάδειξη του υποκειμενικού κόσμου του καλλιτέχνη. Η ΤΕΧΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Θεωρία, σύμφωνα με την οποία η τέχνη δεν υπηρετεί καμία σκοπιμότητα πλην του εαυτού της. Κάθε έργο τέχνης δεν είναι φορέας μηνυμάτων, ούτε έχει διδακτικό σκοπό. Είναι αυτόνομο και αύταρκες. Μόνος στόχος η υπηρεσία του Ωραίου, που αναδεικνύεται μέσα από τη μορφή του έργου. Οι καλλιτέχνες διαπνέονται από ένα συναίσθημα υπεροχής έναντι των άλλων, καθώς και από την πλήρη αφοσίωσή τους στην τέχνη, μένοντας μάλιστα αποκομμένος από το κοινωνικό περιβάλλον του. Βασικός υποστηρικτής ο Oscar Wilde. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 5

ΑΦΗΡΗΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ Η απόλυτη άρνηση στη μορφή των πραγμάτων που απεικονίζονται. Στόχος δεν είναι η αναπαράσταση της πραγματικότητας, αλλά η έκφραση του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 6

ΘΕΩΡΙΕΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΦΟΡΜΑΛΙΣΜΟΣ (ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΕΙΔΟΚΡΑΤΙΑ) Σημαντικό ρόλο στη θεώρηση ενός έργου τέχνης διαλαμβάνει η μορφή του. Το περιεχόμενο ενός έργου υπάρχει, μόνο και μόνο για να αναδειχθεί η μορφή του. Η τέχνη δεν είναι αναπαράσταση της πραγματικότητας, αλλά ταυτίζεται με την παράσταση της καθαρής μορφής, όπως αυτή απεικονίζεται μέσω των υλικών στοιχείων που την αναπαριστούν. Η τέχνη δεν έχει κανένα άλλο σκοπό πέρα από τον εαυτό της. ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ (ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΟΚΡΑΤΙΑ) Αντικείμενο της τέχνης είναι η αναπαράσταση της πραγματικότητας, μάλιστα αυτή της κοινωνικής πραγματικότητας. Αποστολή του έργου τέχνης είναι να αποτυπωθούν οι κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες δρα ο άνθρωπος, έτσι ώστε να ρυθμίσουμε κι εμείς τη ζωή μας. Κατά συνέπεια, η αξία της τέχνης εξαρτάται από τη χρησιμότητά της. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΟΚΡΑΤΙΑ (ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ) Παρακλάδι του ρεαλισμού, αναπτύχθηκε με βάση την ιδεολογία του Μαρξισμού και υπαγορεύτηκε από τον Στάλιν. Αποστολή της τέχνης δεν είναι να αναπαραστήσει απλώς την κοινωνική πραγματικότητα, αλλά εκείνη στην οποία στοχεύει η σοσιαλιστική ιδεολογία, τον σκοπό της Ιστορίας που είναι η δημιουργία της αταξικής κοινωνίας. Δημιουργήθηκε, λοιπόν σ αυτό το πλαίσιο η έννοια της στρατευμένης τέχνης, σύμφωνα με την οποία οποιαδήποτε άλλη μορφή τέχνης που δεν υπηρετεί το σκοπό της ιστορίας, όπως τον έχει θέσει η θεωρία του μαρξισμού, είναι απορριπτέα. ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ (ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΦΥΣΙΟΚΡΑΤΙΑ) Αποστολή του καλλιτέχνη είναι απλώς η αναπαράσταση της φυσικής πραγματικότητας, χωρίς να αποδίδεται καμία βαρύτητα στο περιεχόμενο του έργου τέχνης. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΚΡΑΤΙΑ Οι αισθητικές αξίες δεν είναι σταθερές, ούτε αμετάβλητες στο χρόνο. Μεταβάλλονται σύμφωνα με τις υποκειμενικές διαθέσεις και πεποιθήσεις αυτών που τις εισηγούνται ή ανάλογα με τις συνθήκες της εποχής. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 7

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ Η περί τέχνης διαπραγμάτευση του Πλάτωνος στο έργο του «Πολιτεία» στην πραγματικότητα αποτελεί μάλλον έναν περί τέχνης ψόγο. Η αξία της τέχνης έγκειται και ενυπάρχει μόνον εφόσον υπηρετεί μία κοινωνική σκοπιμότητα. Εδώ πρέπει να σημειωθεί πως ο Πλάτων αναφέρεται επισταμένως και κυρίως στην ποίηση, διότι αυτό το είδος ήταν πραγματικά σε έξαρση. Η Πλατωνική αντίρρηση περί της ποίησης 1 αλλά και γενικότερα για την τέχνη, αφού παρακάτω θα αναφερθεί και στη μουσική αλλά και στη ζωγραφική όπως αντιλαμβάνεται κανείς, εντοπίζεται στην αυστηρή κοινωνική και πολιτική παιδευτική αποστολή, την οποία πρέπει να επιτελεί γενικότερα η τέχνη. Η ποίηση για την ποίηση κατά το η τέχνη για την τέχνη κατά Πλάτωνα δεν έχει κανένα νόημα. Παρότι βέβαια αναγνωρίζει την αυτοδίκαιη αξία της τέχνης 2, θεωρεί όμως πως η καλλιτεχνική αξία δεν μπορεί να υπερβαίνει την κοινωνική αξία και σκοπιμότητα. Η αρνητική αυτή στάση του Πλάτωνος εκφράζει μία γενικότερη φιλοσοφική θεώρηση και προσήλωση στις ανώτερες πνευματικές αξίες, που ο άνθρωπος καλείται να πραγματώσει και να αγγίξει. Η «γνῶσις», η αλήθεια, η δικαιοσύνη είναι στοιχεία της ανώτερης αυτής πνευματικής ζωής που ο Πλάτων επιθυμεί να ενστερνιστούν οι άνθρωποι για να φτάσουν στην τελειότητα της ύπαρξής τους. Κατά τον ίδιο, η τέχνη απέχει από αυτή την αλήθεια, την αληθή φύση των όντων. Απέχει από τη γνώση. Η στάση αυτή προφανώς έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τη γενικότερη στάση που είχαν υιοθετήσει οι Αρχαίοι. Η πρώτη έμμεση αναφορά στο διάλογο σχετικά με τη σημασία της τέχνης στη ζωή των Αρχαίων Ελλήνων δίδεται από τον Πολέμαρχο, ένα από τα πρόσωπα του διαλόγου. Ο Πολέμαρχος μπαίνει στη συζήτηση αναφερόμενος σε ένα διανόημα του Σιμωνίδη, του γνωστότατου λυρικού ποιητή από την Κέα. Η φράση του «Σιμωνίδῃ πείθεσθαι» 3 εκφράζει μία χαρακτηριστική συνήθεια των Αρχαίων Ελλήνων να θεωρούν τους ποιητές «άτυπους δασκάλους της ηθικής και τα