Στενότητα (ή Σπανιότητα) και Εξάντληση Των Φυσικών Πόρων

Στενότητα (ή Σπανιότητα) και Εξάντληση Των Φυσικών Πόρων 1) Ταξινόµηση των Φυσικών Πόρων Γενικά οι φ.π. ταξινοµούνται ανάλογα µε τη τελική χρήση τους σε: α) ορυκτούς ή υλικούς (mineral or material) και β) ενεργειακούς (energy). Ορυκτοί φ.π.: είναι συνήθως στερεές χηµικές ενώσεις (βωξίτης, σίδηρος) που χρησιµοποιούνται για την παραγωγή άλλων προϊόντων. Ενεργειακοί φ.π.: είναι εκείνοι οι φ.π. οι οποίοι µετατρέπονται σε ενέργεια ή θερµότητα (φυσικό αέριο, πετρέλαιο). Κάποιοι φ.π. µπορούν κάλλιστα να ταξινοµηθούν και σαν ενεργειακοί και σαν ορυκτοί (πετρέλαιο) εφόσον µπορούν να χρησιµοποιηθούν τόσο για την παραγωγή άλλων προϊόντων (πλαστικό) όσο και ενέργειας. Στη γη υπάρχουν 88 ορυκτά, εκ των οποίων τα δώδεκα συνθέτουν το 99% του φλοιού της γης. Τα σπουδαιότερα από άποψη ποσοστιαίας συµµετοχής είναι: α) πυρίτιο (Si) 27%; β) αλουµίνιο (AL) 8% και ο σίδηρος (Fe) 6%. Μια άλλη ταξινόµηση των φ.π. είναι σε α) ανανεώσιµους και β) µη ανανεώσιµους ανάλογα µε το ρυθµό της φυσικής αναπλήρωσης τους. Τα ορυκτά καύσιµα είναι ένα τυπικό παράδειγµα µη ανανεώσιµων (εξαντλήσιµων) φ.π., των οποίων ο ρυθµός αναπλήρωσης είναι πολύ αργός. Οι ανανεώσιµοι φ.π. αναπληρώνονται σε πολύ συντοµότερο χρονικό διάστηµα και έτσι διατηρείται η ροή τους στο οικονοµικό σύστηµα. Υπάρχουν όµως περιπτώσεις που κάποιοι ανανεώσιµοι φ.π. µπορεί να κινδυνεύσουν µε εξάντληση όταν ο ρυθµός χρησιµοποίησης τους ξεπερνά το ρυθµό αναπαραγωγής και αναπλήρωσης (αλιεύµατα). Η Στενότητα των Φυσικών Πόρων και η Αισιοδοξία Των Νεοκλασικών Η στενότητα των φ.π. έχει δύο ερµηνείες: α) φυσική διάσταση µε την έννοια ότι οι φ.π. είναι πεπερασµένοι και θα εξαντληθούν κάποτε αν διατηρηθεί σταθερό το επίπεδο κατανάλωσης τους, και β) οικονοµική διάσταση όταν υπάρχει υπερβάλλουσα ζήτηση για τους φ.π. Για τους νεοκλασικούς οικονοµολόγους η στενότητα των φ.π. δεν συνιστά πρόβληµα. Αυτή η 71

