Η διαχείριση του χρόνου ως παράγοντας αποδοτικότητας στη σχολική μονάδα: ο ρόλος του σύγχρονου διευθυντή

Η διαχείριση του χρόνου ως παράγοντας αποδοτικότητας στη σχολική μονάδα: ο ρόλος του σύγχρονου διευθυντή Κεραμιδά Κωνσταντία (keramidakon@gmail.com) Εφαρμοσμένη Πληροφορική, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Ελ. Βενιζέλου 34, Ιωνία, Θεσσαλονίκη, 57008 Περίληψη Ο ρόλος των διευθυντών στη σύγχρονη ανταγωνιστική εποχή που διανύουμε είναι εύλογο να συσχετίζεται με τη βελτίωση της διαχείρισης του εργασιακού χρόνου με στόχο την αξιοποίησή του στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Η εποικοδομητική χρήση του χρόνου από τους διευθυντές έχει αποδειχθεί ότι επιδρά θετικά στη διαδικασία άσκησης διοίκησης συμβάλλοντας στην επιτυχία των βασικών στόχων των τμημάτων που διοικούν. Επιπροσθέτως, στα σύγχρονα εργασιακά περιβάλλοντα η έλλειψη χρόνου σε συνδυασμό με τη συσσώρευση πληροφοριών και υποδείξεων σχετικά με τις δυνατότητες αξιοποίησης του χρόνου από τους διευθυντές διαμορφώνουν συνθήκες πίεσης και άγχους. Έτσι προβάλλεται έντονα η ανάγκη για σωστό προγραμματισμό και διοίκηση του εργασιακού χρόνου και για αποτελεσματική διαχείριση του εργασιακού άγχους αποσκοπώντας στην αντιμετώπιση απροσδόκητων και χρονοβόρων συμβάντων. Ο βαθμός επιτυχίας κάθε εργασιακής υποχρέωσης των διευθυντών εξαρτάται από τον τρόπο διαχείρισης του χρόνου τους. Επομένως, ο τρόπος με τον οποίο ο εκάστοτε διευθυντής διαχειρίζεται τον εργασιακό του χρόνο προσδιορίζει τα αποτελέσματα που επιτυγχάνει. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας προτείνεται η υλοποίηση ενός μοντέλου διαχείρισης χρόνου, προσδιορίζονται οι παράγοντες επίδρασης στη διαχείριση του χρόνου των διευθυντών και περιγράφονται διάφορες μέθοδοι διαχείρισης του εργασιακού τους άγχους. Λέξεις κλειδιά: Διαχείριση Χρόνου, Υποκειμενικοί Παράγοντες, Αντικειμενικοί Παράγοντες, Μέθοδοι Διαχείρισης Εργασιακού Άγχους 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη σύγχρονη ανταγωνιστική εποχή που διανύουμε, η βιωσιμότητα των οργανισμών ενεργοποιεί τη βελτίωση της παραγωγικότητας και την επίτευξη στόχων με τελικό στόχο την αριστεία τους. Η παραπάνω τάση ενισχύεται από το γεγονός ότι η βελτίωση και η αύξηση της παραγωγικότητας αποτελούν αντιπροσωπευτικούς δείκτες αποδοτικότητας για το σύνολο του οργανισμού (Τσακίρη, 2001, σελ. 197). Επίσης η εξοικονόμηση του χρόνου και η λυσιτελής χρήση του καθίστανται απώτεροι σκοποί όλων των οργανισμών με δεδομένες τις παραδοχές ότι αφενός ο χρόνος στον «κόσμο» των οργανισμών σημαίνει χρήμα και παραγωγικότητα (Taylor & Mackenzie, 1986, σελ.130, Macan, Shahani, Dipboye, & Phillips, 1990, σελ. 760, Macan, 1994, σελ. 381, Kaufman-Scarborough & Lindquist, 1998, σελ. 288, 293, 304, Zulauf & Gortner, 1999, σελ. 3, Green & Skinner, 2005, σελ. 124, 125, Claessens, Eerde, Rutte, & Roe, 2007, σελ. 255, McNamara, 2010, σελ. 2, Zampetakis, Bouranta, & Moustakis, 2010, σελ. 23, 30, Azar & Zafer, 2013, σελ. 947, 955) και αφετέρου οι τρόποι αξιοποίησης του χρόνου από τους ίδιους τους οργανισμούς αποτελούν τη δυναμικότερη πηγή ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (Britton & Tesser, 1991, σελ. 405, Green & Skinner, 2005, σελ. 137, Zampetakis et al, σελ. 24, Darini, Pazhouhesh & Moshiri, 2011, σελ. 202 ). Συνεπώς, με βάση τα παραπάνω ο ρόλος των διευθυντών είναι εύλογο να ταυτίζεται με τη βελτίωση της διαχείρισης του εργασιακού χρόνου με στόχο την αξιοποίησή του στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Η εποικοδομητική χρήση του χρόνου από τους διευθυντές έχει αποδειχθεί ότι επιδρά θετικά στη διαδικασία άσκησης διοίκησης συμβάλλοντας στην επιτυχία των βασικών στόχων των τμημάτων που διοικούν. Επιπροσθέτως, στα σύγχρονα εργασιακά περιβάλλοντα η έλλειψη χρόνου σε συνδυασμό με τη συσσώρευση πληροφοριών και υποδείξεων σχετικά με τις δυνατότητες αξιοποίησης του χρόνου από τους διευθυντές διαμορφώνουν συνθήκες πίεσης και άγχους. Έτσι προβάλλεται έντονα η ανάγκη για σωστό προγραμματισμό και διοίκηση του εργασιακού χρόνου και για αποτελεσματική διαχείριση του εργασιακού άγχους αποσκοπώντας στην αντιμετώπιση απροσδόκητων και χρονοβόρων συμβάντων. Άλλωστε η θετική συσχέτιση που υπάρχει μεταξύ της διαχείρισης του χρόνου και της άσκησης αποτελεσματικής διοίκησης έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολλών ερευνών. Χαρακτηριστική είναι η θέση των Taylor και Mackenzie (1986), οι οποίοι υποστηρίζουν ότι ο βαθμός επιτυχίας κάθε εργασιακής υποχρέωσης των διευθυντών εξαρτάται από τον τρόπο διαχείρισης του χρόνου τους. Επομένως, ο τρόπος με τον οποίο ο εκάστοτε διευθυντής διαχειρίζεται τον εργασιακό του χρόνο προσδιορίζει τα αποτελέσματα που επιτυγχάνει. Όπως είναι φανερό τα παραπάνω ζητήματα παρουσίασαν και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε παγκόσμιο επίπεδο. Παράλληλα αποτέλεσαν έναυσμα για την επιλογή του θέματος της παρούσας εργασίας που επικεντρώνεται στην αποτελεσματική διοίκηση ενός εκπαιδευτικού οργανισμού. Συγκεκριμένα τα αντικείμενα μελέτης της εργασίας είναι: 1) ο καθορισμός της

