ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Σ. ΧΑΤΖΗΜΑΝΟΥΗΛ Πτυχιούχου Τ.Ε.Φ.Α.Α. ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΚΩΝΑ ΤΟΥ ΤΕΡΜΑΤΟΦΥΛΑΚΑ ΣΤΗ ΧΕΙΡΟΣΦΑΙΡΙΣΗ (HANDBALL GOALIE S ELBOW) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2005

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Σ. ΧΑΤΖΗΜΑΝΟΥΗΛ ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΚΩΝΑ ΤΟΥ ΤΕΡΜΑΤΟΦΥΛΑΚΑ ΣΤΗ ΧΕΙΡΟΣΦΑΙΡΙΣΗ (HANDBALL GOALIE S ELBOW) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Τομέας Βιολογίας της Άσκησης Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 13 Μαΐου, 2005 Εξεταστική Επιτροπή Καθηγητής Γ. Ι. Αμπατζίδης, Επιβλέπων Καθηγητής Α. Π. Δεληγιάννης, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Α. Χ. Μυλωνάς, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Ι. Γ. Καλογερόπουλος, Εξεταστής Αν. Καθ. Χ. Μ. Κοτζαμανίδης, Εξεταστής Αν. Καθ. Ι. M. Κύρκος, Εξεταστής Επίκ. Καθ. Ε. Ι. Κουïδή, Εξεταστής

Στην οικογένειά μου

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Έχω την ανάγκη να εκφράσω τις πιο θερμές ευχαριστίες και την εκτίμησή μου προς τον επιβλέποντα Καθηγητή Αθλητικών Κακώσεων του Τ.Ε.Φ.Α.Α. του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Γεώργιο Αμπατζίδη για την ακούραστη επιστημονική καθοδήγηση, παρότρυνση και ειλικρινή συμπαράσταση καθ' όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Επίσης να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες προς τα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής για την υποστήριξη και τη συμβολή τους στην ολοκλήρωση αυτής της μελέτης. Πιο συγκεκριμένα τον κ. Αστέριο Δεληγιάννη, καθηγητή Αθλητιατρικής του Τ.Ε.Φ.Α.Α. Α.Π.Θ., που ήταν ο επιβλέπων καθηγητής της μεταπτυχιακής μου διατριβής, για την ακούραστη υποστήριξη, για τις συμβουλές και τη συνεχή παρακολούθηση, εποπτεία και καθοδήγησή του καθ' όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών και τον κ. Αργύρη Μυλωνά, καθηγητή Ανατομικής του Τ.Ε.Φ.Α.Α. Α.Π.Θ., για την ειλικρινή συμπαράσταση, την ακούραστη επιστημονική καθοδήγηση, τις εύστοχες παρατηρήσεις και τις λύσεις που παρείχε σε διάφορα ζητήματα και θέματα που προέκυπταν και άπτονταν της ειδικότητάς του. Θα ήθελα τέλος να ευχαριστήσω όλους όσους βοήθησαν με οποιοδήποτε τρόπο στην ολοκλήρωση αυτής της διατριβής και ιδιαίτερα: τον κ. Ευάγγελο Συκαρά Λέκτορα Φυσιοθεραπείας για την βοήθειά του σε θέματα που αφορούσαν την εργαστηριακή διαδικασία της έρευνας και τη σύζυγό μου Σοφία για την κατανόηση και την ηθική της συμπαράσταση καθ' όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών.

Δημήτριος Σ. Χατζημανουήλ Α.Π.Θ. Τίτλος Διδακτορικής Διατριβής ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα... του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ.

vi ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΧΑΤΖΗΜΑΝΟΥΗΛ: ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΚΩΝΑ ΤΟΥ ΤΕΡΜΑΤΟΦΥΛΑΚΑ ΣΤΗ ΧΕΙΡΟΣΦΑΙΡΙΣΗ (HANDBALL GOALIE S ELBOW) (Υπό την επίβλεψη του κ. Γεωργίου Αμπατζίδη) To σύνδρομο του αγκώνα του τερματοφύλακα στη χειροσφαίριση είναι χρόνιο, αναπόφευκτο και επηρεάζει αρκετούς αθλητές. Σκοπό της μελέτης αποτέλεσε α) η παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης εικόνας του συνδρόμου στους τερματοφύλακες υψηλού επιπέδου β) η σύσταση προγράμματος μυϊκής ενδυνάμωσης, με σκοπό την πρόληψη και αντιμετώπιση του συνδρόμου γ) η εξέταση της επίδρασης του προγράμματος στην υποκειμενική αίσθηση της επιβάρυνσης, στην απουσία από την προπόνηση και στην ένταση του πόνου των αθλητών. Δεκαέξι τερματοφύλακες μετά από τυχαία επιλογή χωρίστηκαν σε δύο ισάριθμες ομάδες (μελέτης ελέγχου). Οι αθλητές συμπλήρωσαν ειδικό ερωτηματολόγιο και υποβλήθηκαν σε διαδικασία αξιολόγησης της έντασης του πόνου και σε διάφορες μετρήσεις όπως: α) της περιμέτρου βραχίονα και αντιβραχίου, β) του εύρους κίνησης του αγκώνα, γ) της μέγιστης ροπής μέσω ισοκινητικού δυναμομέτρου και δ) της δύναμης μέσω δοκιμασίας δύναμης. Η ομάδα μελέτης ακολούθησε πρόγραμμα μυϊκής ενδυνάμωσης επί τρεις μήνες. Μετά τη λήξη του προγράμματος οι αρχικές διαδικασίες επαναλήφθηκαν, ενώ η ομάδα μελέτης υποβλήθηκε επιπλέον σε διαδικασία υποκειμενικής αξιολόγησης του προγράμματος. Μετά από τρεις μήνες καταγράφηκε και στις δύο ομάδες η υποκειμενική αίσθηση της επιβάρυνσης, η απουσία από την προπόνηση και η ένταση του πόνου. Από τα αποτελέσματα φάνηκε ότι σημαντικό ποσοστό δεν είχε υποβληθεί σε ειδικές ασκήσεις ενδυνάμωσης και δεν χρησιμοποιούσε ειδικές επιαγκωνίδες. Στους περισσότερους τερματοφύλακες δεν είχε τεθεί συγκεκριμένη ιατρική διάγνωση, ενώ σε αξιόλογο ποσοστό η διάγνωση δεν έγινε άμεσα και στον

