Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας με τη συμμετοχή του Τομέα Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού Συνθετικό θέμα 7 Α Ακαδ. έτος 2008-2009 7 ο Χειμερινό εξάμηνο Κατεύθυνση ΙΙ Σχεδιασμός Αστικού Χώρου : Ανάπλαση κεντρικών περιοχών Διδακτική ομάδα : Βαλεντίνη Καρβουτζή, Πολυξένη Κοσμάκη, Κώστας Σερράος, Ελένη Χανιώτου, Ρούλη Λυκογιάννη Προσκεκλημένη ομιλήτρια : Μαρία Μαυρίδου Επικουρικό διδακτικό έργο : Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, Τσαμπίκα Μιχαλάκη Διερεύνηση δυνατοτήτων και σχεδιασμός παρεμβάσεων στην κεντρική περιοχή των Σιδηροδρομικών Σταθμών της Αθήνας 1. Στόχοι του μαθήματος επιλογή του Το μάθημα αφορά τον αστικό σχεδιασμό / σύνθεση μεσαίας κλίμακας και έχει στόχο να ευαισθητοποιήσει και εκπαιδεύσει του σπουδαστές και τις σπουδάστριες στα συναφή ζητήματα: Μελέτη του αστικού ιστού, του σύνθετου πλέγματος δηλαδή μορφών, χρήσεων, λειτουργιών και αλληλοσυσχετίσεων κτιρίων και ελεύθερων χώρων και την κατανόηση των αμοιβαίων προσδιορισμών των διαφόρων στοιχείων του χώρου με την κοινωνία της πόλης. Εξοικείωση με τα θέματα της εξέλιξης των δικτύων μεταφορών και υποδομών και ειδικότερα των σιδηροδρομικών δικτύων καθώς και των συνδεόμενων με αυτά έργων και αναπλάσεων στην πόλη. Κατανόηση των μεταβολών, των επιπτώσεων και των επιδράσεων στην οργάνωση και στον ιστό της πόλης. Διερεύνηση της έννοιας του δημόσιου χώρου, ως συστατικού στοιχείου της πόλης και των προϋποθέσεων χωρικής του διερεύνησης και ενίσχυσης της σημασίας του. Κατανόηση της σημασίας της σύνδεσης και ενοποίησης των δημόσιων υπαίθριων χώρων. Κατανόηση της συνθετότητας και πολυμορφίας της καθημερινής ζωής και προσέγγιση των τρόπων με τους οποίους διαφορετικές ομάδες (κοινωνικές, ηλικιακές, εθνότητες, κατά φύλο, κατά πολιτισμικές διαφοροποιήσεις κ.ο.κ.) βιώνουν το χώρο της πόλης, τον επηρεάζουν και συνάπτουν μεταξύ τους σχέσεις. 1
Παρουσίαση και κριτική των τρόπων παρέμβασης στις πόλεις και των μεθόδων αστικής ανάπτυξης, όπως διαμορφώνονται στην σύγχρονη συγκυρία, ως συνισταμένη θεωρητικών διατυπώσεων, πολιτικών των τοπικών, εθνικών και υπερεθνικών φορέων και πρακτικών που αφορούν τη διαχείριση και το σχεδιασμό του αστικού χώρου (στρατηγικός αστικός σχεδιασμός, αναπλάσεις και σημειακές παρεμβάσεις, μεγάλες διοργανώσεις και οικοδόμηση μεγάλων έργων, σύγχρονες μορφές διακυβέρνησης και διαχείρισης). Άξονας κριτικής και γνώμονας αξιολόγησης της σύγχρονης αστικής ανάπτυξης θα είναι οι διατυπώσεις που συνιστούν την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης. Έννοια που επιδέχεται πολλές ερμηνείες, συναντάται ως βάση πολλών κειμένων και πολιτικών, που αναφέρονται στον αστικό χώρο, όμως ως τώρα δεν έγινε δυνατόν να αποτελέσει ένα αξιόπιστο και πραγματοποιήσιμο πρόταγμα για το μέλλον των πόλεων. Εξοικείωση με το λεξιλόγιο του αστικού σχεδιασμού, τις λεκτικές και σχεδιαστικές διατυπώσεις που η θεωρία και η πρακτική έχει καθιερώσει σήμερα. Εξάσκηση στις μεσαίες κλίμακες (1:2000-1:500) και τις δυνατότητες που παρέχουν για μελέτη και απεικόνιση διαφορετικών ποσοτικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών του αστικού χώρου. 