σημασίας του χρόνου στην άσκηση αποτελεσματικής διοίκησης, 2) ο προσδιορισμός των παραγόντων που επηρεάζουν την οργάνωση και διαχείριση του χρόνου εργασίας του διευθυντή μιας εκπαιδευτικής μονάδας και 3) η περιγραφή των τρόπων με τους οποίους ένα διευθυντικό στέλεχος μπορεί να διαχειρισθεί το επαγγελματικό του άγχος που προέρχεται τόσο από το φόρτο εργασίας όσο και από τους χρονικούς περιορισμούς που αντιμετωπίζει. 2. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Η έννοια του χρόνου χαρακτηρίζεται ως η ακριβής μέτρηση μιας διαδικασίας από το παρελθόν στο μέλλον, αφού κάθε φυσικό φαινόμενο εξελίσσεται σε μια ορισμένη χρονική περίοδο. Οι καθημερινές εμπειρίες αποδεικνύουν πως ο χρόνος ρέει με τον ίδιο πάντα ρυθμό από το παρελθόν προς το μέλλον. Στην έννοια του χρόνου η κίνηση ούτε μπορεί να διακοπεί αλλά και ούτε να αντιστραφεί (Μπόνια, 2009, σελ. 15). Σύγκαιρα, ο χρόνος αποτελεί ένα σημαντικό πόρο, που η αξιοποίηση του συμβάλλει θετικά στη διαδικασία οργάνωσης και ανάπτυξης των οργανισμών. Ο περιορισμένος χρόνος που διατίθεται για την υλοποίηση κάθε ενέργειας και κάθε εργασίας, διαμορφώνει μια επιπλέον διάσταση που ο εκάστοτε διευθυντής πρέπει να λάβει υπόψη του κατά τη λήψη αποφάσεων αποσκοπώντας στην επιλογή της καταλληλότερης απόφασης μεταξύ των εναλλακτικών. Για τον περιορισμό των πιέσεων και τον έλεγχο του άγχους εξαιτίας των χρονικών περιορισμών απαιτείται ο προγραμματισμός των ενεργειών με χρήση χρονοδιαγραμμάτων (Eilam & Aharon, 2003, σελ. 306). Όπως αποδεικνύεται από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση η έννοια του χρόνου καθώς και η διαχείρισή του έχουν αποτελέσει, σε παγκόσμιο επίπεδο, αντικείμενα μελέτης πολλών και σημαντικών ερευνών. Σε μακροεπίπεδο ο χρόνος σχετίζεται με ουσιώδεις έννοιες, όπως είναι τα χαρακτηριστικά του οργανισμού, ο στρατηγικός σχεδιασμός που ακολουθείται και το θεωρητικό πλαίσιο που εφαρμόζεται. Σε μικροεπίπεδο καταδεικνύεται η συσχέτιση που υπάρχει μεταξύ του χρόνου και των ατομικών χαρακτηριστικών των διοικούντων του οργανισμού, της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων, της παροχής κινήτρων και της συμπεριφοράς που αναπτύσσουν τα μέλη του οργανισμού. (Bluedorn & Denhardt, 1988, σελ. 299). Αυτά τα θέματα οργάνωσης και διαχείρισης του χρόνου παρουσιάζουν στην εποχή μας ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ταυτόχρονα αποτελούν έναυσμα για τη διεξαγωγή μελλοντικών ερευνών που θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη αποτελεσματικών τεχνικών διαχείρισης του. Όπως προαναφέρθηκε, ο χρόνος είναι στενά συνδεδεμένος με την παραγωγικότητα και κατά συνέπεια την αποδοτικότητα των οργανισμών. Είναι ένας πόρος που η αποτελεσματική διαχείριση του συμβάλει στην επίτευξη των οργανωτικών στόχων καθώς αποδεικνύεται ότι είναι ένας από τους πιο καίριους παράγοντες που εμπλέκονται στην αύξηση της παραγωγικότητας. Στην πράξη ένας οργανισμός λειτουργεί αποδοτικά, όταν επιτυγχάνει τους στόχους του καταβάλλοντας τη μικρότερη δαπάνη ενέργειας και χρόνου. Στους σύγχρονους οργανισμούς ο χρόνος θεωρείται σημαίνων και σπάνιος πόρος που πρέπει να εκτιμηθεί και να αξιοποιηθεί προς το συμφέρον της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας του οργανισμού (Bluedorn & Denhardt, 1988, σελ. 303). Ως αποδοτικότητα ορίζεται ο χρόνος που χρειάζεται για να ολοκληρωθεί μια ενέργεια. Αποδοτικός εργαζόμενος ή διευθυντής θεωρείται αυτός που ολοκληρώνει τις εργασίες του σε σύντομο χρονικό διάστημα δαπανώντας ελάχιστους πόρους με τη χρήση στρατηγικών εξοικονόμησης χρόνου. Συνεπώς, η αποδοτικότητα αυξάνει την παραγωγικότητα και συμβάλλει στην εξοικονόμηση χρόνου και χρήματος. Επιπροσθέτως, ως αποτελεσματικότητα ορίζεται το επίπεδο των αποτελεσμάτων των ενεργειών των υπαλλήλων και των διευθυντών. Οι υπάλληλοι και τα διευθυντικά στελέχη που λειτουργούν αποτελεσματικά στο χώρο εργασίας τους παράγουν αποτελέσματα υψηλής ποιότητας. Συνήθως οι εταιρείες μετρούν την αποτελεσματικότητα μέσω της αξιολόγησης της επίδοσης. Συγκεκριμένα, η αποτελεσματικότητα του εργατικού δυναμικού έχει τεράστιο αντίκτυπο κυρίως στην ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος του οργανισμού. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω οι δύο αυτοί όροι μπορεί να φαίνονται παρόμοιοι ωστόσο γίνεται αντιληπτό πως η αποδοτικότητα, που αποτελεί και το αντικείμενο της παρούσας εργασίας, είναι εντελώς διαφορετική από την αποτελεσματικότητα. Ένας αποτελεσματικός εργαζόμενος παράγει υψηλού επιπέδου προϊόντα, ενώ ένας αποδοτικός εργαζόμενος παράγει γρήγορα και έξυπνα. Ασφαλώς, κάθε οργανισμός που συνδυάζει την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα παράγει με μεγαλύτερη ταχύτητα και με λιγότερους πόρους ποιοτικότερα προϊόντα. 3. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Ο όρος «διαχείριση χρόνου» είναι παραπλανητικός, διότι στην πραγματικότητα ο χρόνος είναι δυσπρόσιτος παράγοντας και δε μπορεί να τεθεί υπό έλεγχο. Μόνο ο τρόπος με τον οποίο ένα άτομο διαχειρίζεται το χρόνο του μπορεί να μεταβληθεί και να αξιολογηθεί (Claessens, Van Eerde & Rute, 2005, σελ.256, Azar & Zafer, 2013, σελ. 947). Μέσα από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση ως διαχείριση χρόνου (time management) ορίζεται η διαδικασία προγραμματισμού και άσκησης ελέγχου του χρόνου που διατίθεται για την διεκπεραίωση συγκεκριμένων εργασιών και δραστηριοτήτων αποσκοπώντας στην αύξηση της αποτελεσματικότητας, της αποδοτικότητας και της παραγωγικότητας. Οι περισσότεροι συγγραφείς συγκλίνουν στον παραπάνω ορισμό, ωστόσο άλλοι ερευνητές προκρίνουν άλλες σημασίες. Συγκεκριμένα, οι Jex και Elacqua (1999), Macan (1996), Macan et al., (1990) τονίζουν την τεχνική ελέγχου του χρόνου, οι Claessens et al. υποστηρίζουν ότι αποτελεί έναν τρόπο παρακολούθησης και ελέγχου του χρόνου ενώ οι Britton και Tesser (1991), συλλαμβάνουν τη διαχείριση του χρόνου ως έννοια-

μέθοδο που στοχεύει στην αύξηση των διανοητικών ικανοτήτων και της απόδοσης. Τέλος, ο χρόνος αντιμετωπίζεται ως εισροή, ως εκροή, ως γραμμή παραγωγής, ως κενό και ως στρατηγική (Bluedorn & Denhardt, 1988, σελ. 304). Κατά κύριο λόγο, ένα σύστημα διαχείρισης του χρόνου, σε κάθε περίπτωση, συνδυάζει διεργασίες, δεξιότητες, εργαλεία, τεχνικές και μεθόδους που αποσκοπούν στην επίτευξη συγκεκριμένων εργασιών, έργων και στόχων εντός ορισμένων προθεσμιών. Η διαχείριση του χρόνου είναι απαραίτητη στην άσκηση της διοίκησης με αποδοτικό τρόπο για τους ακόλουθους λόγους: 1) ο διαθέσιμος χρόνος είναι πεπερασμένος και η σωστή διαχείριση του αποτελεί στοιχείο ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (Britton & Tesser, 1991, σελ. 405, Green & Skinner, 2005, σελ. 137, Zampetakis et al, σελ. 24, Darini et all, 2011, σελ. 202). 2) ο χρόνος δεν μπορεί να αποθηκευτεί. Αν δεν χρησιμοποιηθεί αποδοτικά τη στιγμή που είναι διαθέσιμος, χάνεται για πάντα. Ο σωστός έλεγχος του χρόνου συμβάλει στην αύξηση της αποδοτικότητας, διότι διεκπεραιώνονται περισσότερες εργασίες καταβάλλοντας λιγότερο κόπο σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η υψηλή ποιότητα της εργασίας (Bluedorn & Denhardt, 1988, σελ. 303). 3) συμβάλλει στην λήψη καλύτερων αποφάσεων. Ο έλεγχος του χρόνου πρωτίστως συντελεί στην αξιολόγηση των εναλλακτικών επιλογών προσδιορίζοντας αυτές που έχουν προτεραιότητα και αποφεύγοντας αυτές που δημιουργούν συγκρούσεις. Δευτερευόντως, συμβάλλει στην υιοθέτηση της καλύτερης δυνατής επιλογής με βάση τα δεδομένα και στην αναπροσαρμογή των επιλογών, όπου κρίνεται αναγκαίο, αποσκοπώντας στη βελτίωση του ρυθμού παραγωγικότητας. Αντίθετα, η πίεση χρόνου οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στη λήψη βιαστικών και εσφαλμένων αποφάσεων (Eilam & Aharon, 2003, σελ. 316-328). 4) περιορίζει την αναβλητικότητα και αυξάνει την αποδοτικότητα των ατόμων που ασκούν τη διοίκηση. Με τη διαχείριση του χρόνου ενισχύεται το αίσθημα της πειθαρχίας και περιορίζεται το αίσθημα της απογοήτευσης (Macan, 1996, σελ.230, Wright, 2000, 343). 5) συντελεί στη μείωση του άγχους. Η διαχείριση του χρόνου συμβάλει στον καλύτερο προγραμματισμό των εργασιών και στον αποτελεσματικό χρονικό έλεγχο που απαιτεί η διεκπεραίωση τους. Επίσης συντελεί στην επιτυχημένη ολοκλήρωση των διαφόρων εκκρεμοτήτων και στην έγκαιρη οργάνωση των επόμενων εργασιών, περιορίζοντας το αίσθημα του άγχους (Macan, 1994, σελ. 386, Hafner & Stock, 2010, σελ. 430, Chang & Nguyen, 2011, σελ. 189, Azar & Zafer, 2013, σελ. 947). 4. ΜΟΝΤΕΛΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΧΡΟΝΟΥ Με βάση τα παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα ότι η φράση των Taylor & Mackenzie (1986) πως «ο χρόνος είναι χρήμα, γι αυτό χρησιμοποίησε τον παραγωγικά» είναι επίκαιρη στις μέρες μας περισσότερο παρά ποτέ. Βέβαια, ο χρόνος σε πολλές περιπτώσεις έχει μεγαλύτερη αξία από τα χρήματα, διότι η άσκοπη χρήση του οδηγεί σε οικονομικές απώλειες ενώ η σωστή διαχείρισή του συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη. Οι Macan et al στην έρευνα που διεξήγαγαν το 1991 κατέληξαν στη διαπίστωση ότι η διαχείριση του χρόνου είναι πολυδιάστατη και προσδιορίζεται από τέσσερις βασικούς παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί καθώς και οι συσχετίσεις τους παρουσιάζονται στο διάγραμμα 1. Διάγραμμα 1. Προτεινόμενο Μοντέλο Διαχείρισης Χρόνου Παράγοντας 1. Καθορισμός Στόχων και Προτεραιοτήτων. Ο παράγοντας αυτός περιλαμβάνει τον προσδιορισμό βραχυχρόνιων στόχων, η υλοποίηση των οποίων προγραμματίζεται σε καθημερινή ή εβδομαδιαία βάση και ο καθορισμός προτεραιοτήτων σε καθημερινή βάση. Στον παράγοντα αυτό περικλείονται και οι διαδικασίες επαναπροσδιορισμού των στόχων και των σχεδίων υλοποίησης τους (Macan et al, 1991, σελ. 766, Koonce, 1997, σελ. 15, Olawolu & Ahaiwe, 2011, σελ. 65). Παράγοντας 2. Μηχανισμός Διαχείρισης Χρόνου. Ο παράγοντας αυτός περιλαμβάνει τη τήρηση βιβλίου συναντήσεων, ημερολογίου πεπραγμένων αλλά και προγραμματισμένων καθημερινών ενεργειών και καταλόγου προγραμματισμένων εργασιών σε καθημερινή, εβδομαδιαία, μηνιαία και ετήσια βάση. Η εργασία, σε κάθε περίπτωση, οριοθετείται και προσδιορίζεται χρονικά με τη χρήση χρονοδιαγραμμάτων (Kaufman-Scarborough & Lindquist, 1998, σελ. 304, Zulauf & Gortner, 1999, σελ.14). Παράγοντας 3. Οργανωτικότητα Ο παράγοντας αυτός περιλαμβάνει την τάση ή την προτίμηση που υπάρχει για οργάνωση τόσο των καθημερινών υποχρεώσεων όσο και των εργασιακών καθηκόντων, λαμβάνοντας υπόψη όλους τους χρονικούς περιορισμούς (Eilam & Aharon, 2003, σελ. 306). Παράγοντας 4. Αντίληψη Χρονικού Ελέγχου Ο παράγοντας αυτός αναφέρεται στο αίσθημα ελέγχου που δημιουργείται σε σχέση με τον χρόνο καθώς και στην ικανότητα διάκρισης των σημαντικών και ασήμαντων εργασιών και των επειγόντων και μη επειγόντων περιστατικών. Συγκεκριμένα, μερικά ζητήματα που σχετίζονται με την αντίληψη χρονικού ελέγχου είναι η ικανότητα τήρησης χρονοδιαγραμμάτων, ο καθορισμός του ακριβή χρόνου που απαιτείται για την διεκπεραίωση των εργασιών ανάλογα με την σημαντικότητά τους και ο

περιορισμός της αναβλητικότητας σε θέματα που δεν είναι αρεστά. Σύμφωνα με το μοντέλο του διαγράμματος 1, ο παράγοντας αυτός είναι συνέπεια των άλλων 3 παραγόντων που προαναφέρθηκαν και σχετίζεται άμεσα με τις εργασιακές (π.χ. κρίσεις πανικού, πίεση και απογοήτευση, άγχος), τις σωματικές εντάσεις (π.χ. αϋπνίες, πονοκεφάλους)( Macan, 1994, σελ. 384, Jex & Elacqua, 1999 σελ. 188) αλλά και με την εργασιακή ικανοποίηση (π.χ. ο βαθμός στον οποίο η εργασία προσφέρει ικανοποίηση στον εργαζόμενο)(sari, 2004, σελ. 299, Nonis, Teng & Ford, 2005, σελ.415) και αποδοτικότητα (π.χ. ποιότητα, παραγωγικότητα, συνεργατικότητα, αξιοπιστία και συνολική απόδοση)(macan, 1994, σελ. 384, Green & Skinner, 2005, σελ. 135,136). Με βάση όλα τα παραπάνω αυτός που θέτει στόχους ορίζει προτεραιότητες και χρονικούς περιορισμούς και είναι οργανωτικός, αναπτύσσει την αντίληψη του χρονικού ελέγχου σε αντίθεση με αυτόν που δεν θέτει στόχους, δεν έχει οργανωτικές τάσεις και δεν αναπτύσσει χρονοδιαγράμματα. Επιπροσθέτως, η ανάπτυξη της αντίληψης του χρονικού ελέγχου συμβάλλει θετικά στην αύξηση της επαγγελματικής ικανοποίησης, στην εργασιακή απόδοση και συντελεί στη μείωση των εργασιακών και σωματικών εντάσεων, περιορίζοντας το εργασιακό άγχος (Macan, 1994, σελ. 386, Hafner & Stock, 2010, σελ. 430, Chang & Nguyen, 2011, σελ. 189, Azar & Zafer, 2013, σελ. 947). 5. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Η επιτυχία της διαδικασίας διαχείρισης χρόνου σε κάθε οργανισμό εξαρτάται από διάφορους υποκειμενικούς και αντικειμενικούς παράγοντες (McNamara, 2010, σελ. 4). Στη παρούσα εργασία λαμβάνουμε ως μελέτη περίπτωσης τη διαχείριση του χρόνου εργασίας του διευθυντή μιας εκπαιδευτικής μονάδας. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την προαναφερθείσα διαχείριση χρόνου παρουσιάζονται στο διάγραμμα 2 που ακολουθεί. Διάγραμμα 2. Παράγοντες που επηρεάζουν τη Διαχείριση Χρόνου 5.1. Υποκειμενικοί Παράγοντες Σύμφωνα με το διάγραμμα 2, στους υποκειμενικούς παράγοντες περιλαμβάνονται τα προσωπικά χαρακτηριστικά και η ισορροπημένη εργασιακή δραστηριότητα του διευθυντή. Συγκεκριμένα, o όρος «προσωπικά χαρακτηριστικά» αναφέρεται σε χαρακτηριστικά όπως είναι η συνέπεια, η πολυχρονιότητα ή μονοχρονιότητα, δηλαδή η ικανότητα του ατόμου να διεκπεραιώνει ταυτοχρόνως πολλαπλές ή μεμονωμένες εργασίες, η ικανότητα κατανομής του χρόνου στις διάφορες δραστηριότητες, η τήρηση γραπτού