vii κατάλληλο χώρο. Ένα ποσοστό αντιμετώπισε επανεμφάνιση των ενοχλημάτων και δεν ακολούθησε κάποια θεραπευτική αγωγή. Οι αθλητές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα εμφάνισαν μειωμένη ένταση πόνου, καθώς και μειωμένη απουσία από την προπόνηση στατιστικά σημαντική (p<0.05). Επιπλέον παρατηρήθηκε τάση μείωσης της συχνότητας της υποκειμενικής αίσθησης της επιβάρυνσης, όχι όμως στατιστικά σημαντική. Η ευκαμψία των αρθρώσεων στις κινήσεις που ελέγχθηκαν δε μεταβλήθηκε, αυξήθηκε όμως στατιστικά σημαντικά η περίμετρος του βραχίονα και του αριστερού αντιβραχίου (p<0.05). Στον ισοκινητικό έλεγχο υπήρξαν ελάχιστες στατιστικά σημαντικές διαφορές. Αντίθετα στη δοκιμασία της δύναμης υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές σε όλες τις κινήσεις (p<0.01). Στην υποκειμενική αξιολόγηση του προγράμματος παρέμβασης οι τερματοφύλακες δήλωσαν, ότι το πρόγραμμα ήταν καλό ή εξαιρετικό τέλειο. Συμπερασματικά το συγκεκριμένο πρόγραμμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο πρόληψης και αντιμετώπισης του συνδρόμου του αγκώνα του τερματοφύλακα στη χειροσφαίριση.

viii ABSTRACT DIMITRIOS HATZIMANOUIL: PREVENTION AND MANAGEMENT OF GOALKEEPER ELBOW SYNDROME IN TEAM HANDBALL (HANDBALL GOALIE S ELBOW) (Surervised by Dr. George Abatzidis) Handball goalie's elbow is chronic, inevitable and affects quite a number of players. The purpose of this study was a) the presentation of a complete picture of the syndrome in high performance goalkeepers b) the introduction of a program of muscular strengthening which aims at the prevention and management of the syndrome c) the examination of the influence of the program on the subjective sense of aggravation, in absence from training and in the intensity of pain of athletes. Sixteen goalkeepers were randomly divided into two groups of equal number (study control). Players completed a specific questionnaire and underwent a procedure where they had to evaluate the intensity of pain, as well as being subjected to various measurements such as: a) the perimeter of the humerus forearm, b) the range of elbow movement, c) the peak torque via an isokinetic dynamometer and d) the repetition maximum via a test of strength. The study group followed a three - month program of muscular strengthening. On the completion of the program the initial procedures were repeated for both groups, while the study group was subjected to a further procedure of subjectively evaluating the program. After another three months the subjective sense of aggravation, the absence from training and the intensity of pain were recorded for both groups. From the results it appeared that a significant percentage of the total number of players was not subjected to specific strengthening exercises, nor did they use special elbow caps. Most goalkeepers were not medically diagnosed, while a significant percentage was not diagnosed directly and the diagnosis was not made at a suitable place. An important percentage suffered the reappearance of complaints and did not follow any specific treatment. The players who participated in the program had a statistically significant decrease in both the

ix intensity of pain and in the absence from training (p<0.05). In addition, there was a tendency for the subjective sense of aggravation to be reduced, which however, was not statistically significant. The flexibility of the joints in the movements that were tested was not altered but there was a statistically significant increase in the perimeter of the humerus and left forearm (p<0.05). The isokinetic test showed that there were few statistically significant changes. In contrast, the test of strength in the repetition maximum showed statistically significant changes for all the movements (p<0.01). In the subjective evaluation of the program, the goalkeepers stated that the program was either good or excellent perfect. In conclusion the specific program can be used as a measure for the prevention and management of handball goalie's elbow syndrome.

x ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ VI ABSTRACT VIII ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ X ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ XII ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ XIII I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιστορική αναδρομή 1 Ανατομικά στοιχεία της άρθρωσης του αγκώνα 3 Δύναμη και κακώσεις 7 Στοιχεία εργοφυσιολογίας μυών 7 Προπόνηση δύναμης και μυϊκή προσαρμογή 10 Αθλητικές κακώσεις 12 Παράγοντες πρόκλησης αθλητικών κακώσεων 12 Αθλητικές κακώσεις του αγκώνα 13 Κακώσεις του αγκώνα από υπερχρησία 15 Οξείες κακώσεις του αγκώνα 17 Αντιμετώπιση των κακώσεων του αγκώνα 21 Πρόληψη των κακώσεων του αγκώνα 23 Ερευνητικές υποθέσεις 24 II. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Ανατομικές και λειτουργικές επιβαρύνσεις του αγκώνα στη χειροσφαίριση 27 Κακώσεις του αγκώνα στη χειροσφαίριση 27 Παράγοντες πρόκλησης κακώσεων του αγκώνα στη χειροσφαίριση 28 Πρόληψη και αντιμετώπιση κακώσεων του αγκώνα στη χειροσφαίριση 29 Σύνδρομο του αγκώνα του τερματοφύλακα στη χειροσφαίριση 32 Ορισμός 32 Μηχανισμός 32 Κλινική εικόνα 34 Αντιμετώπιση 34 Πρόληψη 35 Αγωνιστικές και εξωαγωνιστικές επιπτώσεις του συνδρόμου 36