αισιοδοξία τους στηρίζεται στο παρακάτω συλλογισµό. Αν ένας φ.π. γίνει σπάνιος µε την οικονοµική έννοια του όρου, τότε αναµένονται συµβούν τα ακόλουθα: 1) Να υπάρξει υποκατάσταση του από κάποιον άλλον φ.π. 2) Να υπάρξει έρευνα για νέα κοιτάσµατα και η ερευνηθεί η δυνατότητα ανακύκλωσης του φ.π. Σαν αποτέλεσµα η τιµή του φ.π. θα µειωθεί. 3) Να δηµιουργηθούν προϊόντα ανθρώπινης κατασκευής που θα υποκαταστήσουν τον συγκεκριµένο φ.π. 4) Να επιταχυνθεί η τεχνολογική πρόοδος που θα επιταχύνει το 2) και το 3). Μέτρηση της Σπανιότητας των Φυσικών Πόρων Η µέτρηση της σπανιότητας των φυσικών πόρων παρουσιάζει αρκετές εννοιολογικές και πρακτικές δυσκολίες. εν είναι µόνο ζήτηµα φυσικών µεγεθών (αποθέµατα σε σχέση µε την κατανάλωση) αλλά µια κατάσταση που εξαρτάται από: 1) τα καταναλωτικά πρότυπα 2) την τεχνολογία παραγωγής και εξόρυξης 3) τον όγκο και την ποιότητα των φ.π. Ένας ιδανικός δείκτης πρέπει α) να µπορεί να προβλέπει τη µελλοντική εξάντληση του φ.π., β) να παρέχει την δυνατότητα σύγκρισης µεταξύ φ.π., γ) να ενσωµατώνει τη σχετική σπουδαιότητα του φ.π. και δ) να είναι εύκολος στη µέτρηση του. Φυσικοί είκτες Συνήθως εκφράζονται µε το λόγο των αποθεµάτων προς την κατανάλωση και δείχνουν τον χρονικό ορίζοντα της εξάντλησης των φ.π. ιακρίνονται σε: α) Στατικούς (όταν η κατανάλωση παραµένει σταθερή στα τρέχοντα επίπεδα) και β) υναµικούς (όταν η κατανάλωση αυξάνει εκθετικά) 72

Προβλήµατα µε τους φυσικούς δείκτες. 1) εν µπορούν να συνυπολογίσουν το επίπεδο µεταβολής των αποθεµάτων. 2) ύσκολα τεκµηρίωση των ad hoc υποθέσεων αναφορικά µε τη µεταβολή της κατανάλωσης. 3) εν µπορούν να συνυπολογίσουν την πιθανή υποκατάσταση των πόρων και τη µεταβολή της τεχνολογίας Είναι εξαιρετικά αφελές να συγκρίνει κανείς τα τρέχοντα αποθέµατα φ.π. µε τις τρέχουσες (µελλοντικές) χρήσεις των φ.π. ώστε να κάνει προβλέψεις αναφορικά µε το χρονικό ορίζοντα εξάντλησης των αποθεµάτων των φ.π. αγνοώντας την δυναµική του µηχανισµού των τιµών. (Όρια της Ανάπτυξης Λέσχη της Ρώµης). Οικονοµικοί είκτες Ο Ρόλος των Τιµών Οι τιµές διαδραµατίζουν διάφορους ρόλους στην οικονοµία. Από τους πλέον σηµαντικούς είναι το ότι αντανακλούν τη σχετική σπανιότητα των αγαθών συντονίζοντας έτσι την λειτουργία της αγοράς σε αποτελεσµατικά επίπεδα λειτουργίας και ενθαρρύνοντας την τεχνολογική πρόοδο. Αλλά ποιες τιµές; 1) Πρόσοδος στενότητας. (Scarcity Rent) (SC) Η πρόσοδος στενότητας ορίζεται ως η διαφορά µεταξύ της τιµής της οριακής µονάδας του φ.π. αν αφαιρεθεί το οριακό κόστος εξόρυξης. Η SC αντανακλά το κόστος ευκαιρίας της τρέχουσας εκµετάλλευσης του φ.π., δηλαδή εκφράζει τη δυνατότητα επιλογής µεταξύ της εξόρυξης τώρα και της εξόρυξης στο µέλλον. Εποµένως µετρά την αναµενόµενη στενότητα του φ.π. στο µέλλον. Μια άλλη διατύπωση της προσόδου στενότητας: Σε µια ανταγωνιστική αγορά η πρόσοδος στενότητας ισούται µε τη διαφορά µεταξύ του τι είναι διατεθειµένη η κοινωνία να πληρώσει 73