2. Πρόγραμμα διαλέξεων θεωρίας - επεξεργασία του ΗΜΕΡ/ΝΙΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΘΕΜΑ 1. 30/9/2008 Συγκρότηση ομάδων 2. 7/10/2008 Παρουσίαση του και της περιοχής μελέτης. Επίπεδα διερεύνησης και σχεδιασμού. 3. 14/10/2008 Διαδικασίες αναπλάσεων, στρατηγικός αστικός σχεδιασμός και η σύγχρονη πόλη. (Μ.Μαυρίδου) 4. 21/10/2008 Παραδείγματα σιδηροδρομικών σταθμών στις Ευρωπαϊκές πόλεις. Ο κεντρικός ρόλος τους στην πόλη και οι επιδράσεις τους στις χρήσεις και τον ιστό της πόλης. (Ε.Χανιώτου) 5. 4/11/2008 Παραδείγματα σιδηροδρομικών σταθμών στις Ευρωπαϊκές πόλεις. Ο κεντρικός ρόλος τους στην πόλη και οι επιδράσεις τους στις χρήσεις και τον ιστό της πόλης. (Ε.Χανιώτου) Θέματα από το προηγούμενο εξάμηνο 6. 11/11/2008 Παρουσίαση εργασιών 7. 18/11/2008 Δίκτυα μεταφορών και υποδομών και μεταβολές στην πόλη επανεξέταση των όρων αστικού σχεδιασμού. (Π.Κοσμάκη) 8. 25/11/2008 Καθημερινή ζωή και λειτουργίες στην πόλη. (Ρ.Λυκογιάννη) 2
9. 2/12/2008 Ο ανασχεδιασμός της περιοχής Hefencity στο λιμάνι του Αμβούργου. (Κ.Σερράος) 10. 9/12/2008 Παρουσίαση εργασιών 11. 16/12/2008 Τα φυσικά στοιχεία στην πόλη Βιοκλιματικές παρεμβάσεις στον αστικό ιστό. (Π.Κοσμάκη) 12. Τελική παρουσίαση 3. Η περιοχή των Σιδηροδρομικών Σταθμών 1 Το συγκρότημα των Σιδηροδρομικών Σταθμών της Αθήνας αποτελείται από τα κτίρια των Σταθμών "Πελοποννήσου" και "Λαρίσης", ο πρώτος δείγμα μίας αξιόλογης αρχιτεκτονικής έκφρασης κτισμένος το 1880 2, ο δεύτερος περισσότερο ταπεινός κτισμένος το 1910. Σε μικρή απόσταση ο ένας από τον άλλο, αλλά σαφώς διαχωρισμένοι, οι δύο αυτοί Σταθμοί αποτελούσαν τις ιστορικές αφετηρίες των αντίστοιχων σιδηροδρομικών γραμμών. Παρατηρώντας σήμερα την ευρύτερη περιοχή των Σιδηροδρομικών Σταθμών είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πως οι εγκαταστάσεις τους δημιουργήθηκαν αρχικά σε μία περιοχή με αγροτικό χαρακτήρα, στο Β.Δ. όριο της έκτασης που καταλάμβανε τότε η ελληνική πρωτεύουσα. Η ανάπτυξη της Αθήνας με τις διαδοχικές επεκτάσεις του ιστού τον 20 ο αιώνα, περιέβαλε το χώρο των Σταθμών με πυκνοδομημένες γειτονιές οι οποίες βρίσκονται σήμερα σε μικρή απόσταση από το επιχειρησιακό/ διοικητικό και εμπορικό κέντρο της πόλης. Γύρω από το χώρο του συγκροτήματος των Σταθμών, αναπτύσσονται σήμερα τρεις γειτονιές, ο Κολωνός, ο Άγιος Παύλος, και η πλατεία Αττικής. Πρόκειται για περιοχές όπου η κατοικία συνυπάρχει με