xi III. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δείγμα 38 Περιγραφή οργάνων 38 Περιγραφή δοκιμασιών 39 Διαδικασία μέτρησης 45 Σχεδιασμός της έρευνας 46 Στατιστική ανάλυση 46 IV. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 48 V. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 72 VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 88 VII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 92 VIII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α 98 IX. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β 105

xii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Συχνότητα χρησιμοποίησης ασκήσεων τεχνικής για την απόκρουση της μπάλας 48 Πίνακας 2. Συχνότητα χρησιμοποίησης ασκήσεων ενδυνάμωσης 49 Πίνακας 3. Συχνότητα χρησιμοποίησης επιαγκωνίδας 49 Πίνακας 4. Θεραπευτική αγωγή που εφαρμόστηκε 52 Πίνακας 5. Θεραπευτική αγωγή που εφαρμόστηκε στην ομάδα μελέτης 54 Πίνακας 6. Θεραπευτική αγωγή που εφαρμόστηκε στην ομάδα ελέγχου 55 Πίνακας 7. Φυσιοθεραπευτική αγωγή που εφαρμόστηκε στην ομάδα μελέτης 55 Πίνακας 8. Φυσιοθεραπευτική αγωγή που εφαρμόστηκε στην ομάδα ελέγχου 56 Πίνακας 9. Ένταση πόνου στις ομάδες μελέτης και ελέγχου 57 Πίνακας 10. Περίμετρος βραχίονα & αντιβραχίου ομάδων μελέτης και ελέγχου 58 Πίνακας 11. Γωνιομέτρηση των δύο άνω άκρων ομάδων μελέτης και ελέγχου 59 Πίνακας 12. Μειομετρική (σύγκεντρη) συστολή στην κάμψη και έκταση του αγκώνα 61 Πίνακας 13. Πλειομετρική (έκκεντρη) συστολή στην κάμψη και έκταση του αγκώνα 62 Πίνακας 14. Μειομετρική (σύγκεντρη) συστολή στον πρηνισμό και υπτιασμό του αντιβραχίου 63 Πίνακας 15. Πλειομετρική (έκκεντρη) συστολή στον πρηνισμό και υπτιασμό του αντιβραχίου 64 Πίνακας 16. Μειομετρική (σύγκεντρη) συστολή στην κάμψη και έκταση του καρπού 65 Πίνακας 17. Πλειομετρική (έκκεντρη) συστολή στην κάμψη και έκταση του καρπού 66 Πίνακας 18. Μέτρηση δύναμης (1 RM) 68 Πίνακας 19. Διάρκεια απουσίας από την αθλητική δραστηριότητα των ομάδων μελέτης και ελέγχου 70 Πίνακας 20. Yποκειμενική αίσθηση της επιβάρυνσης του αγκώνα των ομάδων μελέτης και ελέγχου 71

xiii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1. Βαρύτητα ενοχλημάτων 50 Σχήμα 2. Χώρος διάγνωσης 51

1 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΚΩΝΑ ΤΟΥ ΤΕΡΜΑΤΟΦΥΛΑΚΑ ΣΤΗ ΧΕΙΡΟΣΦΑΙΡΙΣΗ (HANDBALL GOALIE S ELBOW) Ιστορική αναδρομή Η χειροσφαίριση είναι ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα της εξέλιξης των παιχνιδιών με χέρια μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Άλλωστε, από διάφορες πηγές τεκμηριώνεται ότι οι αρχαίοι λαοί ανέπτυξαν παιχνίδια μπάλας με το χέρι, προγόνους της σύγχρονης μορφής της χειροσφαίρισης. Το πιο χαρακτηριστικό εύρημα είναι ο έφηβος χειροσφαιριστής, ένα χάλκινο αγαλματίδιο του 3 ου αιώνα π.χ., που ανακαλύφθηκε στη Δωδώνη και βρίσκεται σήμερα στο ομώνυμο μουσείο. Στην Αίγυπτο τα ευρήματα χρονολογούνται από το 2.000 π.χ. Στην Αμερική, από την Αριζόνα ως τη Νικαράγουα, έχουν βρεθεί γλυπτά και αγγεία, μερικά από τα οποία χρονολογούνται από το 1.500 π.χ. Παρόμοια ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι Κρήτες της Μινωικής περιόδου, οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι είχαν αναπτύξει παιχνίδια με την μπάλα. Χαρακτηριστικό είναι ότι διέθεταν και ειδικούς χώρους για τέτοια παιχνίδια, που τα ονόμαζαν σφαιριστήρια. Η εξάπλωση τέτοιων παιχνιδιών στις ελληνικές αποικίες της Ιταλίας και σε άλλες περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως την Ισπανία και τη Γαλλία, αποδίδεται κατά μια εκδοχή στο Μέγα Αλέξανδρο. Στην αρχαία Ρώμη παίζονταν διάφορα παιχνίδια με τα χέρια και σε μερικά από αυτά έπαιρναν μέρος και γυναίκες (Μανετάκης, 1997). Γύρω στο 1.000 μ.χ., ενώ η Ευρώπη αναδύεται από το σκοτάδι, τα γραπτά της εποχής αναφέρουν όλο και συχνότερα τη χειροσφαίριση. Σε γραπτά των αρχών του 14 ου αιώνα το παιχνίδι περιγράφεται ως εξής: η άσκηση συνίσταται στην υποδοχή της μπάλας και της ανταπόδοσης της με την παλάμη (Μανετάκης, 1997). Η χειροσφαίριση μορφοποιείται στο τέλος του 19 ου αιώνα, όταν εμφανίζονται τρία παιχνίδια σε τρεις διαφορετικές χώρες, τα οποία χαρακτηρίζονται ως άμεσοι πρόγονοι του αθλήματος. Δεν χωράει αμφιβολία ότι αυτά τα παιχνίδια εξασφάλισαν τη χαρακτηριστική και σταθερή ανάπτυξη της χειροσφαίρισης στις