λόγια τους σταλαγμούς σοφίας» 4. Ειδικώς για τον Όμηρο, ο Πλάτων καταλήγει σε μία κρίση η οποία πιθανόν να αποτελούσε σκανδαλώδης για την εποχή. Ο Όμηρος είναι βέβαια ο μεγάλος επικός ποιητής, είναι όμως υπερβολικό η νέα γενιά να μεγαλώνει μαζί του και να ενστερνίζεται όλη τη βιοθεωρία που προβάλλεται μέσα από τα έπη του. Επιπλέον, μέσα από τη γενικότερη εντρύφηση της επικής ποίησης δεν συνάγονται θετικές κατ ανάγκη συνέπειες για την ίδια την πολιτεία: «εἰ δὲ τὴν ἡδυσμένην Μοῦσαν παραδέξῃ 1 Χαρακτηριστικό το απόσπασμα: «ἐμπεσεῖν εἰς τὸν παιδικόν τε καὶ τὸν τῶν πολλῶν ἔρωτα». Μτφρ: (θα ήταν φοβερό) να πέσουμε σε κείνο τον έρωτα που ταιριάζει μόνο σε μικρά παιδιά και στον πολύ κόσμο. Πλάτων, «Πολιτεία», 608a 5. Έρωτας λοιπόν η ποίηση. Αλλά έρωτας που αρμόζει σε μικρά παιδιά και στους πολλούς. 2 «οὐχ ὡς οὐ ποιητικὰ καὶ ἡδέα τοῖς πολλοῖς ἀκούειν, ἀλλ ὅσῳ ποιητικότερα, τοσούτῳ ἧττον ἀκουστέον παισὶ καὶ ἀνδράσιν οὓς δεῖ ἐλευθέρους εἶναι, δουλείαν θανάτου μᾶλλον πεφοβημένους». 3 Πλάτων, «Πολιτεία» 331d 5 4 Σκουτερόπουλος Ν.Μ., «Πλάτωνος Πολιτεία» Εκδόσεις Πόλις, 2002 3, σ. 782 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 8

ἐν μέλεσιν ἢ ἔπεσιν, ἡδονή σοι καὶ λύπη ἐν τῇ πόλει βασιλεύσετον ἀντὶ νόμου τε καὶ τοῦ κοινῇ ἀεὶ δόξαντος εἶναι βελτίστου λόγου» 5. Η ΤΕΧΝΗ ΩΣ ΜΙΜΗΣΙΣ Ο Πλάτων λοιπόν, αρνείται να ταυτίσει την τέχνη (ποίηση, μουσική, ζωγραφική) με την αλήθεια, τη γνώση. Ο ίδιος επιχειρεί να αιτιολογήσει τη στάση του αυτή. Ορίζει έτσι την τέχνη ως μίμηση. Η τέχνη μιμείται: «μιμητὴς οὗ ἐκεῖνοι δημιουργοί.» 6. Κατά συνέπεια, η τέχνη και οι εξασκούντες αυτήν ποιητές ή ζωγράφοι μιμούνται μόνον, δεν είναι γνώστες της αλήθειας. Ανήκουν τα έργα αυτών στην τρίτη κατά σειρά θέση από την αληθινή φύση των όντων: «τὸν τοῦ τρίτου ἄρα γεννήματος ἀπὸ τῆς φύσεως μιμητὴν καλεῖς;» 7. Η συγκεκριμένη θέση του Πλάτωνος προκύπτει από φιλοσοφική συλλογιστική πορεία, κατά την οποία έχει γίνει αποδεκτό πως ο μόνος κάτοχος της αληθινής φύσης είναι ο Θεός, ο οποίος έχει και τη δυνατότητα να δημιουργήσει τα όντα και την ύλη στην αληθινή τους υπόσταση. Η υλική υπόσταση δεύτερη μορφή της αλήθειας είναι εκείνη που ο άνθρωπος δημιουργός (π.χ. ο ξυλουργός) κατέχει. Τρίτη μορφή της αλήθειας είναι ο ζωγράφος ή ο ποιητής που μιμείται την υλική υπόσταση ή πραγματικότητα. Ο υποβιβασμός αυτός της τέχνης στην τρίτη θέση της αλήθειας έχει μεγάλη σημασία για τον Πλάτωνα. Διαβλέπει πως οι ποιητές, για παράδειγμα, τείνουν να ονομαστούν παντογνώστες 8, διαπιστώνει πως πολλοί εξ αυτών θεωρούνται αυθεντίες και τα λόγια τους σοφίες. Ο κίνδυνος, κατ αυτόν, τεράστιος: η άγνοια, η ημιμάθεια, η ακαταληψία. Γι αυτό είναι απαραίτητο να διαχωρίσει τα πράγματα, να οδηγήσει τον αναγνώστη στη γνωσιολογική θεώρηση των πραγμάτων φιλοσοφικά και όχι ποιητικά. Η κατάληξη ότι η τέχνη είναι μίμηση και όχι γνώση έχει το εξής αναπόφευκτο συμπέρασμα: «πρὸς ἕτερον τοιοῦτον ὁμιλεῖν τῆς ψυχῆς ἀλλὰ μὴ πρὸς τὸ βέλτιστον ὅτι τοῦτο ἀπόλλυσι τὸ λογιστικόν» 9. Η Πλατωνική τριμερής διαίρεση της 5 Μτφρ: Αν δεχτείς την τερπνή κι ευφραντική Μούσα στη λυρική ποίηση ή τα έπη, τότε η ηδονή και ο πόνος θα είναι βασιλιάδες στην πόλη αντί για το νόμο κι εκείνο το πράγμα που πάντα όλοι παραδέχτηκαν ως το βέλτιστο, τη λογική. Πλάτων, «Πολιτεία», 607a 5-8 6 Μτφρ: Μιμητής (είναι ο ζωγράφος και κατ επέκτασιν κάθε ασχολούμενος με την τέχνη) των πραγμάτων που κατασκευάζουν εκείνοι (όσοι βρίσκονται στη δεύτερη θέση της αλήθειας, οι δημιουργοί μαραγκοί, ξυλουργοί κλπ). Πλάτων, «Πολιτεία», 597e, 2. 7 Μτφρ: Μιμητή άρα ονομάζεις αυτόν που το κατασκεύασμά του είναι στην τρίτη κατά σειράν θέση από την αληθινή φύση, έτσι δεν είναι; Πλάτων, «Πολιτεία», 597e, 4. 8 Πρβλ. Πλάτων, «Πολιτεία», 598c-d: «ἐπειδάν τις ἡμῖν ἀπαγγέλλῃ περί του, ὡς ἐνέτυχεν ἀνθρώπῳ πάσας ἐπισταμένῳ τὰς δημιουργίας καὶ τἆλλα πάντα ὅσα εἷς ἕκαστος οἶδεν, οὐδὲν ὅτι οὐχὶ ἀκριβέστερον ὁτουοῦν ἐπισταμένῳ, ὑπολαμβάνειν δεῖ τῷ τοιούτῳ ὅτι εὐήθης τις ἄνθρωπος, καί, ὡς ἔοικεν ἐντυχὼν γόητί τινι καὶ μιμητῇ ἐξηπατήθη, ὥστε ἔδοξεν αὐτῷ πάσσοφος εἶναι, διὰ τὸ αὐτὸς μὴ οἷός τ εἶναι ἐπιστήμην καὶ ἀνεπιστημοσύνην καὶ μίμησιν ἐξετάσαι.». Μτφρ: Αν μας έλεγε κάποιος ότι συνάντησε έναν άνθρωποπου κατείχε όλες τις τέχνες και όλα τα άλλα, όσα γνωρίζει κάθε ένας ξεχωριστά, κι ότι δεν υπήρχε τίποτε που αυτός να μη γνώριζε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο, θα έπρεπε να του απαντήσουμε ότι λίγο ως πολύ είναι αφελής και ότι, καθώς φαίνεται, έπεσε πάνω σε κάποιον απατεώνα και τεχνίτη της μίμησης, ο οποίος τον ξεγέλασε και του έδωσε την εντύπωση ότι είναι παντογνώστης, επειδή ο ίδιος δεν είναι σε θέση να ελέγξει τι είναι γνώση και τι άγνοια και μίμηση. 9 Μτφρ: Απευθύνεται σε ένα άλλο, ασήμαντης αξίας μέρος της ψυχής και όχι στο καλύτερο, το ευγενικότερο ότι αυτό αφανίζει το λογικό (μέρος της ψυχής). Πλάτων, «Πολιτεία», 605b. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 9

