Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση Η Επίσηµη Γνώση δηµοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1993. εν είναι το πρώτο βιβλίο του Michael Apple που µεταφράζεται στα ελληνικά. Προηγήθηκαν, κατά σειρά, τα Ιδεολογία και Αναλυτικά Προγράµµατα, Εκπαίδευση και Εξουσία και Εκσυγχρονισµός και Συντηρητισµός στην Εκπαίδευση που µεταφράστηκαν στις αρχές των δεκαετιών του 1980, του 1990 και του 2000, βιβλία τα οποία είχαν δηµοσιευτεί στις Η.Π.Α. το 1979, το 1982 και το 2001 αντίστοιχα. 1 εν είναι δύσκολο να παρατηρήσουµε ότι η Επίσηµη Γνώση δεν αποτελεί πρόσφατο έργο του Apple. Τίθεται, κατά συνέπεια, ένα ερώτηµα σχετικά µε τη µετάφρασή του σήµερα, δηλαδή περίπου δεκαπέντε χρόνια µετά την πρώτη κυκλοφορία, ενώ έχει µεσολαβήσει η ελληνική µετάφραση νεότερου βιβλίου του συγγραφέα. Ποιο είναι, λοιπόν, το νόηµά της; Τρεις λόγοι θεωρώ ότι νοηµατοδοτούν τη µετάφραση της Επίσηµης Γνώσης. Πρώτον, επιτρέπει σε όσους είχαν διαβάσει το Ιδεολογία και Αναλυτικά Προγράµµατα ή/και το Εκπαίδευση και Εξουσία και, πιο πρόσφατα, το Εκσυγχρονισµός και Συντηρητισµός στην Εκπαίδευση, να κατανοήσουν πληρέστερα τη στροφή των ερευνητικών ενδιαφερόντων του συγγραφέα από τη µελέτη, κυρίως, θεωρητικών ζητηµάτων για τις σχέσεις της κοινωνίας µε την εκπαίδευση προς τη µελέτη συγκεκριµένων εκπαιδευτικών-πολιτικών ζητηµάτων. Σπεύδω να προλάβω πιθανές παρεξηγήσεις. εν εννοώ ότι έχουµε να κά- 1 Apple, Μ. (χ.χ.) Ιδεολογία και αναλυτικά προγράµµατα, µτφρ αρβέρης, Τ. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, Apple, Μ. (1993) Εκπαίδευση και εξουσία, µτφρ Κοκαβέσης, Φ. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής και Apple, Μ. (2002) Εκσυγχρονισµός και συντηρητισµός στην εκπαίδευση, µτφρ εληγιάννη, Μ. Αθήνα, Μεταίχµιο.
8 ΜΙCHAEL APPLE νουµε µε έναν πρώιµο και έναν ύστερο Michael Apple, µε µια αποφασιστική θεωρητική τοµή στο έργο του, η οποία γίνεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990 µε την Επίσηµη Γνώση. Αυτό που χαρακτηρίζει τη σειρά των έργων του είναι µια εξελικτική διαδικασία από την άποψη της διαµόρφωσης των θεωρητικών θέσεων τις οποίες υ- ποστηρίζει και η οποία ολοκληρώνεται, σε µεγάλο βαθµό, στα δύο πρώτα, δηλαδή στο Ιδεολογία και Αναλυτικά Προγράµµατα και το Εκπαίδευση και Εξουσία. Η Επίσηµη Γνώση σηµατοδοτεί, µαζί µε ένα άλλο βιβλίο που δεν έχει µεταφραστεί ( άσκαλοι και Κείµενα), τη στροφή την οποία προανέφερα. Πρόκειται, επαναλαµβάνω, για µια στροφή ερευνητικών ενδιαφερόντων που στηρίζεται στην ολοκλήρωση, σε µεγάλο βαθµό, της διαµόρφωσης των θεωρητικών θέσεων του Apple, χάρη στις οποίες, κυρίως, έγινε διεθνώς γνωστός. Για να κατανοηθεί πληρέστερα, λοιπόν, αυτή η στροφή, πριν την αναφορά στα