2 ευρωπαϊκές χώρες και έθεσαν τις βάσεις της σημερινής σύγχρονης μορφής του αθλήματος. Έτσι για την πατρότητα του χάντμπολ ερίζουν: η Τσεχοσλοβακία με το Hazena, η Δανία με το Haandbold και η Γερμανία με το Torball (Κοτζαμανίδης & Σκούφας, 1986). Στις 4 / 8 / 1928 στο Άμστερνταμ, στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων, ιδρύεται η F.I.H.A. (Διεθνής Ομοσπονδία Ερασιτεχνικής Χειροσφαίρισης), με συμμετοχή 11 χωρών. Ωστόσο την αξία και τη ζωτικότητα του το άθλημα την έδειξε αμέσως μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο, όταν άρχισε και η αναδιοργάνωση του. Σ αυτό συνέβαλαν κυρίως οι χώρες, στις οποίες το άθλημα ήταν δημοφιλές προπολεμικά. Με πρωτοβουλία των βόρειων χωρών, στις 10 12 / 7 / 1946 στην Κοπενχάγη, ιδρύεται η νέα I.H.F. (Διεθνής Ομοσπονδία Χειροσφαίρισης), στη θέση της παλιάς F.I.H.A. Την περίοδο αυτή συνυπήρχαν οι δυο μορφές παιχνιδιού, αλλά μετά το 1960 ουσιαστικά το παιχνίδι με 11 παίχτες παραμερίστηκε και παίζεται για παραδοσιακούς λόγους σε ορισμένες χώρες. Έτσι σήμερα όταν αναφέρεται η χειροσφαίριση, εννοείται το παιχνίδι με 7 παίχτες και σε κλειστό γήπεδο (Κοτζαμανίδης & Σκούφας, 1986). Στη χώρα μας το άθλημα πρωτοπαίζεται στο ποδοσφαιρικό γήπεδο του Πανελλήνιου Γ.Σ. με 11 παίχτες το 1922. Στο διάστημα 1928 1931 διοργανώνονται πρωταθλήματα και την πρώτη θέση καταλαμβάνει για πέντε συνεχή χρόνια ο Πανελλήνιος. Στις 13 Οκτωβρίου 1976 ο ΣΕΓΑΣ κοινοποιεί την υπ αριθμόν 8180 εγκύκλιο σε όλα τα σωματεία μέλη του, καθιερώνοντας τη χειροσφαίριση σαν επίσημο άθλημα. Το Σεπτέμβριο του 1977 διοργανώνεται στη Γλυφάδα το πρώτο πανελλήνιο τουρνουά με συμμετοχή 16 ομάδων. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1979 νομιμοποιείται η ομοσπονδία χειροσφαίρισης Ελλάδος (Ο.Χ.Ε.). Το 1979 διεξάγεται το 1 ο πανελλήνιο πρωτάθλημα ανδρών που συνεχίζεται μέχρι και την περίοδο 1989 1990, όπου θεσπίζεται ο θεσμός της Α1 κατηγορίας των ανδρών (Μανετάκης, 1997). Οι Χατζημανουήλ, Αμπατζίδης, Δεληγιάννης και Κουϊδή (2002), αναφέρουν ότι η χειροσφαίριση σήμερα, είναι ένα ομαδικό άθλημα διαδεδομένο σε όλο τον κόσμο, το οποίο ανήκει στην οικογένεια των Ολυμπιακών αθλημάτων από τους αγώνες του Μονάχου το 1972. Όσον αφορά στη χώρα μας, οι Χατζημανουήλ, Κουτλιάνος και Μεταξάς (2003), υποστηρίζουν ότι το άθλημα της χειροσφαίρισης παρουσιάζει τον τελευταίο καιρό μεγάλο ενδιαφέρον και συγκεντρώνει ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό αθλητών, που συμμετέχουν σε επαγγελματικό ή σε

3 ερασιτεχνικό επίπεδο. Οι ίδιοι συγγραφείς δηλώνουν ότι, σύμφωνα με τα δεδομένα της Ο.Χ.Ε., ο αριθμός των εγγεγραμμένων αθλητών φτάνει στις 45.000, εκ των οποίων οι 19.500 είναι εν ενεργεία, ενώ ο αριθμός των σωματείων που ανήκουν στη δύναμη της Ο.Χ.Ε. ανέρχεται στα 170. Ανατομικά στοιχεία της άρθρωσης του αγκώνα «Η άρθρωση του αγκώνα είναι σύνθετη και αποτελείται από τρεις επιμέρους αρθρώσεις, τη βραχιονοκερκιδική, τη βραχιονωλενική και την άνω κερκιδωλενική, που περιλαμβάνονται στον ίδιο αρθρικό θύλακο. Οι αρθρώσεις του βραχιονίου με την κερκίδα και την ωλένη χρησιμεύουν για την κάμψη και έκταση του αγκώνα, ενώ η άνω κερκιδωλενική για τον πρηνισμό και υπτιασμό του αντιβραχίου» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 318). Βραχιονοκερκιδική άρθρωση (Humeroradial joint) «Έχει ως αρθρικές επιφάνειες τον κόνδυλο του βραχιονίου οστού και το βοθρίο της κεφαλής της κερκίδας. Ο κόνδυλος του βραχιονίου οστού (Capitellum), είναι ένα ημισφαιρικό έπαρμα, ελαφρά αποπλατυσμένο από εμπρός προς τα πίσω, που βρίσκεται στο κάτω άκρο του βραχιονίου, καλύπτεται από αρθρικό χόνδρο και συντάσσεται με το βοθρίο της κεφαλής της κερκίδας. Το βοθρίο της κεφαλής της κερκίδας (Capitellum depression), είναι μια ωοειδής, κοίλη επιφάνεια της κεφαλής της κερκίδας, η οποία καλύπτεται από αρθρικό χόνδρο και συντάσσεται με τον κόνδυλο του βραχιονίου οστού» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 319). Βραχιονωλενική άρθρωση (Humeroulnar joint) «Έχει ως αρθρικές επιφάνειες την τροχιλία του βραχιονίου οστού και τη μηνοειδή εντομή της ωλένης. Η τροχιλία του βραχιονίου οστού (Trochlea), βρίσκεται στην έσω μοίρα του κάτω άκρου του βραχιονίου, φέρεται λοξά εκ των άνω και έξω προς τα κάτω και έσω και εμφανίζει βαθειά αυλακοειδή περίσφιξη, που ονομάζεται αυχένας της τροχιλίας. Η τροχιλία συντάσσεται με τη μηνοειδή εντομή της ωλένης και κατευθύνει κινήσεις κάμψης και έκτασης του αγκώνα. Η μηνοειδής εντομή της ωλένης (Semilunar notch), είναι μια υπόκοιλη αρθρική επιφάνεια, που βρίσκεται στην πρόσθια επιφάνεια του άνω άκρου της ωλένης και αποτελείται από μια άνω επιφάνεια, που σχηματίζεται από την πρόσθια επιφάνεια του ωλεκράνου και μια κάτω, που σχηματίζεται από την άνω επιφάνεια της κορωνοειδούς απόφυσης. Η μηνοειδής εντομή εμφανίζει μια οδηγό ακρολοφία, που συντάσσεται με τον αυχένα της τροχιλίας» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 320).