προγράμματος, η εγρήγορση, η κινητοποίηση, η εμπειρία, ο χειρισμός σχεδίων και χρονοδιαγραμμάτων, (Macan, 1996, σελ.230, Wright, 2000, 343) η εργασιακή ικανότητα, η εφαρμογή ειδικής γνώσης στη διαχείριση του χρόνου, η ηλικία. Οι διευθυντές που διαθέτουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά καθίστανται ικανοί να διαχειριστούν αποτελεσματικά τον εργασιακό χρόνο. Αντίθετα ο διευθυντής που: 1) χαρακτηρίζεται από έλλειψη στόχων, προτεραιοτήτων και προγραμματισμού, 2) διαχειρίζεται αναποτελεσματικά τις κρίσεις και μετατοπίζει σε δεύτερο χρόνο τις προτεραιότητες, 3) είναι αποδιοργανωμένος και δεν έχει ένα τακτοποιημένο γραφείο, 4) καταβάλλει μονομιάς το μέγιστο των δυνάμεων του, 5) διακρίνεται από την αδυναμία να πει όχι, 6) είναι αναβλητικός, 7) αφήνει τα έργα που αναλαμβάνει ημιτελή, 8) χαρακτηρίζεται από έλλειψη αυτο-πειθαρχίας, 9) συγχέει την ευθύνη με την εξουσία, 10) επικοινωνεί με λάθος τρόπο, 11) συγκαλεί άσκοπες και χρονοβόρες συναντήσεις, 12) είναι πάντα διαθέσιμος σε τηλεφωνικές κλήσεις και επισκέψεις και 13) αναθέτει με αναποτελεσματικό τρόπο εργασίες σε τρίτους, παύει να έχει τον έλεγχο του χρόνου με αποτέλεσμα να ευθύνεται για τη διαμόρφωση ενός μη παραγωγικού εργασιακού περιβάλλοντος (Taylor & Mackenzie, 1986, σελ. 131). Επίσης, με τον όρο «ισορροπημένη εργασιακή δραστηριότητα» νοείται ο βαθμός στον οποίο ο διευθυντής της εκπαιδευτικής μονάδας αναλαμβάνει ισορροπημένες πρωτοβουλίες διοικητικού χαρακτήρα. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει στοιχεία όπως είναι η ανάθεση εργασίας, ο βαθμός αξιοποίησης των δυνατοτήτων συνεργατών και υφισταμένων και η συνολική διάρκεια απασχόλησης του σε ημερήσια βάση. Η μη ισορροπημένη εργασιακή ζωή προκαλεί αρνητικές καταστάσεις όπως, τεταμένες εργασιακές σχέσεις, άγχος, επαγγελματική εξουθένωση και κόπωση. Επίσης, τα στοιχεία δείχνουν ότι και η πολύωρη εργασία των διευθυντών συμβάλει στη μείωση της παραγωγικότητας. Αντίθετα, η ισορροπημένη επαγγελματική αλλά και η οικογενειακή ζωή των διευθυντών μπορεί να συντελέσει στην αύξηση της παραγωγικότητας (Wright, 2000, σελ. 344, McNamara, 2010, σελ. 4). Τέλος, οι ΤΠΕ έχουν αναπτυχθεί αποσκοπώντας στη βελτίωση της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας της εργασίας. Η χρήση του διαδικτύου αποτελεί στις μέρες μας ένα σημαντικό εργαλείο βελτίωσης της εργασιακής ζωής των διευθυντών και της διαχείρισης του χρόνου τους. Για παράδειγμα, το Outlook που είναι λογισμικό κατάλληλο για την σύνταξη ηλεκτρονικών μηνυμάτων και ημερολογίου, χρησιμοποιείται ως εργαλείο διαχείρισης χρόνου. Βέβαια,

η αποτελεσματική χρήση των ΤΠΕ από τους διευθυντές απαιτεί την εξοικείωση τους με αυτές. Ωστόσο, οι φοβίες και οι προκαταλήψεις των διευθυντών είναι στις μέρες μας υπαρκτές και δυσχεραίνουν την αποτελεσματική χρήση των ΤΠΕ. Από την άλλη η χρονοβόρα ή και άσκοπη περιήγηση στο διαδίκτυο «κλέβει» πολύτιμο χρόνο. Τέλος, η μη έγκαιρη ανταπόκριση στα ηλεκτρονικά μηνύματα δείχνει σαφή έλλειψη προγραμματισμού. Όλα τα παραπάνω ζητήματα οδηγούν σε αναποτελεσματική διαχείριση του χρόνου. (McNamara, 2010, σελ. 6). 5.2. Αντικειμενικοί Παράγοντες Με βάση το διάγραμμα 2, ως αντικειμενικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη διαχείριση του χρόνου εργασίας ενός διευθυντή σχολικής μονάδας μπορούν να θεωρηθούν τα χαρακτηριστικά της σχολικής μονάδας, το εξωτερικό περιβάλλον της καθώς και οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ). Συγκεκριμένα, ως χαρακτηριστικά της σχολικής μονάδας θεωρούνται το μέγεθος της σχολικής μονάδας, το οργανωτικό και νομοθετικό πλαίσιο λειτουργίας της, η βαθμίδα εκπαίδευσης που παρέχει, το ύψος των χρηματοδοτήσεων που ελέγχει καθώς και τα έτη λειτουργίας της. Τα χαρακτηριστικά αυτά επηρεάζουν τον διευθυντή στις αποφάσεις του και στον τρόπο διαχείρισης του χρόνου. Υπάρχει άμεση συσχέτιση μεταξύ του μεγέθους της σχολικής μονάδας και της ικανότητας του διευθυντή να διοικεί αποτελεσματικά. Ο διευθυντής που επιθυμεί την ανάπτυξη της σχολικής μονάδας λαμβάνοντας υπόψη του όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, οφείλει να αναθέτει αρμοδιότητες στους εκπαιδευτικούς της εκπαιδευτικής μονάδας που ελέγχει προκειμένου να περιορίσει το άγχος του και την εργασιακή του υπερφόρτωση (McNamara, 2010, σελ. 5). Το εξωτερικό περιβάλλον της σχολικής μονάδας περιλαμβάνει διάφορους παράγοντες όπως είναι οι γονείς, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, οι πιθανοί εργοδότες των μαθητών, οι διάφοροι εκπαιδευτικοί οργανισμοί στους οποίους διοχετεύονται οι απόφοιτοι της σχολικής μονάδας. Σε κάθε περίπτωση, η αιφνίδια παρουσία