εμπορικές, βιοτεχνικές και διοικητικές χρήσεις, οι οποίες αναπτύσσονται κυρίως σε σχέση με τους οδικούς άξονες που διασχίζουν την περιοχή. Ο Σιδηροδρομικοί Σταθμοί είναι στενά συνδεδεμένοι με τους αστικούς μετασχηματισμούς οι οποίοι καταγράφονται από τον 19ο αιώνα, με την παρουσία τους να αποτελεί εμπόδιο και σημείο αναφοράς για τον (επανα)σχεδιασμό της πόλης. Παλιότερες μελέτες και προτάσεις όπως εκείνη του Hoffmann (1908), του Mawson (1914) και της Επιτροπής Καλλιγά (1921), επισήμαιναν την ιδιαίτερη σημασία και το ρόλο των Σταθμών μέσα στο σύνολο των αθηναϊκών δημόσιων χώρων. Κατά την περίοδο της Ανασυγκρότησης, έγιναν προσπάθειες για την αναμόρφωση του γύρω πολεοδομικού ιστού από τον διευθυντή της υπηρεσίας σχεδιασμού του Δήμου Αθηναίων, Κ. Η. Μπίρη. Το κόστος των διανοίξεων και η έλλειψη πολιτικής βούλησης, οδήγησαν στο να παραμείνει η περιοχή στην αρχική της μορφή 3. Με το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας το 1985, η περιοχή γύρω από τους Σταθμούς ορίστηκε ως συγκοινωνιακός κόμβος και Χώρος Ειδικής Παρέμβασης. Ιδιαίτερη σημασία 1 Η περιγραφή της πολεοδομικής ιστορίας της περιοχής των Σιδηροδρομικών Σταθμών βασίζεται στην μελέτη της περιοχής που εκπονήθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος Ηρακλής από τον Ν. Μπελαβίλα και την Β. Τροβά τον Μάιο του 1996. 2 Ο Σταθμός Πελοποννήσου έχει σταματήσει τη λειτουργία του από το 2005, όταν άρχισαν οι εργασίες στο τμήμα Πειραιά- Αθήνα-Τρεις Γέφυρες- ΣΚΑ -Αχαρνές-Άνω Λιόσια, στα πλαίσια εκσυγχρονισμού του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας. 3 Οι σχετικές μελέτες αναπλάσεων έχουν παρουσιαστεί αναλυτικά στο Κ.Η. Μπίρη, 1966, " Αι Αθήναι", ανατ. Μέλισσα, Αθήνα, και από τον Δ. Φιλιππίδη, 1984, " Νεοελληνική Αρχιτεκτονική", Μέλισσα, Αθήνα. 3
για την ευρύτερη περιοχή των Σταθμών έχει και η πρόταση του Ρυθμιστικού για την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων, η οποία φτάνει μέχρι την Ακαδημία Πλάτωνος και το λόφο του Ιππείου Κολωνού. Αν και κάποιες από τις προτάσεις αυτές έχουν υλοποιηθεί, στην περιοχή των Σταθμών δεν έχει γίνει κάποιου τύπου συνολική παρέμβαση. Το ίδιο συνέβη και με τις μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στις συνοικίες του Αγίου Παύλου, της Πλατείας Αττικής και του Κολωνού το 1992 για λογαριασμό του Δήμου Αθηναίων. Τέλος, μελέτες για την ευρύτερη περιοχή των Σιδηροδρομικών Σταθμών έχουν γίνει με την ευκαιρία της δημιουργίας των πρώτων Σταθμών του μετρό (Λαρίσης, Αττικής και πλατείας Καραϊσκάκη) αλλά και ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Σήμερα, γίνονται έργα για την ανάπλαση και επέκταση του χώρου του Σιδηροδρομικού Σταθμού Αθηνών στο χώρο ιδιοκτησίας του Ο.Σ.Ε. σύμφωνα με την πρόταση της ΟΣΕ ΑΕ- ΓΑΙΑ ΟΣΕ ΑΕ για τον Νέο Ενιαίο Κεντρικό Επιβατικό Σταθμό Αθηνών. Έχουν κατεδαφιστεί κάποια κτίρια στα δυτικά των Σταθμών, όπως προέβλεπε η μελέτη αλλά δεν έχουν πραγματοποιηθεί ακόμα πολλά από αυτά που προτείνονται καθώς το ΣτΕ έχει κάνει δεκτή τη προσφυγή των κατοίκων των γύρω περιοχών που ζητούν την υπογειοποίηση των γραμμών. Όπως αναφέρεται και στην ανάλυση της περιοχής που πραγματοποιήθηκε το 1996 στα πλαίσια του Προγράμματος Ηρακλής 4, το συγκρότημα των Σταθμών λειτουργεί ιστορικά ως φυσικό φράγμα μέσα στην πόλη, διακόπτοντας τη συνέχεια του αστικού ιστού. Ο διαχωρισμός αυτός, που υλοποιείται με την κατασκευή του δικτύου, λειτουργεί μέχρι το μεσοπόλεμο ως στοιχείο κοινωνικής διαίρεσης της πόλης. Από τη μια πλευρά, προς το κέντρο της πόλης, η αστική τάξη με τα νεοκλασικά μέγαρά της, από την άλλη πλευρά των γραμμών τα λαϊκά στρώματα και οι μικρές αθηναϊκές κατοικίες με τις αυλές. Η διαφοροποίηση συνεχίζεται και στα μοντέλα ανάπτυξης που ακολούθησαν οι περιοχές εκατέρωθεν των Σταθμών μεταπολεμικά. Η πολυκατοικία της αντιπαροχής, τα ψηλά κτίρια και οι εντατικές εμπορικές χρήσεις, είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιοχής ανάμεσα στους σταθμούς και το κέντρο της πόλης. Οι συνοικίες του Αγίου Παύλου και πλατείας Αττικής είναι πυκνοδομημένες με πολυκατοικίες που ανοικοδομήθηκαν τις δεκαετίες του 60 και 70, την περίοδο της αντιπαροχής. Ανάμεσα τους επιβιώνουν ακόμα, στη μεγάλη τους πλειοψηφία σε κακή κατάσταση, νεοκλασικά, εκλεκτικιστικά και μεσοπολεμικά κτίσματα που καταγράφουν την οικιστική ιστορία της Αθήνας. Δυτικά των Σιδηροδρομικών Σταθμών η κατάσταση είναι διαφορετική. Ο Κολωνός είναι διάσπαρτος από πολυκατοικίες, αλλά κυρίαρχη εικόνα μέχρι τα τελευταία χρόνια ήταν τα διώροφα και τριώροφα κτίρια, κύρια οικογενειακές κατοικίες. Η παρουσία στην περιοχή δυτικά των γραμμών των λόφων της Ευχλόου Δήμητρας - Σκουζέ και του Ιππείου Κολωνού και του αρχαιολογικού χώρου του Κολωνού ήταν ένας από τους λόγους, που κατά την ένταξή τους στο σχέδιο πόλεως, ορίστηκαν γύρω τους μικρά επιτρεπόμενα ύψη. Το γεγονός αυτό εμπόδισε την ανοικοδόμηση με αντιπαροχή κατά την μεταπολεμική περίοδο. Σε αυτό συνέβαλε το έντονο όριο που διαμορφώνει η σιδηροδρομική γραμμή αλλά και η γειτνίαση με τις βιομηχανικές περιοχές της Αθηνάς. Εκτός από τους κεντρικούς άξονες και τις παρυφές των λόφων, τις προηγούμενες δεκαετίες, το οικιστικό απόθεμα της περιοχής δεν ανανεωνόταν, πολλές κατοικίες εγκαταλείπονταν, εγκαθίσταντο βιοτεχνίες και εργαστήρια, και από τη δεκαετία του 90 αρκετοί αλλοδαποί μετανάστες. Η εγκατάσταση Σταθμών του μετρό και η επικείμενη αναβάθμιση του σιδηροδρομικού σταθμού Αθηνών έχει δημιουργήσει νέα δεδομένα στην περιοχή, η οποία βρίσκεται σε διαδικασία έντονου κοινωνικού μετασχηματισμού αλλά και ανοικοδόμησης. 4 ό.π. 4