4 Άνω κερκιδωλενική άρθρωση (Proximal radioulnar joint) «Έχει ως αρθρικές επιφάνειες την περιφέρεια της κεφαλής της κερκίδας και την κερκιδική εντομή της ωλένης και περιβάλλεται από τον δακτυλιοειδή σύνδεσμο. Η περιφέρεια της κεφαλής της κερκίδας (Capitulum periphery), είναι μία επιφάνεια στα πλάγια της κεφαλής της κερκίδας και συντάσσεται με την κερκιδική εντομή της ωλένης. Η κερκιδική εντομή της ωλένης (Radial notch), είναι μία υπόκοιλη επιφάνεια στην έξω μοίρα της κορωνοειδούς απόφυσης, που φέρεται οβελιαία και συντάσσεται με την περιφέρεια της κεφαλής της κερκίδας» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 320). Αρθρικός θύλακος (Joint capsule) «Αποτελείται, από έξω προς τα έσω, από τον ινώδη θύλακο και τον αρθρικό υμένα. Ο ινώδης θύλακος (Capsule), είναι λεπτότερος στην πρόσθια και στην οπίσθια επιφάνειά του, παχύτερος στα πλάγια και καλύπτει τις αρθρικές επιφάνειες των συντασσομένων οστών, ενώ ο έξω και ο έσω επικόνδυλος παραμένουν εκτός του θυλάκου. Στην πρόσθια επιφάνεια του βραχιονίου οστού, ο ινώδης θύλακος προσφύεται κατά μήκος γραμμής, που αρχίζει από το κάτω χείλος του έσω επικονδύλου, φέρεται επάνω από τον κορωνοειδή βόθρο και καταλήγει στον έξω επικόνδυλο. Στην οπίσθια επιφάνεια του βραχιονίου οστού, ο ινώδης θύλακος προσφύεται κατά μήκος γραμμής, που αρχίζει κάτω από τον έξω επικόνδυλο, φέρεται επάνω από τον ωλεκρανικό βόθρο και καταλήγει στη βάση του έσω επικονδύλου. Στην ωλένη ο ινώδης θύλακος προσφύεται κοντά στις αρθρικές επιφάνειες, ενώ στην κερκίδα, 0.5 cm κάτω από την κεφαλή της. Ο αρθρικός υμένας (Synovial membrane), καλύπτει εσωτερικά ολόκληρη την επιφάνεια του ινώδους θυλάκου και επιπλέον τα άχονδρα μέρη των οστών της άρθρωσης» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 320). Σύνδεσμοι (Ligaments) Την άρθρωση του αγκώνα ενισχύουν οι εξής σύνδεσμοι: Έσω πλάγιος σύνδεσμος (ωλένιος) (Medial collateral ligament) «Έχει τριγωνική μορφή, εκφύεται από τον έσω επικόνδυλο και αποσχίζεται σε δυο ινώδεις δεσμίδες, την πρόσθια, που καταφύεται στην κορωνοειδή απόφυση και την οπίσθια (σύνδεσμος του Bardinet), που καταφύεται στο έσω χείλος του ωλεκράνου. Πίσω από την οπίσθια δεσμίδα του έσω πλαγίου συνδέσμου διέρχεται το ωλένιο νεύρο. Ο χώρος μεταξύ των δύο δεσμίδων καλύπτεται από χαλαρό συνδετικό ιστό, ο οποίος προς τα κάτω αφορίζεται σε λοξές ίνες, που συνθέτουν