περιεχόµενα του παρόντος βιβλίου, είναι αναγκαία η συνοπτική παρουσίαση των βασικών θεωρητικών θέσεων του συγγραφέα, όπως εκφράστηκαν στο Ιδεολογία και Αναλυτικά Προγράµµατα και το Εκπαίδευση και Εξουσία. Άλλωστε, αυτή η παρουσίαση είναι ακόµα περισσότερο χρήσιµη για εκείνους που δεν έχουν έρθει µέχρι τώρα σε επαφή µε το έργο του. Στους άλλους δύο λόγους οι οποίοι νοηµατοδοτούν τη µετάφραση του παρόντος βιβλίου θα αναφερθώ παρακάτω, µετά την παρουσίαση των περιεχοµένων του. Στο Ιδεολογία και Αναλυτικά Προγράµµατα ο Apple επιχείρησε να εξηγήσει τις φανερές και κρυφές ή κωδικοποιηµένες ανακλάσεις των τύπων της υλικής παραγωγής, των ιδεολογικών αξιών, των ταξικών σχέσεων και των δοµών της κοινωνικής εξουσίας στη συνείδηση των ανθρώπων, σε µια ορισµένη ιστορική κοινωνικοοικονο- µική κατάσταση. Οι βασικές θέσεις στις οποίες στηρίχτηκε µπορούν να διατυπωθούν, πολύ συνοπτικά, ως εξής. Η πρώτη αναφερόταν στην αναγκαιότητα της συγκρότησης µιας νέας προσέγγισης για την κατανόηση των αναλυτικών προγραµµάτων και της διδασκαλίας, η οποία θα θεµελιωνόταν σε πολιτισµικούς όρους. Η προσέγγιση της αναπαραγωγικής λειτουργίας της εκπαίδευσης των Bowles και Gintis ήταν σηµαντική, αλλά µονοµερής. Επρόκειτο για
Eπίσηµη γνώση 9 µια οικονοµιστική προσέγγιση, η οποία δεν µπορούσε να φωτίσει πλήρως το χαρακτήρα των µηχανισµών κυριαρχίας και τη λειτουργία τους στην καθηµερινή δραστηριότητα της σχολικής ζωής. Η γνώση που διδάσκεται, οι κοινωνικές σχέσεις που κυριαρχούν στις σχολικές τάξεις, το σχολείο ως µηχανισµός πολιτιστικής διατήρησης και διανοµής, οι εκπαιδευτικοί, πρέπει να τοποθετούνται στο πλαίσιο εντός του οποίου ανήκουν, µια σύνθετη, στρωµατοποιηµένη και άνιση κοινωνία. Ωστόσο, δεν υπάρχει αντιστοιχία ένα προς ένα ανάµεσα στην οικονοµία και τη συνείδηση, η οικονοµική βάση δεν προσδιορίζει αυτόµατα την υπερδοµή. Είναι αναγκαίο να σκεφτόµαστε σχεσιακά, να σκεφτόµαστε τη σχολική γνώση ως προϊόν ιδεολογικών και οικονοµικών συγκρούσεων, εντός και εκτός της εκπαίδευσης. Αυτές οι συγκρούσεις και οι δυνάµεις που τις προκαλούν θέτουν όρια στις πολιτισµικές αντιδράσεις, δεν τις προσδιορίζουν µηχανιστικά. Ούτε όλα τα αναλυτικά προγράµµατα ούτε όλη η κουλτούρα είναι, απλά, προϊόντα οικονοµικών δυνάµεων. Εκείνο που πρέπει να γίνει, εάν θέλουµε να κατανοήσουµε τους σύνθετους τρόπους µε τους οποίους κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές τάσεις και αντιφάσεις διαµεσολαβούνται στις συγκεκριµένες πρακτικές των εκπαιδευτικών, είναι να συµπληρωθεί µια οικονοµική ανάλυση µε µια προσέγγιση που κλίνει, περισσότερο αποφασιστικά, προς έναν πολιτισµικό και ιδεολογικό προσανατολισµό. Οι δύο συνιστώσες πρέπει να συνδυαστούν, µε σκοπό την πλήρη κατανόηση των