των παραπάνω παραγόντων στη σχολική μονάδα προκαλεί κατακερματισμό του χρόνου του διευθυντή με συνεχείς διακοπές και ενοχλήσεις και συντελεί στην άρση των προϋποθέσεων ελέγχου του χρόνου. Η ενασχόληση των διευθυντών με ζητήματα που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον, όπως είναι το χάσιμο χρόνου σε συναντήσεις και σε τηλεφωνικές συνομιλίες τους στερεί τη δυνατότητα να αφοσιωθούν σε κύρια θέματα που συνδέονται με τους πρωτεύοντες στόχους τους. 6. ΜΕΘΟΔΟΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΥ ΑΓΧΟΥΣ Έρευνες που έχουν διεξαχθεί τα τελευταία 35 χρόνια έχουν καταδείξει ότι οι αγχωτικές συνθήκες εργασίας σχετίζονται με την κακή ψυχική και σωματική υγεία. Το εργασιακό άγχος επηρεάζει αρνητικά την απόδοση των εργαζομένων και γενικά συμβάλλει στη κατώτερη ποιότητα της εργασιακής τους ζωής. Συνεπώς, προκειμένου να περιορισθούν οι αρνητικές συνέπειες που δημιουργούν οι παράγοντες πίεσης στο εργασιακό περιβάλλον κρίνεται αναγκαίος ο καθορισμός κατάλληλων τρόπων και μεθόδων (Thompson, 1981, σελ. 96). 6.1. Η Μέθοδος Διαχείρισης Χρόνου Ένας πολύ απλός και χαμηλού κόστους τρόπος που μπορεί, ενδεχομένως, να συμβάλλει στον περιορισμό της επίδρασης του άγχους είναι η εφαρμογή των μεθόδων διαχείρισης του χρόνου (Jex & Elacqua, 1999, σελ. 182). Σύμφωνα με το μοντέλο διαχείρισης χρόνου που παρουσιάσθηκε παραπάνω ο καθορισμός στόχων και προτεραιοτήτων σε καθημερινή, εβδομαδιαία, μηνιαία και ετήσια βάση, η δημιουργία λίστας υποχρεώσεων και εκκρεμοτήτων, η σύνταξη ημερολογίου εργασιών και προθεσμιών διακρίνοντας τις επείγουσες από τις σημαντικές εργασίες καθώς και ο περιορισμός της αναβλητικότητας μέσω της ανάπτυξης της οργανωτικότητας και της μεθοδικότητας στη προσέγγιση των εργασιακών υποχρεώσεων, συμβάλλουν θετικά στον περιορισμό των εργασιακών και σωματικών εντάσεων και στην ενίσχυση της εργασιακής ικανοποίησης. Διαπιστώνεται πως η διαχείριση του χρόνου σχετίζεται με την αντιμετώπιση του άγχους, διότι συμβάλει στην ανάπτυξη της αντίληψης χρονικού ελέγχου. Η διαχείριση του χρόνου είναι ουσιαστικά μια μορφή ενεργούς αντιμετώπισης του εργασιακού άγχους που υποστηρίζει τους διευθυντές να περιορίσουν τις επιπτώσεις των πολλαπλών ή αντικρουόμενων απαιτήσεων της διοίκησης, ενισχύοντας την ετοιμότητά τους (Jex & Elacqua, 1999, σελ. 184). Κατά λογική ακολουθία, οι διευθυντές που έχουν την ικανότητα να διαχειριστούν το χρόνο τους, ιεραρχώντας τα καθήκοντά τους, καθορίζοντας τους στόχους τους και οργανώνοντας το περιβάλλον εργασίας τους είναι πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τους παράγοντες που προκαλούν άγχος χωρίς να έχουν αρνητικές ψυχολογικές και σωματικές επιπτώσεις. 6.2. Η Ανάθεση Αρμοδιοτήτων Ως «ανάθεση εργασίας» ορίζεται η δυνατότητα αποδέσμευσης και απεμπλοκής των διευθυντών από τα τρέχοντα και επείγοντα θέματα ρουτίνας αξιοποιώντας τις δυνατότητες των συνεργατών και υφισταμένων τους. Λαμβάνοντας υπόψη την έλλειψη υποστήριξης των σχολικών μονάδων από το Υπουργείο Παιδείας σε γραμματειακά θέματα η ανάθεση αρμοδιοτήτων κρίνεται αναγκαία. Συνεπώς, η ανάθεση εργασιών από τους διευθυντές σε τρίτους αποτελεί την κύρια προϋπόθεση για τη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών, προκειμένου αυτοί να ασχοληθούν απερίσπαστοι με την προώθηση των σημαντικών, μακροπρόθεσμων και αναπτυξιακών στόχων, περιορίζοντας σε μεγάλο βαθμό και το εργασιακό τους άγχος (Λαΐνας, 2004, σελ. 165, Tsiakkiros & Pashiardis, 2006, σελ. 102). Βέβαια, η ανάθεση αρμοδιοτήτων προϋποθέτει την ύπαρξη κλίματος εμπιστοσύνης και αξιοπιστίας μεταξύ του διευθυντή και των διδασκόντων. Με την ανάθεση

αρμοδιοτήτων παρέχονται κίνητρά στους υφιστάμενους να μάθουν τις εκάστοτε εργασιακές απαιτήσεις. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, ελλοχεύει ο κίνδυνος κακής χρήσης του χρόνου. Συγκεκριμένα, ενδέχεται η ανάθεση έργων ρουτίνας να γίνει σε ακατάλληλο υφιστάμενο εκπαιδευτικό και ο χρόνος που απελευθερώνεται με τη βοήθεια της ανάθεσης να χρησιμοποιηθεί και πάλι για την αντιμετώπιση καθημερινών προβλημάτων ρουτίνας. Για την αποφυγή των παραπάνω αρνητικών καταστάσεων σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν η αξιολόγηση των προς ανάθεση εργασιών, η επιλογή των ατόμων που θα τις διεκπεραιώσουν, λαμβάνοντας υπόψη την καταλληλότητά τους και το επίπεδο της αξιοπιστίας τους καθώς και ο προσδιορισμός του επιθυμητού, σε κάθε περίπτωση, αποτελέσματος. Ασφαλώς, στην πράξη επιβεβαιώνεται πως η ανάθεση εργασιών ρουτίνας επιδρά θετικά στη διοίκηση της εκπαιδευτικής μονάδας και συμβάλλει ουσιαστικά στον περιορισμό του εργασιακού άγχους. Συγκεκριμένα, οι υφιστάμενοι