5 τον σύνδεσμο του Cooper. Η πρόσθια δεσμίδα του έσω πλαγίου συνδέσμου προσφέρει το μεγαλύτερο ποσοστό σταθεροποίησης σε δυνάμεις βλαισοποίησης του αγκώνα» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 321). Έξω πλάγιος σύνδεσμος (κερκιδικός) (Lateral collateral ligament) «Είναι λεπτότερος από τον έσω, εκφύεται από τον έξω επικόνδυλο και αποσχίζεται σε δύο δεσμίδες, την πρόσθια και την οπίσθια, που καταφύονται στο πρόσθιο και στο οπίσθιο άκρο της κερκιδικής εντομής της ωλένης» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 321). Δακτυλιοειδής σύνδεσμος (Annular radial ligament) «Είναι ένας ισχυρός, ινώδης σύνδεσμος, ύψους περίπου 1 cm, που περιβάλλει την περιφέρεια της κεφαλής της κερκίδας και προσφύεται στο πρόσθιο και οπίσθιο χείλος της κερκιδικής εντομής της ωλένης. Ο δακτυλιοειδής σύνδεσμος μαζί με την κερκιδική εντομή της ωλένης, σχηματίζει πλήρη δακτύλιο, μέσα στον οποίο στρέφεται η κεφαλή της κερκίδας κατά τον πρηνισμό και υπτιασμό του αντιβραχίου» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 321). Τετράγωνος σύνδεσμος (Quadrate ligament) «Είναι ένα τετράπλευρο ινώδες πέταλο, που συνδέει το κάτω χείλος της κερκιδικής εντομής της ωλένης και την έσω επιφάνεια του αυχένα της κερκίδας και ενισχύει την κάτω μοίρα του ινώδους θυλάκου» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 322). Ορογόνοι θύλακοι (Bursae) Ορογόνος θύλακος ωλεκράνου (Olecranon bursa) «Ο ορογόνος θύλακος του ωλεκράνου είναι υποδόριος, καλύπτει την οπίσθια επιφάνεια του ωλεκράνου και δεν επικοινωνεί με την άρθρωση του αγκώνα» (Αμπατζίδης, 2000, σελ. 322). Μύες του αγκώνα (Elbow muscles) Οι μύες της άρθρωσης του αγκώνα διακρίνονται σε καμπτήρες και εκτείνοντες. Καμτπήρες: Δικέφαλος βραχιόνιος, πρόσθιος βραχιόνιος, βραχιονοκερκιδικός. Εκτείνοντες: Τρικέφαλος βραχιόνιος, αγκωνιαίος. Κινήσεις του αγκώνα (Elbow movements) Στον αγκώνα γίνονται οι εξής κινήσεις: α) Έκταση και κάμψη, στη γωνιώδη βραχιονωλενική και στη σφαιροειδή βραχιονοκερκιδική άρθρωση. β) Στροφικές στη βραχιονοκερκιδική άρθρωση. γ) Πρηνισμός και υπτιασμός στην άνω κερκιδωλενική άρθρωση.

6 Όταν ο αγκώνας βρίσκεται σε κάμψη, ο έξω επικόνδυλος, ο έσω επικόνδυλος και το ωλέκρανο σχηματίζουν ισοσκελές τρίγωνο, ενώ στην έκταση βρίσκονται σε ευθεία γραμμή (Αμπατζίδης, 2000). Οι μύες που παίρνουν μέρος στην κάμψη έκταση, πρηνισμό και υπτιασμό του αντιβραχίου είναι οι εξής: (στην παρένθεση αναφέρεται η δύναμη σύσπασης που ασκεί ο καθένας σε Nm: Newton x meter, δηλαδή τις δυνατότητες απόδοσης έργου του μυός από τη φυσιολογική του θέση). «Οι αριθμητικές αυτές τιμές χρησιμεύουν μόνο ως βοήθεια προσανατολισμού κατά προσέγγιση συναγωνιστών ως προς την κίνηση των μυών και δεν μπορούν να υπολογιστούν σε συσχετισμό με τις εναλλασσόμενες συνθήκες μοχλού ή τις μεταβαλλόμενες ελκτικές δυνάμεις των μυών στις διάφορες γωνιακές θέσεις» (Weineck, 1998, σελ. 205). Κάμψη του αντιβραχίου στην άρθρωση του αγκώνα: Δικέφαλος βραχιόνιος μυς (47.09 Nm). Πρόσθιος βραχιόνιος μυς (37.28 Nm). Βραχιονοκερκιδικός μυς (18.64 Nm). Στρογγύλος πρηνιστής μυς (11.77 Nm). Μακρός κερκιδικός εκτείνων τον καρπό μυς (11.77 Νm). «Οι καμπτήρες του αντιβραχίου έχουν διαφορετικές δυνατότητες απόδοσης, ανάλογα με το εάν βρίσκονται σε πρηνισμό ή υπτιασμό. Ο δικέφαλος βραχιόνιος μυς και ο κάτω από αυτόν κείμενος πρόσθιος βραχιόνιος μυς αποδίδουν καλύτερα στη θέση υπτιασμού» (Weineck, 1998, σελ. 209). Έκταση του αντιβραχίου στην άρθρωση του αγκώνα: Τρικέφαλος βραχιόνιος μυς (83.39 Nm). Αγκωνιαίος μυς (7.85 Nm). «Οι κύριοι εκτείνοντες μύες της άρθρωσης του αγκώνα είναι οι δύο βραχείες κεφαλές (έσω και έξω) του τρικεφάλου βραχιονίου μυός (59.84 Nm), οι οποίες επιδρούν αποκλειστικά στην άρθρωση του αγκώνα, καθώς και η μακρά κεφαλή του, η οποία επιδρά επίσης και στην άρθρωση του ώμου. Επειδή οι καμπτήρες υπερτερούν έναντι των εκτεινόντων μυών ως προς τη συνολική δυνατότητα απόδοσης, όταν ο πήχης είναι χαλαρός ο αγκώνας βρίσκεται σε ελαφρά κάμψη» (Weineck, 1998, σελ. 209). Υπτιασμός αντιβραχίου: Δικέφαλος βραχιόνιος μυς (10.79 Nm).