για µια επιπλέον µονάδα του φ.π. (τιµή του φ.π.)και κόστος παροχής αυτής της µονάδας (κόστος εξόρυξης). Όσο µεγαλύτερη είναι αυτή η διαφορά τόσο µεγαλύτερη είναι και η στενότητα του φ.π. Προβλήµατα µε τη πρόσοδο στενότητας. 1) Συνήθως, δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες για την πρόσοδο στενότητας των φ.π. οπότε χρησιµοποιούνται υποκατάστατα της SC. Τέτοια είναι η τιµή του φ.π. και το οριακό κόστος εξόρυξης. 2) Είναι µηδέν για φ.π. ελεύθερης πρόσβασης. 2) Η τιµή του φυσικού πόρου. (ή αυστηρότερα η σχετική τιµή του φ.π.) Οι τιµές των φ.π. είναι τα πιο κοντινό υποκατάστατο της προσόδου στενότητας. Περιλαµβάνει τόσο την SC όσο και το κόστος εξόρυξης του φ.π. Αν το οριακό κόστος εξόρυξης είναι σταθερό τότε η µεταβολή της τιµής του φ.π. είναι µια καλή προσέγγιση της µεταβολής της προσόδου στενότητας. Οι τιµές είναι ο µόνος διαθέσιµος δείκτης στενότητας των φ.π. Προβλήµατα µε τις τιµές των φ.π. 1) Οι τιµές των φυσικών πόρων δεν µπορούν να εκφράσουν οικολογικά όρια και µη αντιστρεπτές διαδικασίες που συνδέονται µε την εξάντληση των φ.π. 2) Οι τιµές των φυσικών πόρων δεν συνυπολογίζουν τις εξωτερικές οικονοµίες. 3) εν υπάρχει συµφωνία αναφορικά µε την επιλογή του κατάλληλου αποπληθωριστή. 4) εν αντανακλούν τις αποτελεσµατικές τιµές (αυτές που µεγιστοποιούν την κοινωνική ευηµερία) όταν υπάρχουν στρεβλώσεις ή παρεµβάσεις στην αγορά (π.χ. επιδοτήσεις, φόροι, µονοπώλια). 5) Είναι µηδέν για φ.π. ελεύθερης πρόσβασης. 3) Το οριακό κόστος εξόρυξης (ή και κόστος απόσπασης ή και κόστος παραγωγής) Απεναντίας, η λογική για την χρησιµοποίηση της οριακού κόστους εξόρυξης στηρίζεται στην έννοια της Ρικαρδιανής διαδικασίας (Ricardian rocess). Σύµφωνα µε αυτή, η χρήση ενός φ.π. αρχίζει µε τα καλύτερης ποιότητας αποθέµατα και σταδιακά προχωρά στα χειρότερα όσο αυξάνει η σπανιότητα του φ.π. Εποµένως, το οριακό κόστος εξόρυξης εκφράζει τη στενότητα εκείνων των φ.π. που η εξόρυξη τους είναι µια Ρικαρδιανή διαδικασία. 74

Προβλήµατα σχετικά µε το οριακό κόστος εξόρυξης: 1) Συχνά, δεν υπάρχουν πληροφορίες σχετικά µε το οριακό κόστος εξόρυξης, και είναι αρκούντως δύσκολο να αποµονώσει κανείς το οριακό κόστος εξόρυξης από το υπόλοιπο κόστος λειτουργίας µιας επιχείρησης. 2) Αναφέρεται µόνο στα γνωστά αποθέµατα του φ.π. και δεν µπορεί να εκφράσει µελλοντικές ανακαλύψεις κοιτασµάτων. 3) Αγνοεί την τεχνολογική πρόοδο που ενδεχοµένως µπορεί να µειώσει το κόστος εξόρυξης Οριακό κόστος εξόρυξης D D 1 1 D D Q Q Q 1 (α) Q1 (β) Σχεδιάγραµµα 1.: Η σχέση της τιµής του φ.π., της προσόδου στενότητας και του οριακού κόστους εξόρυξης. Η γραµµοσκιασµένη περιοχή αποτελεί τη πρόσοδος στενότητας. Παρατήρηση: Η πρόσοδος µιας εισροής Η έννοια της προσόδου αναφέρεται στην αγορά των εισροών. Η πρόσοδος στενότητας είναι παρεµφερές µέγεθος µε το πλεόνασµα του παραγωγού, το οποίο αναφέρεται στην αγορά των προϊόντων 75