ψυχής οδηγεί στο να γίνει αποδεκτό ότι η τέχνη ανήκει όχι στο ευγενέστερο μέρος (το λογιστικό) αλλά στο πλέον ευτελές και μάλιστα αφανίζει το λόγο, την έλλογη γνώση 10. Η Τέχνη λοιπόν απέχει από την αληθινή φύση των όντων, είναι η τρίτη θέση την οποία καταλαμβάνει ως προς την αλήθεια, την οντολογική γνώση και θέαση του Αληθούς Όντος. Η φύση όμως της αλήθειας είναι, κατά Πλάτωνα, τόσο μακρινή από την τέχνη ώστε να την απορρίπτουμε; Με άλλα λόγια, η τέχνη, η οποία τόσο συναρπάζει, η αισθητική καλλιέργεια που τόσο τονίστηκε, έχει αλήθεια μηδαμινή αξία; Κάτι τέτοιο, ούτε ο Πλάτων παρά τις υπερβολές και το δριμύ κατηγορώ δεν αποτολμά να διατυπώσει ξεκάθαρα. Ο Πλάτων δεν αντίκειται στην αξία της τέχνης. Οι βαρύτατοι χαρακτηρισμοί προς αυτήν έχουν να κάνουν κυρίως με ορισμένη είδη της και τρόπους που αυτή εκφράζεται. Στο ίδιο έργο θα βρει κανείς και τη σημασία της τέχνης, την αξία της αισθητικής καλλιέργειας: «τούτων ἕνεκα κυριωτάτη ἐν μουσικῇ τροφή, ὅτι μάλιστα καταδύεται εἰς τὸ ἐντὸς τῆς ψυχῆς ὅ τε ῥυθμὸς καὶ ἁρμονία, καὶ ἐρρωμενέστατα ἄπτεται αὐτῆς φέροντα τὴν εὐσχημοσύνην, καὶ ποιεῖ εὐσχήμονα, ἐάν τις ὀρθῶς τραφῇ καὶ ὅτι τῶν παραλειπομένων καὶ μὴ καλῶς δημιουργηθέντων ἢ μὴ καλῶς φύντων ὀξύτατ ἂν αἰσθάνοιτο ὁ ἐκεῖ τραφεὶς ὡς ἔδει, καὶ ὀρθῶς δὴ δυσχεραίνων τὰ μὲν καλὰ ἐπαινοῖ καὶ χαίρων καὶ καταδεχόμενος εἰς τὴν ψυχὴν τρέφοιτ ἂν ἀπ αὐτῶν καὶ γίγνοιτο καλός τε κἀγαθός, τὰ δ αἰχρὰ ψέγοι τ ἂν ὀρθῶς καὶ μισοῖ ἔτι νέος ὤν, πρὶν λόγον δυνατὸς εἶναι λαβεῖν, ἐλθόντος δὲ τοῦ λόγου ἀσπάζοιτ ἂν αὐτὸν γνωρίζων δι οἰκειότητα μάλιστα ὁ οὕτω τραφείς.» 11. Διακρίνει κανείς την πίστη του Πλάτωνος στην αισθητική καλλιέργεια, την κατάλληλη τροφό για υγιή ανάπτυξη, η οποία οδηγεί και στην περαιτέρω ανάπτυξη του ανθρώπου. Αλλά και για το Ωραίο ο Πλάτων αναφέρεται στο πόνημα αυτό: «Εὐλογία ἄρα καὶ εὐαρμοστία καὶ εὐσχημοσύνη καὶ εὐρυθμία εὐηθείᾳ ἀκολουθεῖ» 12. Η σύνδεση αυτή μεταξύ της ωραίας τέχνης (της πειθούς, της μουσικής κλπ) με την αγαθότητα του χαρακτήρα θα καταλήξει στη σύνδεση της τέχνης (μουσική και ποίηση) με την ομορφιά: «δεῖ δέ που τελευτᾶν τὰ μουσικὰ εἰς τὰ τοῦ καλοῦ ἐρωτικά.» 13. Από τα παραπάνω, είναι φανερό πως ο Πλάτων ασκεί πρώιμη ίσως κριτική στην αξία της τέχνης, τον τρόπο έκφρασης αυτής, τη σημασία της επίδρασης στη ζωή των ανθρώπων. Προφανώς κάνει και μία απόπειρα ορισμού της τέχνης ως μίμησης. Η 10 Γι αυτό εξάλλου ο Πλάτων την ονομάζει «φαύλην»: «Φαύλη ἄρα φαύλῳ συγγιγνομένη φαῦλα γεννᾷ ἡ μιμητική.». Μτφρ: Άρα, η μιμητική τέχνη, τιποτένια η ίδια, συναγελάζεται με το τιποτένιο και γεννά τιποτένια πράγματα. Πλάτων, «Πολιτεία», 603b, 4. Βαρύτατοι οι χαρακτηρισμοί! 