7 Υπτιαστής μυς (2.94 Nm). «Την κίνηση ενισχύουν μερικοί άλλοι μύες (συνολικά 2.94 Nm). Οι μεγαλύτερες δυνατότητες απόδοσης των υπτιαστών μυών υφίστανται όταν ο αγκώνας είναι κεκαμένος σε ορθή γωνία» (Weineck, 1998, σελ. 209). Πρηνισμός του αντιβραχίου: Στρογγύλος πρηνιστής μυς (6.87 Nm). Τετράγωνος πρηνιστής μυς (1.96 Nm). «Εκτός αυτών επιδρούν και μερικοί άλλοι μύες με πρηνισμό ως δευτερεύουσα λειτουργία (συνολικά 5.89 Nm). Η συνολική δύναμη των πρηνιστών μυών ισοδυναμεί με εκείνη των υπτιαστών» (Weineck, 1998, σελ. 209). Δύναμη και κακώσεις Ως δύναμη καθορίζεται η μέγιστη ροπή στρέψης, η οποία αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της μέγιστης μυϊκής σύσπασης, κάτω από ορισμένες συνθήκες (π.χ. είδος σύσπασης συστολής και ταχύτητα) (Tyrdal & Pettersen, 1998). Η προπόνηση δύναμης συντελεί στην πρόληψη των κακώσεων στις αρθρώσεις (Yde & Buhl Nielsen, 1988). Η συχνότητα των κακώσεων υπερχρησίας μπορεί να μειωθεί από συγκεκριμένες ασκήσεις με αντιστάσεις (Fleck, 1986). Σε πολλούς αθλητές, που έχουν υποστεί τενόντιες κακώσεις στον αγκώνα συστήνονται προπονητικά προγράμματα ενδυνάμωσης (Kohn, 1996; Leroy, 2002). Σε έρευνα που έγινε με υψηλού επιπέδου αθλητές, διαπιστώθηκε ότι η προπόνηση με αντιστάσεις και συγκεκριμένα με αλτήρες, έχει ευεργετικά αποτελέσματα όχι μόνο στη δύναμη, αλλά και στη λειτουργικότητα εκτέλεσης (Treiber, Lott, Duncan, Slavens & Davis, 1998). Η προπόνηση δύναμης αυξάνει την μυϊκή μάζα, τη μυϊκή δύναμη και την κινητικότητα των αρθρώσεων (Miszko & Cress, 2000) και έχει ευεργετικά αποτελέσματα, ιδιαίτερα σε νεαρούς αθλητές, αυξάνοντας τη μυϊκή τους δύναμη (Luckstead, Satran & Patel, 2002). Κατά τη διάρκεια της αποθεραπείας, η προπόνηση δύναμης θα πρέπει να είναι ο κύριος στόχος, όλων όσων υποφέρουν από σύνδρομα υπερχρησίας (Christopher & Congeni, 2002). Στοιχεία εργοφυσιολογίας μυών Οι μύες που υπάρχουν κατά μήκος του σκελετού, οι σκελετικοί μύες, πάντα λειτουργούν ομαδικά και δεν συσπώνται ατομικά. Οπότε οι κινήσεις που γίνονται

8 γύρω από μια άρθρωση παράγονται από τους σκελετικούς μυς, με διαφορετικούς ρόλους όπως: Αγωνιστές και Συνεργοί Καλούνται οι μύες, που συνεργάζονται για να εκτελεσθεί μια κίνηση. Ανταγωνιστές Είναι οι μύες οι οποίοι κατά τη διάρκεια της κίνησης λειτουργούν αντίθετα με ορισμένους μύες, συχνά ως παθητική αντίσταση. Στις περισσότερες περιπτώσεις, κυρίως για ικανούς αθλητές, οι αγωνιστές είναι χαλαροί έτσι ώστε να επιτρέπουν να εκτελείται με άνεση η κίνηση. Επομένως, οι κινήσεις επηρεάζονται άμεσα από τον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο ομάδων. Κύριοι κινητήρες Είναι ο όρος που αναφέρεται στους μυς που είναι κυρίως υπεύθυνοι για την παραγωγή μιας δυναμικής κίνησης ή μιας τεχνικής ικανότητας. Στην περίπτωση της κάμψης του αγκώνα ο κύριος κινητήρας είναι ο δικέφαλος μυς. Ο τρικέφαλος ως ανταγωνιστής θα πρέπει να είναι χαλαρός, ώστε να επιτυγχάνεται ευκολότερα και ομαλότερα η κάμψη. Η γραμμή έλξης Αναπαριστά μια νοητή γραμμή που διαπερνά το μυ κατά μήκος και συνδέει τα δύο άκρα του. Η υψηλότερη φυσιολογική και μηχανική απόδοση μιας μυϊκής συστολής, επιτυγχάνεται όταν εκτελείται κατά μήκος της γραμμής έλξης. Παράδειγμα αποτελεί η λειτουργία του δικεφάλου βραχιονίου. Σε υπτιασμό του αντιβραχίου η γραμμή έλξης είναι ευθεία, οπότε έχει και μεγαλύτερη απόδοση. Από την άλλη αν το αντιβράχιο είναι σε πρηνισμό δεν συμβαίνει το ίδιο, αφού ο τένοντας του δικεφάλου διασταυρώνεται με τον επιμήκη άξονα του αντιβραχίου. Επομένως, όταν η γραμμή έλξης δεν είναι ευθεία η μηχανική απόδοση μειώνεται, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος της δύναμης συστολής να χάνεται. Για το λόγο αυτό για να επιτευχθεί η μέγιστη δύναμη και ιδιαίτερα η μέγιστη μυϊκή απόδοση, οι ασκήσεις δύναμης πρέπει να εκτελούνται κατά μήκος της γραμμής έλξης. Σταθεροποιητές Είναι συνήθως μικρότεροι μύες, οι οποίοι συσπώνται ισομετρικά για να σταθεροποιήσουν μια άρθρωση, ώστε να έχουν οι κύριοι κινητήρες μια γερή βάση έλξης (Bompa, 1999).