ρόλων που παίζουν τα σχολεία στην πολιτισµική και οικονοµική αναπαραγωγή των ταξικών σχέσεων. Για τη συγκρότηση της προσέγγισης που προαναφέρθηκε, κρίσιµη ήταν η έννοια της ηγεµονίας. Ο Apple στηρίχθηκε στις θέσεις του Raymond Williams, σύµφωνα µε τις οποίες η πολιτισµική σφαίρα δεν είναι µια απλή αντανάκλαση των οικονοµικών πρακτικών. Η επίδραση, η αντανάκλαση ή ο προσδιορισµός διαµεσολαβούνται από µορφές ανθρώπινης δράσης, από συγκεκριµένες δραστηριότητες, α- ντιφάσεις και σχέσεις, ανάµεσα σε πραγµατικούς ανθρώπους. Η ηγε- µονία δεν αναφέρεται σε αθροίσµατα νοηµάτων που ανήκουν σε ένα αφηρηµένο επίπεδο. Αναφέρεται σε µια οργανωµένη συναρµογή νοηµάτων και πρακτικών, το κεντρικό, αποτελεσµατικό και κυρίαρ-
10 ΜΙCHAEL APPLE χο σύστηµα νοηµάτων, αξιών και δράσεων που βιώνονται. Είναι ένα σώµα πρακτικών και προσδοκιών, οι προσδιοριστικές κατευθύνσεις των ενεργειών µας, η συνηθισµένη κατανόηση του ανθρώπου και του κόσµου. Είναι ένα σύνολο νοηµάτων και αξιών που, καθώς βιώνονται ως πρακτικές, εµφανίζονται ως «αµοιβαία επιβεβαιωτικές». Έτσι, σχηµατίζεται µια αίσθηση της πραγµατικότητας για τους περισσότερους ανθρώπους, µια αίσθηση απολυτότητας, ακριβώς επειδή βιώνεται ως πραγµατικότητα, πέρα από την οποία είναι πολύ δύσκολο να κινηθούν στις περισσότερες περιοχές της ζωής τους. Τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα είναι, συνήθως, οι κύριοι φορείς µετάδοσης µιας αποτελεσµατικής κυρίαρχης κουλτούρας, πράγµα που αποτελεί σηµαντικότατη οικονοµική και πολιτισµική δραστηριότητα, ταυτόχρονα. Στο επίπεδο της θεωρίας και στο επίπεδο της ιστορίας των διαφορετικών πρακτικών, σηµαντική είναι η διαδικασία της επιλεκτικής παράδοσης. Εκείνης της παράδοσης η οποία, εντός των καθορισµένων όρων της κυρίαρχης κουλτούρας, αναγορεύεται σε σηµαντικό παρελθόν. Εδώ, η επιλογή είναι, πάντοτε, το ουσιαστικό ζήτη- µα, δηλαδή ο τρόπος µε τον οποίο από µια ολόκληρη περιοχή του παρελθόντος και του παρόντος αποδίδεται έµφαση σε ορισµένα νοή- µατα και πρακτικές, ενώ άλλα νοήµατα και πρακτικές παραµελούνται και αποκλείονται. Όµως, ακόµα πιο σηµαντικό είναι ότι µερικά από τα τελευταία επανερµηνεύονται, εξασθενίζουν ή µπαίνουν σε φόρµες που υποστηρίζουν ή, τουλάχιστον, δεν αντιφάσκουν µε άλλα στοιχεία στο εσωτερικό της κυρίαρχης κουλτούρας. Η δεύτερη θέση του Apple στηρίχτηκε στην αµφισβήτηση του ισχυρισµού της ουδετερότητας, της άρνησης της πολιτικής τοποθέτησης για την εκπαίδευση. Μια εντυπωσιακή συσσώρευση στοιχείων έδειξε ότι το σχολείο δεν ήταν ουδέτερο, µε όρους οικονοµικών αποτελεσµάτων. Ο Williams, αλλά και άλλοι σηµαντικοί θεωρητικοί, όπως οι Basil Bernstein και Pierre Bourdieu, είχαν δείξει ότι τα σχολεία λειτουργούσαν ως ισχυροί φορείς στην οικονοµική και πολιτισµική αναπαραγωγή των ταξικών σχέσεων. Κοινωνικές και οικονοµικές αξίες είναι, ήδη, ενσωµατωµένες στο σχεδιασµό των θεσµών, στην επίσηµη σχολική γνώση του αναλυτικού προγράµµατος, στους τύπους διδασκαλίας και στις αρχές, τα πρότυπα και τις µορφές