με κατάλληλη εκπαίδευσης σε θέματα διαχείρισης, διεκπεραιώνουν αποτελεσματικά τις περισσότερες εργασίες και προφυλάσσουν τον διευθυντή από άσκοπες διακοπές. Ο χειρισμός από τους υφιστάμενους εργασιών ρουτίνας, όπως είναι τα τηλεφωνήματα ή οι επισκέψεις και η παραπομπή τους στο κατάλληλο άτομο, ανάλογα με το αίτημά που αναλαμβάνουν, εξασφαλίζει αφενός την καλύτερη εξυπηρέτηση των ενδιαφερομένων και αφετέρου την εστίαση του διευθυντή σε σημαντικά θέματα. Επιπλέον, η εξακρίβωση του θέματος αναφοράς του τηλεφωνήματος ή της επίσκεψης από τον υφιστάμενο και ο καθορισμός της κατάλληλης και για τις δύο πλευρές, διευθυντού και ενδιαφερόμενου, χρονικής στιγμής που θα ασχοληθεί ο πρώτος με τα θέματα του δεύτερου, επιτρέπει τον διευθυντή να προετοιμαστεί κατάλληλα για το θέμα. Βέβαια τα πιο επείγοντα θέματα, για τα οποία δεν είναι υπεύθυνοι οι υφιστάμενοι, προωθούνται απευθείας στον διευθυντή. Η ανάθεση εργασιών ρουτίνας δεν περιορίζεται μόνο στα τηλεφωνήματα και στις επισκέψεις. Μπορεί να επεκταθεί και σε θέματα αλληλογραφίας και εργασιών γραφείου (Taylor & Mackenzie, 1986, σελ. 132). Συνεπώς, η ικανότητα του διευθυντή να αξιοποιεί κατάλληλα το διαθέσιμο διδακτικό προσωπικό της σχολικής μονάδας που διοικεί μέσω της ανάθεσης εργασιών καθίσταται σημαίνουσα. Πρωτίστως, συμβάλλει στην παροχή κινήτρων στους υφιστάμενους εκπαιδευτικούς, γεγονός που οδηγεί στην ανάπτυξη της δημιουργικότητάς τους (Darini et al., 2011, σελ.202). Δευτερευόντως, συντελεί στην αποδοτική διεκπεραίωση σημαντικών εργασιών από τον διευθυντή διαμορφώνοντας συνθήκες εργασιακής ισορροπίας και ηρεμίας. 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Πλήθος παραγόντων επιδρούν και επηρεάζουν το επίπεδο αξιοποίησης του χρόνου των διευθυντών των εκπαιδευτικών μονάδων. Οι παράγοντες αυτοί συνδέονται με το βαθμό οργάνωσης του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος των εκπαιδευτικών οργανισμών. Ωστόσο, συγκεκριμένες προσωπικές συνήθειες στη διοίκηση του χρόνου, όπως είναι το γραπτό πρόγραμμα, η συνολική διάρκεια της εβδομαδιαίας απασχόλησης, η συχνότητα των διακοπών και ενοχλήσεων, η ανάθεση και ο βαθμός αξιοποίησης των δυνατοτήτων των συνεργατών και υφισταμένων, φαίνεται ότι είναι καθοριστικές. Συγκεκριμένα, διαπιστώνεται ότι επηρεάζουν τις προτεραιότητες και την κατανομή του χρόνου μεταξύ σημαντικών και μη σημαντικών, επειγόντων και μη επειγόντων καταστάσεων, επιδρώντας αναλόγως, ευνοϊκά ή καταστροφικά, στην άσκηση της διοίκησης και στην αντιμετώπιση του εργασιακού άγχους. Βέβαια, οι συνήθειες αυτές καταδεικνύεται ότι επηρεάζονται, με τη σειρά τους, και από την ύπαρξη ή μη ειδικής γνώσης στη διαχείριση του χρόνου από τον διευθυντή και τους διδάσκοντες και από τον βαθμό στον οποίο το περιβάλλον της σχολικής μονάδας είναι ευνοϊκό. Καταληκτικά, διαπιστώνεται πως η σχολική μονάδα λειτουργεί ευέλικτα, ανταγωνιστικά και αποδοτικά όταν η διοίκηση θέτει σαφείς και οριοθετημένους μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους, επιμορφώνεται συστηματικά και έχει διαρκή επικοινωνία τόσο με τους εκπαιδευτές όσο και με το εξωτερικό περιβάλλον της σχολικής μονάδας και αξιολογεί διαρκώς τα αποτελέσματα των δράσεων της, κάνοντας ανασκόπηση και αναθεώρηση των στόχων της. Τέλος, ο διευθυντής ως καθοδηγητής οφείλει να καλλιεργεί το ομαδικό πνεύμα, να προσφέρει αυτονομίες και να συμπεριλαμβάνει το προσωπικό στην επίλυση προβλημάτων (Ζαβλάνος, 2003). Ασφαλώς, στην επίτευξη όλων των παραπάνω σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο χρόνος, ο οποίος επηρεάζει την ποιότητα της παρεχόμενης υπηρεσίας από την εκπαιδευτική μονάδα. 8. ΠΗΓΕΣ Ζαβλάνος, Μ. (2003). Η ολική ποιότητα στην εκπαίδευση. Αθήνα. Εκδόσεις Σταμούλη Α.Ε. Λαΐνας, Α. (2004). Το έργο του διευθυντή σχολικής μονάδας και η συμβολή του στην αποτελεσματικότητα του σχολείου. Επιστημονική Επετηρίδα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τομ. 17, 151-179. Μπόνια, Α. (2009). Επιμερισμός και διαχείριση χρόνου φοιτητών Πολυτεχνικών Σχολών. Η περίπτωση του Πολυτεχνείου Κρήτης. Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία. Κρήτη: Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης Πολυτεχνείου Κρήτης. Τσακίρη, Μ. (2001). Συνήθειες στη διοίκηση του χρόνου: ευεργετικοί ή καταστροφικοί παράγοντες επιτυχίας των εργαζομένων. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 104-105, 197-228. Azar, S. & Zafer, S. (2013). Confirmatory factor analysis of time management behavior scale: evidence