Οι λόφοι, οι πλατείες, οι εγκαταστάσεις του σταθμού, το γειτονικό σε αυτές συγκρότημα των δημοτικών κτιρίων, τα μέγαρα και τα ιστορικά ξενοδοχεία, οι πυρήνες των λαϊκών κατοικιών που αναπτύσσονται γύρω από εσωτερικές αυλές, αλλά και τα κτίρια με ειδικές χρήσεις, αποτελούν το δυναμικό της περιοχής που προσφέρει δυνατότητες μετατρέποντας την αποκατάσταση της συνέχειας του ιστού της σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα αστικού σχεδιασμού. 4. Αντικείμενο του Το θέμα αφορά στην διερεύνηση εναλλακτικών δυνατοτήτων σύνδεσης των περιοχών ένθεν και ένθεν των Σιδηροδρομικού Σταθμών της Αθήνας καθώς και παρεμβάσεων στον αστικό ιστό, ώστε να αμβλυνθούν τα υφιστάμενα αρνητικά χαρακτηριστικά, να βελτιωθούν οι συνθήκες της καθημερινής ζωής των κατοίκων και οι όροι κατοίκησης. Η επιδίωξη αυτών των στόχων και οι αποφάσεις για τους σχεδιασμούς και την διαχείριση των συναφών θεμάτων, εισάγει στον σύνθετο προβληματισμό για τις αστικές αναπλάσεις, που θα μας απασχολήσει κατά την διάρκεια του μαθήματος. Τα ζητήματα που συνδέονται με την ανάπλαση της περιοχής ένθεν και ένθεν των Σιδηροδρομικών Σταθμών της Αθήνας είναι πολλά και ποικίλα και θα πρέπει να αντιμετωπισθούν συνολικά και σε συνδυασμό μεταξύ τους. Το τελικό αποτέλεσμα της εργασίας δεν θα είναι μόνο μια σειρά από σχεδιαστικές προτάσεις σε κατάλληλες κλίμακες. Ενδιαφέρει εξ ίσου η μελέτη και κατανόηση της υφισταμένης κατάστασης και των συνθηκών κάτω από τις οποίες διαμορφώθηκε καθώς και διερεύνηση και επινόηση εναλλακτικών διαχειριστικών σχημάτων και πολιτικών, που θεωρούνται κατάλληλες για την υποστήριξη των προτάσεων και ικανές να αναιρέσουν τις προϋφιστάμενες διαδικασίες ανάπτυξης της περιοχής. Οι εμπειρίες από τις αναπλάσεις αστικών περιοχών δείχνουν συνήθως ότι παρεμβάσεις βελτίωσης των συνθηκών κατοίκησης, που πραγματοποιούνται από δημόσιους ή δημοτικούς φορείς, ακολουθούνται από ιδιωτικές επενδύσεις που ανανεώνουν με το οικιστικό απόθεμα συγχρόνως όμως οδηγούν στην αντικατάσταση των αρχικών κατοικιών από ευπορότερα, πλέον αξιόχρεα στρώματα και σε αλλαγή των λειτουργιών. Η διαδικασία αυτή χαρακτηρίζεται ως «εξευγενισμός» (gentrification) και έχει πολλαπλές δυσμενείς κοινωνικές επιπτώσεις (R.Atkinson G.Bridge, 2005 και Α.Καλαντίδης, 2006). Παραδείγματα στην Ελλάδα θα μπορούσε να αναφέρει κανείς την Πλάκα, του Ψυρρή, το Μεταξουργείο. Ένας βασικός στόχος για το θέμα μας είναι να διερευνηθούν δυνατότητες αποφυγής αυτών των μηχανισμών. 5. Ενδιάμεσες παρουσιάσεις και τελική παράδοση Η τελική παρουσίαση και παράδοση αφορά το σύνολο τη εργασίας και περιλαμβάνει τα ακόλουθα: Κείμενο της τάξεως 5 σελίδων που θα παρουσιάζει τις επί μέρους διερευνήσεις, όπως αναφέρονται στην προηγούμενη παράγραφο, τους στόχους των παρεμβάσεων και το σχολιασμό τους, τις εναλλακτικές προτάσεις και τις τελικές επιλογές. 5