11 Μτφρ: Γι αυτό η αγωγή με τη μουσική και την ποίηση είναι η πιο σημαντική, επειδή ο ρυθμός και η μελωδία εισχωρούν στα τρίσβαθα της ψυχής κι αδράχνοντάς την με δύναμη μεγάλη φέρνουν μέσα της ευπρέπεια και της δίνουν ομορφιά, αν κάποιος ανατραφεί σωστά και όποιος έχει ανατραφεί όπως πρέπει θα προσέξει αμέσως οποιαδήποτε ατέλεια, οτιδήποτε δεν είναι όμορφα φτιαγμένο ή η φυσική ανάπτυξή του δεν έχει όμορφα ξεδιπλωθεί, και δυσανασχετώντας δικαίως γι αυτό, όσα μεν είναι ωραία θα τα παινεύει και θα τα χαίρεται, και κλείνοντάς τα μέσα στην ψυχή του θα τρέφεται από αυτά και θα πλάθεται καλός και άξιος, ενώ όσα είναι άσχημα θα τα κατακρίνει, όπως είναι το σωστό, και θα τα απεχθάνεται από νέος κιόλας, προτού καν να είναι σε θέση να αντιληφθεί για ποιον ακριβώς λόγο συμβαίνει αυτό, κι όταν έλθει ο λογισμός κάποτε, εκείνος έχοντας έτσι ανατραφεί, θα τον καλωσορίσει αμέσως αναγνωρίζοντάς τον από τη συγγενικότητα που έχει μαζί του. Πλάτων, «Πολιτεία», 401d5 402a4. 12 Μτφρ: Έτσι λοιπόν, τα ωραία λόγια, η καλή μουσική, η χάρη, ο καλός ρυθμός, ακολουθούν όλα την αγαθότητα του χαρακτήρα. Πλάτων, «Πολιτεία», 400e1. 13 Μτφρ: Εκεί που πρέπει να καταλήγει η μουσική (και γενικότερα η τέχνη) (είναι): στον έρωτα για την ομορφιά. Πλάτων, «Πολιτεία», 403c6. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 10

μίμηση αυτή, αν και κατώτερη ως έννοια από την ίδια την Αλήθεια, έχει όμως τη δική της αξία. Τον ίδιο όρο, ας θυμηθούμε, χρησιμοποιεί και ο Αριστοτέλης στον περίφημο πλέον ορισμό της τραγωδίας: «ἔστιν τραγῳδία μίμησις πράξεως». Σαφώς η επιστημονικότητα της ανάλυσης του Αριστοτέλη δεν υπάρχει στον Πλάτωνα, μπορούμε όμως να αντιληφθούμε πως η μίμηση δεν αποτελεί την ίδια τη γνώση ή την αλήθεια, όπως δεν αποτελεί την ίδια την πράξη στον Αριστοτέλη. Όμως, η ανθρώπινη ατέλεια βρίσκει σ αυτήν μία αναφορά, ένα μονοπάτι ξεχωριστής ομορφιάς που το θαυμάζεις τόσο, ώστε πολλές φορές θα μας κουνούσε εδώ το δάκτυλο επιτιμητικά ο Πλάτων μας κάνει να ξεχνούμε ακόμη και τον προορισμό, το τέρμα της διαδρομής μας, όσο μαγευτικό κι αν μας έχουν πει ότι είναι αυτό το τέρμα! ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 11

ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Πλατωνική αντίληψη για την τέχνη είναι ορισμένως αρνητική. Για τον Πλάτωνα, η τέχνη δηλώνει την αξία της από την κοινωνική σκοπιμότητα που οφείλει να έχει, την πολιτική της στοχαστικότητα και παιδευτικότητα 14. Η αντίληψη αυτή πηγάζει από τη γενικότερη θεώρηση του έργου και της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, η οποία διέπεται από μία υψηλή πολιτική ηθική. Η σκανδαλώδης κριτική περί του Ομήρου όπως τουλάχιστον θα θεωρούνταν την εποχή εκείνη σκοπό είχε να θίξει τα κακώς κείμενα, να στηλιτεύσει την άγνοια και την ημιμάθεια των ποιητών και τα