9 Τύποι μυϊκής συστολής Κατά την διάρκεια των κινήσεων, οι μύες εμφανίζουν τρία είδη συστολής: την ισοτονική, την ισομετρική και την ισοκινητική (Bompa, 1999). Οι ισοτονικές ασκήσεις διαιρούνται στις ασκήσεις της μειομετρικής και της έκκεντρης μυϊκής δράσης (Τσακλής, 1997). Ισοτονική ή δυναμική Ο όρος σημαίνει ίδια ένταση (από τις ελληνικές λέξεις ίσος και τόνος). Όπως υπονοεί και ο ορισμός κατά την διάρκεια της ισοτονικής συστολής, η ένταση παραμένει η ίδια σε όλο το εύρος της κίνησης. Παρ όλα αυτά, η ένταση της μυϊκής συστολής σχετίζεται με την γωνία της άρθρωσης. Σύγκεντρη συστολή Ονομάζεται η ισοτονική συστολή (από το λατινικό "con centrum" δηλαδή με το ίδιο κέντρο), στην οποία το μήκος του μυός βραχύνεται. Σύγκεντρη συστολή γίνεται μόνο όταν η αντίσταση, που ασκείται από τη βαρύτητα ή ένα μηχάνημα, είναι κάτω από τις δυνατότητες του αθλητή. Η σύγκεντρη συστολή είναι επίσης γνωστή και ως "μειομετρική" (Bompa, 1999). Όσο ο μυς βραχύνεται, τόσο πιο πολύ αδυνατεί να αντισταθμίσει μια σταθερή αντίσταση (βάρος) και το σημείο της πλήρους βράχυνσής του, είναι το μειονεκτικότερο σε αντίθεση με το σημείο της πλήρους διάτασής του (Τσακλής, 1997). Η μέγιστη δύναμη στη μειομετρική συστολή επιτυγχάνεται όταν ο αγκώνας βρίσκεται σε κάμψη περίπου 60, ενώ η ελάχιστη παρατηρείται περίπου στις 110 (Bompa, 1999). Έκκεντρη συστολή Αναφέρεται στην αντίστροφη διαδικασία της σύγκεντρης κίνησης, κατά την οποία οι μύες επανέρχονται στην αφετηρία. Κατά την διάρκεια της έκκεντρης συστολής οι μύες υποχωρούν στην δύναμη της βαρύτητας ή στην έλξη ενός μηχανήματος. Τα δύο είδη ισοτονικής συστολής εκτελούνται από τον ίδιο μυ. Η κάμψη του αγκώνα είναι μια τυπική μειομετρική συστολή που εκτελείται από τον δικέφαλο βραχιόνιο. Καθώς το αντιβράχιο επιστρέφει στην αρχική του θέση, η έκκεντρη συστολή εκτελείται από τον ίδιο μυ, τον δικέφαλο (Bompa, 1999). Οι Hartmann και Tunnemann (1989), αναφέρουν την έκκεντρη συστολή και ως "πλειομετρική συστολή". Ισομετρική Αναφέρεται στον τύπο της συστολής, στην οποία ο μυς αναπτύσσει ένταση, χωρίς μεταβολή του μήκους του.

10 Ισοκινητική Καθορίζεται ως συστολή, με σταθερή ταχύτητα σε όλο το εύρος κίνησης (ίσο = ίδια, κινητική = κίνηση). Αθλήματα όπως η κωπηλασία, η κολύμβηση και το κανό, είναι παραδείγματα κίνησης, κατά την οποία η απώθηση του νερού γίνεται με σχεδόν σταθερή ταχύτητα. Ειδικά μηχανήματα σχεδιάζονται, έτσι ώστε να επιτρέπουν την σταθερή ταχύτητα της κίνησης, ανεξάρτητα από την επιβάρυνση κατά τη διάρκεια της κίνησης, η οποία συνδυάζει την μειομετρική και την έκκεντρη συστολή (Bompa, 1999). Προπόνηση δύναμης και μυϊκή προσαρμογή Υπερτροφία Μέσω προπόνησης δύναμης διαπιστώθηκε αύξηση του μεγέθους των μυών τόσο σε ζώα, όσο και σε ανθρώπους. Το αυξημένο μέγεθος των μυών προπονημένων αθλητών στη δύναμη, αποδίδεται σε υπερτροφία των ήδη υπαρχουσών μυϊκών ινών. Αυτή η αύξηση της εγκάρσιας διατομής των ήδη υπαρχουσών μυϊκών ινών αποδίδεται στην αύξηση του μεγέθους και του αριθμού των νηματίων ακτίνης και μυοσίνης και στην πρόσθεση σαρκομερίων στις υπάρχουσες μυϊκές ίνες. Ο βαθμός υπερτροφίας εξαρτάται από τον τύπο των μυϊκών ινών και από το πρότυπο επιστράτευσής τους. Οι προσαρμογές των μυϊκών ινών μετά από προπόνηση δύναμης χρειάζεται να εξετάζονται τόσο από την πλευρά της ποιότητας, όσο και της ποσότητας των συσταλτών πρωτεϊνών (δηλαδή της ακτίνης και της μυοσίνης). Η ποιότητα αναφέρεται στον τύπο των πρωτεϊνών που εντοπίζονται στο συσταλτό μηχανισμό. Με την έναρξη ενός έντονου προγράμματος προπόνησης δύναμης, μετά από μερικές προπονητικές μονάδες, αρχίζουν να σημειώνονται μεταβολές στον τύπο των μυϊκών πρωτεϊνών (π.χ. μυοσίνη βαριάς αλυσίδας). Καθώς συνεχίζεται η προπόνηση, αρχίζει και αυξάνεται η ποσότητα των συσταλτών πρωτεϊνών, μέσω της εγκάρσιας διατομής των μυϊκών ινών. Για να σημειωθεί σημαντικός βαθμός υπερτροφίας των μυϊκών ινών, φαίνεται ότι απαιτείται μεγαλύτερο χρονικό διάστημα (περισσότερο από 8 εβδομάδες), ώστε να αυξηθεί η ποσότητα των συσταλτών πρωτεϊνών σε όλες τις μυϊκές ίνες. Έτσι, προγράμματα σύντομης διάρκειας (4 8 εβδομάδες) δεν επιτρέπουν πολύ μεγάλες μεταβολές στο μέγεθος των μυϊκών ινών (Fleck & Kraemer, 2000).