Σχεδιαστική επεξεργασία σε κλίμακες 1:5.000 1:2.000 των ζητημάτων που αφορούν το σύνολο της περιοχής μελέτης, όπως είναι η διερεύνηση και διατύπωση προτάσεων για: α) τα όρια και τις συνδέσεις με γειτονικές περιοχές, β) το λανθάνον δυναμικό για την ανάπτυξη δικτύων πρασίνου και ελεύθερων χώρων, αξόνων ροής πεζών και ποδηλατοδρόμων, γ)την κυκλοφορία και τη στάθμευση, δ) την συγκρότηση των λειτουργιών και των εξυπηρετήσεων της κατοικίας, ε)τις τυπολογίες των οικοδομικών τετραγώνων και τους τρόπους ανασύνταξής τους κ.ο.κ. Σχεδιαστική επεξεργασία σε κλίμακες 1: 2.000, 1:1.000, 1:500 επιλεγμένων σημείων του χώρου α) που σήμερα είναι αδόμητα και όπου μπορούν να αναπτυχθούν κατοικίες, κεντρικές λειτουργίες και ελεύθεροι δημόσιοι χώροι, β) που σήμερα είναι διαμορφωμένα οικοδομικά τετράγωνα, αλλά υπάρχουν δυνατότητες ανασύνταξής τους, ώστε να εξασφαλίζονται ευνοϊκότερες συνθήκες ως προς τη σχέση χτισμένου-ελεύθερου χώρου, αερισμού και ηλιασμού, μετάβασης προς το δημόσιο χώρο. Μεθοδολογικά, η μελέτη των πιο πάνω κλιμάκων δεν θα ακολουθήσει κατ ανάγκη μια γραμμική αλληλουχία. Συχνά στην πορεία συγκεκριμενοποίησης του σχεδιασμού η μελέτηκατανόηση της μορφής και λειτουργίας στοιχείων σε 1:1.000 ή 1:500 είναι απαραίτητη για τις επιλογές σε 1:2.000 ή ότι αρχές της γενικής διάταξης επηρεάζουν τις αποφάσεις για τις ευρύτερες συνδέσεις. Η παρουσίαση της Α φάσης (11/11/2008) αφορά διερευνήσεις και προτάσεις για το σύνολο της περιοχής που αντιστοιχούν σε σχεδιαστικές κλίμακες 1:5.000 και 1:2.000. H παρουσίαση της Β φάσης (9/12/2008) αφορά τη συγκεκριμενοποίηση των επιλογών για το σύνολο της περιοχής και τη λεπτομερή επεξεργασία επιλεγμένων σημείων στις κλίμακες 1:1.000 και 1:500. To μάθημα έχει σεμιναριακό χαρακτήρα. Δεν πραγματοποιείται, δηλαδή, με ατομικές διορθώσεις. Οι σπουδαστές και οι σπουδάστριες παρακολουθούν διαλέξεις με θεωρητικά και ενημερωτικά θέματα (σύμφωνα με το πρόγραμμα που προηγήθηκε) και φροντιστήρια όπου παρουσιάζουν τη δουλειά τους και σχολιάζουν τη δουλειά των άλλων. Στα φροντιστήρια συζητούνται επίσης κείμενα που θεωρούνται χρήσιμα για την εκπόνηση του και θα διανεμηθούν ως βοηθητικό τεύχος. Είναι αυτονόητο ότι η παρακολούθηση των διαλέξεων και των σεμιναριακών φροντιστηρίων είναι υποχρεωτική, με την έννοια ότι αν κάποιοι δεν παρακολουθούν, δεν επωφελούνται από τις συζητήσεις και ανταλλαγή απόψεων και δεν μπορούν να ολοκληρώσουν ικανοποιητικά το θέμα τους. Τα τεύχη που θα παραδοθούν θα πρέπει να έχουν διάσταση Α4 ή Α3. Ο τελικός βαθμός προκύπτει κατά 2/3 από το θέμα και κατά 1/3 από το διαγώνισμα που είναι γραπτό, αφορά όλη την ύλη του μαθήματος (διαλέξεις, επεξεργασία του, τεύχος σημειώσεων) και πραγματοποιείται με τη χρησιμοποίηση βοηθημάτων. 6