from Pakistan. Interdisciplinary Journal of Contemporary Research in Business, τομ. 4 (12), 946-959. Bluedorn, A.C. & Denhardt, R.B. (1988). Time and organizations. Journal of Management, τομ. 14 (2), 299-320. Britton, B. & Tesser, A. (1991). Effects of timemanagement practices on college grades. Journal of Educational Psychology, τομ. 83 (3), 405-410. Chang, A. & Nguyen, L.T. (2011). The mediating effects of time structure on the relationships between time management behaviour, job satisfaction, and psychological well-being. Australian Journal of Psychology, τομ. 63, 187-197. Claessens, B., Eerde, W., Rutte, C. & Roe, R. (2007). A review of the time management literature. Personnel Review, τομ. 36 (2), 255-276. Darini, M., Pazhouhesh, H. & Moshiri, F. (2011). Relationship between employee s innovation (creativity) and time management. Procedia Social and Behavioral Sciences, τομ. 25, 201-213. Eilam, B. & Aharon, I. (2003). Students planning in the process of self-regulated learning. Contemporary Educational Psychology, τομ. 28 (3), 304-334. Green, P. & Skinner, D. (2005). Does time management training work? An evaluation. International Journal of Training and Development, vol. 9 (2), 124-139. Hafner, A. & Stock, A. (2010). Time management training and perceived control of time at work. The Journal of Psychology, τομ. 144 (5), 429-447. Jex, S.M. & Elacqua, T.C. (1999). Time management as a moderator of relations between stressors and employee strain. Work & stress, τομ. 13 (2), 182-191. Kaufman-Scarborough, C. & Lindquist, J. (1999). Time management and polychronicity: comparisons, contrast, and insights for the workplace. Journal of Managerial Psychology, τομ. 14 (3/4), 288-312. Koonce, R. (1997, December). The four manager s of career success. Training and Development Journal, τομ. 51, 15. Macan, T.H. (1994). Time management: test of a process model. Journal of Applied Psychology, τομ. 79 (3), 381-391. Macan, T.H. (1996). Time-management training: effects on time behaviors, attitudes, and job performance. The journal of Psychology, τομ. 130 (3), 229-236. Macan, T.H., Shahani, C., Dipboye, R. & Phillips, A.P. (1990). College students time management: correlations with academic performance and stress. Journal of Educational Psychology, τομ. 82 (4), 760-768. McNamara, P. (2010, September). Factors influencing the time management behaviours of small business managers. Ανακοίνωση στο SBS HDR Student Conference. Paper 3. Ανακτήθηκε από http://ro.uow.edu.au/sbshdr/2010/papers/3 στις 30/11/2013. Nonis, S.A., Teng, J.K. & Ford, C.W. (2005). A crosscultural investigation of time management practices and job outcomes. International Journal of Intercultural Relations, τομ. 29, 409-428. doi: 10.1016/j.ijintrel.2005.05.002 Olawolu, O. E. & Ahaiwe, C.N. (2011). Managing time in education organization: policy implications for educational managers in Rivers State, Nigeria. Mediterranean Journal of Social Sciences, τομ. 2 (4). 63-70. Sari, H. (2004). An analysis of burnout and job satisfaction among Turkish special school headteachers and teachers, and factors effecting their burnout and job satisfaction. Educational Studies, τομ. 30 (3), 291-306. Taylor, J. & Mackenzie, R.A. (1986). Time is money, so use it productively. ABA Banking Journal, τομ. 78, 130-133. Thompson, S.C. (1981). Will it hurt less if I can control it? A complex answer to a simple question. Psychological Bulletin, τομ. 90 (1), 89-101. Tsiakkiros, P. & Pashiardis, P. (2006). Occupational Stress among Cyprus Headteachers: source and coping strategies. ISEA, τομ. 34 (2), 100-114. Wright, T.A. (2002). Dialogue: The importance of time in organizational research. The Academy of Management Review, τομ. 27 (3), 343-345. Zampetakis, L.A., Bouranta N. & Moustakis V. (2010). On the relationship between individual creativity and time management. Thinking Skills and Creativity, τομ. 5, 23-32. Zulauf, C.R. & Gortner, A.K. (1999, August). Use of time and academic performance of college students: does studying matter? Ανακοίνωση στο American Agricultural Economics Association Annual Meeting. Ανακτήθηκε από http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/21547/1/ sp99zu01.pdf στις 30/11/2013. Επιτρέπεται η έντυπη ή ηλεκτρονική αναπαραγωγή της συγκεκριμένης επιστημονικής εργασίας μόνο για εκπαιδευτική ή ερευνητική χρήση και με την προϋπόθεση ότι τα τυχόν αντίγραφα περιλαμβάνουν την αρχική σελίδα και την παρούσα σημείωση πνευματικών δικαιωμάτων. Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση, μέρους ή όλου των πρακτικών για οικονομικό όφελος, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. 2014 Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΑΣΠΑΙΤΕ) - ΕΕΜΑΠΕ