διφορούμενα ηθικά μηνύματα που περνούσαν κάποτε, στο όνομα της ποιητικής τους δημιουργίας. Προφανώς ο Πλάτων υπερβάλλει όταν αναφέρει πως η μοναδική σκοπιμότητα της τέχνης είναι η κοινωνική. Εξάλλου, στο έργο φαίνεται και η σπουδαιότητα της αισθητικής καλλιέργειας στην υγιή ανάπτυξη του ατόμου. Φράσεις όπως η «δεῖ ἡμᾶς ἐπιστατεῖν» οπωσδήποτε οδηγούν σε μία παρερμηνεία των θέσεων του Πλάτωνα, όπως αυτή που διετύπωσε ο Kersting: «αφού επισημαίνει (ο Kersting) την τεράστια πολιτική σημασία που αποδίδεται τόσο «από τον Πλάτωνα όσο και από τις ολοκληρωτικές δικτατορίες» στην τέχνη (που τη θεωρούν δύναμη η οποία πλάθει ψυχές και διαμορφώνει κοσμοθεωρίες και στάσεις ζωής) διαπιστώνει ότι η πολιτική λογοκρισία και η διαμόρφωση της τέχνης στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και των φασιστικών και εθνικοσοσιαλιστικών δογμάτων ακολούθησε το δρόμο που υποδεικνύει ο Πλάτων στην Πολιτεία, με τους ίδιους στόχους και τα ίδια επιχειρήματα. Είναι εκπληκτικό πόσο εύκολα στήνεται η γέφυρα που ενώνει σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια: η ρητορική της καταγγελίας της τέχνης δεν έχει αλλάξει καθόλου, καταλήγει επιγραμματικά ο Kersting» 15. Σαφώς, οι παρερμηνείες αυτές αδικούν τον Πλάτωνα, ο οποίος είχε μάλλον άλλους σκοπούς: τη διαπαιδαγώγηση των πολιτών με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι σεβαστό το πολίτευμα, γνώστες οι πολίτες, άριστες οι αποφάσεις και ηθικές οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών. Οι σκοποί όμως αυτού του είδους επιδιώκονται μόνον εφόσον οι άνθρωποι οι ίδιοι αναλωθούν στο κυνήγι της Αλήθειας, της αληθινής φύσης της γνώσης και τη σπουδαιότητά της. Αυτή η στάση είναι η μόνη που θα μπορούσε να απαλλάξει τον άνθρωπο από την ημιμάθεια, από τη στασιμότητα σε μία πραγματικότητα που δεν είναι τέλεια ή αληθινή. Εν τέλει, η ανησυχία του Πλάτωνος είναι αυτή που θα είχε και σήμερα ένας πνευματικός άνθρωπος ως προς την ηθική αναλγησία που επικρατεί, την εύκολη παραγωγή τέχνης (μουσική της «ώρας» κλπ) καθώς και τη σύνδεση της βίας με την τέχνη (σημερινά τηλεοπτικά προγράμματα κλπ). 14 Ο ίδιος εξάλλου ο Πλάτων αναφέρει πως στόχος της παιδείας είναι «τοῦ πολίτου γενέσθαι τέλεον ἄρχειν τε καὶ ἄρχεσθαι ἐπιστάμενον μετὰ δίκης» (Μτφρ: να γίνει κάποιος τέλειος πολίτης να γνωρίζει άριστα να κυβερνά και να κυβερνάται με δικαιοσύνη). Πλάτων, «Νόμοι», 643a. 15 Σκουτερόπουλος, Ν.Μ., «Πλάτωνος Πολιτεία», Εκδόσεις Πόλις, 2002 3, σ. 808. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΚΙΚΑΣ ΥΠ. ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 12