Eπίσηµη γνώση 11 της αξιολόγησης. Η αντίληψη για την επιστήµη και την εκπαιδευτική έρευνα ως ουδέτερων δραστηριοτήτων οι οποίες δεν συνδέονται µε σηµαντικούς δοµικούς τρόπους µε άλλες δραστηριότητες και η προσήλωση στο αφηρηµένο άτοµο, που παραµορφώνει την κατανόηση των κοινωνικών σχέσεων, έχουν συγκεκριµένες συνέπειες. Εµποδίζουν την ανάλυση της κοινωνικής και οικονοµικής αδικίας και είναι ουσιαστικές για την παραγωγή στελεχών, τα οποία θα εκπληρώσουν υπάρχοντες οικονοµικούς ρόλους, καθώς και για την αναπαραγωγή διαθέσεων και νοηµάτων, που θα γίνουν οι αιτίες αυτά τα στελέχη να αποδεχτούν τους ρόλους τους χωρίς πολλές ερωτήσεις. Γίνονται πλευρές της ηγεµονίας. Η δεύτερη, λοιπόν, θέση του Apple αναφέρεται στην ανάγκη της πολιτικής τοποθέτησης για την αναγνώριση του οικονοµικού και πολιτισµικού ρόλου της εκπαίδευσης στην αναπαραγωγή των κυρίαρχων σχέσεων. 2 Στο Εκπαίδευση και Εξουσία, ο Apple εµβάθυνε την κριτική διαφοροποίησή του από την οικονοµιστική προσέγγιση της αναπαραγωγικής λειτουργίας της εκπαίδευσης των Bowles και Gintis. 3 Η συ- µπλήρωση της έννοιας αναπαραγωγή µε πολιτισµικά στοιχεία δεν θεωρούσε, πλέον, ότι ήταν επαρκής. Χρειαζόταν µια ανάλυση τόσο των αντιφάσεων, των διαµεσολαβήσεων, των διαµαχών και των αντιστάσεων όσο και της αναπαραγωγής. Η κριτική στο µηχανιστικό προσδιορισµό της υπερδοµής από την οικονοµική βάση και η υπόδειξη της σχετικής αυτονοµίας της πολιτισµικής σφαίρας δεν ήταν ικανές να κρύψουν την υπανάπτυξη της δικής του προσέγγισης για τον όρο προσδιορισµός. Η εργασία στην οποία στηρίχτηκε για να ξεπεράσει αυτή την υπανάπτυξη ήταν εκείνη του συναδέλφου του Erik Olin 2 Apple, 2004 [1979], σελ.1-5, 7-9, 32 (14-18, 21-22, 25-30, 75-76). Σε αγκύλες γράφονται οι χρονολογίες των πρώτων εκδόσεων και σε παρενθέσεις γράφονται οι σελίδες των µεταφράσεων των βιβλίων του Apple στα ελληνικά, που προαναφέρθηκαν. 3 Εκτενέστερη κριτική αποτίµηση του βιβλίου των Bowles και Gintis Schooling in Capitalist America (1976) θα γίνει από τον Apple σε δύο άλλα κείµενα (Apple, 1988b, 1988c). Αργότερα, θα σηµειώσει ότι, εξαιτίας της έµφασης των νεοφιλελεύθερων στον εφοδιασµό των µαθητών µε τις απαραίτητες ικανότητες και διαθέσεις ώστε να ανταγωνίζονται αποδοτικά και αποτελεσµατικά, το Schooling in Capitalist America, κατά έναν περίεργο τρόπο, µοιάζει περισσότερο ακριβές. Όµως, δεν θα αναιρέσει τις προηγούµενες κριτικές του, αφού παραπέµπει σ αυτές (Apple, 2005b, p.214).