D S D S 1 S 1 S D D Q Q Q 1 (α) Q1 (β) Κανένας δείκτης δεν υπερτερεί των υπολοίπων σε όλες τις περιπτώσεις. Οι αγοραίες τιµές είναι ικανοποιητικές στο βαθµό που δεν υπάρχουν στρεβλώσεις στην αγορά και ως εκ τούτου προσεγγίζουν τις αποτελεσµατικές τιµές. Το κόστος εξόρυξης προτιµάται για φ.π. ελεύθερης πρόσβασης. Η πρόσοδος στενότητας είναι επαρκές µέτρο στενότητας όταν είναι γνωστό το κόστος εξόρυξης. Η Στενότητα των Φυσικών Πόρων: Μια Σύντοµη Ιστορική Αναδροµή 1) Πρώτη περίοδος: Οι Βρετανοί κλασικοί οικονοµολόγοι Malthus (1789): Θα υπάρξει µια στιγµή όπου η επιβίωση του ανθρώπινου γένους θα γίνει επισφαλής εφόσον ο πληθυσµός αυξάνει µε γεωµετρική πρόοδο ενώ τα τρόφιµα µε αριθµητική πρόοδο. Αυτό θα συµβεί γιατί η καλλιεργήσιµη γη είναι πεπερασµένη οπότε υπάρχουν ανώτατα εξωγενή όρια στην αύξηση της κατανάλωσης των τροφίµων. Jevons (1865): Η εξάντληση των αποθεµάτων του ορυκτού κάρβουνου (κύρια πηγή ενέργειας τότε) θα θέσει σε κίνδυνο την ανάπτυξη της οικονοµίας εφόσον θα επιδεινωθεί η ανταγωνιστικότητα της οικονοµίας. 76

J,S.Mill (1862): Αντίθετα ο Mill δεν ήταν ιδιαίτερα απαισιόδοξος αναφορικά µε την πιθανή εξάντληση των φ.π. εν διαφωνούσε µε το ενδεχόµενο της εξάντλησης αλλά δεν το προσδιόρισε σε ορατό χρονικό ορίζοντα. Το Λάθος του Malthus: Αγνόησε την τεχνολογική πρόοδο και τη Ρικαρδιανή φύση της γης. Η γη είναι ένας ετερογενής (διαφοροποιηµένος) φυσικός πόρος, δηλαδή είναι δυνατόν να πάρουµε την ίδια ποσότητα προϊόντος από ένα τµήµα λιγότερο εύφορης γης µε την προϋπόθεση ότι εφαρµόζεται σ αυτό τεχνολογία παραγωγής που χαρακτηρίζεται από ένταση εισροών. 2) εύτερη περίοδος: Το Αµερικάνικο κίνηµα προστασίας των φυσικών πόρων (1890-1920), Hotelling (1931) και Barnett & Morse (1963). The conservation movement in the USA: Ο Theodore Roosvelt ήταν από τις ηγετικές φυσιογνωµίες του κινήµατος. Οι κυριότερες θέσεις του κινήµατος ήταν : α) Η οικονοµική ανάπτυξη έχει σαφείς φυσικούς περιορισµούς, γεγονός που δεν µπορεί να ξεπεραστεί από τη τεχνολογική πρόοδο. β) Οσο λιγότερο χρησιµοποιούνται οι µη ανανεώσιµοι φ.π. τόσο το καλύτερο. γ) Τα µονοπώλια και ο οικονοµικός ανταγωνισµός είναι το κύριο εµπόδιο για τη λελογισµένη χρήση των φ.π. δ) Οι φ.π. πρέπει να ελέγχονται από το κράτος Εν µέρει σε αντίδραση σ αυτό το κίνηµα ο Hoteling δηµοσίευσε την εργασία του : The economics of exhaustible resources, Journal of olitical Economy 39, 137-175 (1931). O κανόνας του Hotelling: Είναι η κύρια διαπίστωση της προηγούµενης εργασίας, η οποία ισχυρίζεται ότι σε συνθήκες πλήρους ανταγωνισµού η χρήση των µη ανανεώσιµων φ.π. µπορεί να είναι κοινωνικά άριστη εφόσον η πρόσοδος στενότητας αυξάνει µε ρυθµό ίσο µε το προεξοφλητικό παράγοντα, r, δηλαδή: d r t =, (0.1) dt 77

Η λογική του κανόνα του Hotelling είναι απλή. Ας υποθέσουµε ότι < r, τότε ο κάτοχος του φ.π. θα είχε κίνητρο να ρευστοποιήσει όσο µεγαλύτερη ποσότητα του φ.π. µπορούσε και να καταθέσει τα χρήµατα στην τράπεζα, ώστε να καρπωθεί τον τόκο ο οποίος θα ήταν µεγαλύτερος από την πρόσοδο στενότητας. Το αντίθετο θα συνέβαινα αν > r. Η µελέτη των Barnett & Morse (1963) [Scarcity and Growth, Resource for the Future] που εξέτασε τις τιµές και το κόστος των κυριοτέρων ορυκτών, γεωργικών και δασικών προϊόντων για το διάστηµα 1870-1957. Το κύριο συµπέρασµα της εργασίας των ήταν ότι οι τιµές των γεωργικών προϊόντων και των ορυκτών µειώθηκαν στο εξεταζόµενο διάστηµα, ενώ οι τιµές των δασικών προϊόντων είχαν αυξηθεί. Εξήγηση: Η βελτίωση της εφαρµοζόµενης τεχνολογίας παρήγαγε υποκατάστατα για κάποιους από τους σπάνιους ορυκτούς φ.π. (κάρβουνο) ενώ ταυτόχρονα µείωσε το κόστος παραγωγής και άρα οδήγησε σε αύξηση της παραγωγής σε πολλά γεωργικά προϊόντα. Η µελέτη των αµφισβήτησε την απαισιοδοξία των µαλθουσιανών προτάσεων που επικρατούσαν τότε. 3) Τρίτη περίοδος: Η έκθεση της Λέσχης της Ρώµης (Τα Όρια της Ανάπτυξης). Η εργασία των Meadows et al (1972) Limits to Growth, πούλησε 9 εκατοµµύρια αντίτυπα και µεταφράστηκε σε 29 γλώσσες. Το κύριο συµπέρασµα της µελέτης ήταν ότι ο παγκόσµιος πληθυσµός, η παραγωγή τροφίµων και η βιοµηχανική παραγωγή αρχικά θα αυξανόταν εκθετικά και µετά θα κατέρρεε στις αρχές του 21 αιώνα. Οι κύριοι παράγοντες, σύµφωνα µε τη µελέτη, είναι α) η αυξανόµενη στενότητα των µε ανανεώσιµων φ.π., β) η αυξανόµενη υποβάθµιση του περιβάλλοντος και γ) η αύξηση του πληθυσµού. 78

Οι προβλέψεις της εργασίας δεν επαληθεύτηκαν γιατί πέρα από κάποιες ενστάσεις αναφορικά µε τις υποθέσεις των υποδειγµάτων που χρησιµοποιήθηκαν, οι προβλέψεις βασιζόταν σε δυναµικούς φυσικούς δείκτες για να εκφράσουν την σπανιότητα των φ.π. Επιπλέον, η µελέτη της Λέσχης της Ρώµης αγνόησε την τεχνολογική πρόοδο και την ανακάλυψη νέων αποθεµάτων κοιτασµάτων. Το 1977 ο W. Leontieff (The Future of the World Economy, Oxford University ress, New York) εξουσιοδοτηµένος από τα Ηνωµένα Έθνη διεξήγαγε µια παρόµοια µελέτη αλλά συνυπολόγισε τη δυναµική των αγορών και την ενδεχόµενη µεταβολή της ζήτησης των φ.π. εφόσον µεταβάλλεται η τιµή τους. Το αποτέλεσµα ήταν ότι δύο µόνο ορυκτά ήταν κοντά στα όρια της εξάντλησης. 79