12 ΜΙCHAEL APPLE Wright σχετικά µε τη φύση και τους τύπους του προσδιορισµού. Ε- κτός από εκείνους τους τύπους όπου ένας θεσµός ή µια πρακτική, α- πλώς, αναπαράγουν µια δοσµένη ιδεολογία ή κοινωνική οργάνωση, υπάρχουν νοήµατα και πρακτικές που αντιφάσκουν µε τα συµφέροντα της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης. Το κράτος και, το πιο σηµαντικό, συγκεκριµένες δράσεις και αγώνες συγκεκριµένων οµάδων ανθρώπων µπορούν να διαµεσολαβούν και να µετασχηµατίζουν τις υπάρχουσες δοµές και τα υπάρχοντα νοήµατα, µε σηµαντικούς τρόπους. Η αναπαραγωγή δεν πραγµατοποιείται µόνο µέσω της παθητικής αποδοχής της ηγεµονικών ιδεολογιών, αλλά µέσα από αντιπαράθεση και αντιστάσεις, οι οποίες, βέβαια, διεξάγονται στο πεδίο που ορίζεται από το κεφάλαιο και όχι, απαραίτητα, από εκείνους που εργάζονται στα γραφεία, τα καταστήµατα και τα εργοστάσια. Η ηγεµονία δεν είναι κάτι αυθύπαρκτο, αλλά, πρωταρχικά, συνδέεται µε το κράτος. εν είναι ένα τετελεσµένο κοινωνικό γεγονός, αλλά µια διαδικασία µε την οποία οι κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις και οµάδες κατορθώνουν να κερδίσουν την ενεργητική συναίνεση εκείνων τους οποίους εξουσιάζουν. Η εκπαίδευση, λοιπόν, ως µέρος του κράτους, πρέπει να θεωρηθεί σηµαντικό στοιχείο για τη δηµιουργία αυτής της ενεργητικής συναίνεσης. Το ίδιο το κράτος είναι πεδίο σύγκρουσης ανάµεσα σε κοινωνικές τάξεις και τµήµατά τους, καθώς και κοινωνικών φύλων και φυλετικών οµάδων. Επειδή είναι πεδίο αυτών των συγκρούσεων, πρέπει να δηµιουργεί συναίνεση ανάµεσα σε µια µεγάλη µερίδα των αντιπαρατιθέµενων οµάδων. Έτσι, για να διατηρήσει τη νοµιµοποίησή του, το κράτος χρειάζεται να ενοποιεί βαθµιαία, αλλά συνεχώς, πολλά συµφέροντα συµµάχων, αλλά ακόµα και αντίπαλων οµάδων, πράγµα που σηµαίνει µια συνεχή διαδικασία συµβιβασµών, συγκρούσεων και ενεργητικού αγώνα για τη διατήρηση της ηγεµονίας. Στηριζόµενος σε µια σειρά συµπερασµάτων ερευνών που αφορούν τους χώρους εργασίας, ο συγγραφέας σηµείωνε: «Αν η προηγούµενη ανάλυσή µου είναι σωστή, δηλαδή, αν σχεδόν σε κάθε πραγµατική κατάσταση εργασίας υπάρχουν στοιχεία αντίφασης, α- ντίστασης, σχετικής αυτονοµίας που διαθέτουν δυναµικό µετασχη- µατισµού, τότε το ίδιο ισχύει και για τα σχολεία [όπου] εκατοµµύρια άνθρωποι εργάζονται». Κάθε ανάλυση του ρόλου του σχολείου στην
Eπίσηµη γνώση 13 αναπαραγωγή και κάθε αξιολόγηση των διαδικασιών και των συνεπειών της εκπαίδευσης θα πρέπει να αναγνωρίζει πως η αναπαραγωγή είναι κάτι που πραγµατοποιείται δύσκολα, συχνά µε αντιστάσεις, όπως επιβεβαίωναν τρεις εκπαιδευτικές έρευνες, των Paul Willis, Robert Everhart και Angela McRobbie, τις οποίες ο Apple αποκαλούσε µαρξιστικές εθνογραφίες. 4 Σε µια εισαγωγή συλλογής κειµένων µε αντικείµενο την ιδεολογία και την πρακτική στην εκπαίδευση που δηµοσιεύτηκε την προηγούµενη χρονιά από εκείνη της δηµοσίευσης του Εκπαίδευση και Ε- ξουσία, ο Apple συνόψισε τους βασικούς διαχωρισµούς της ερευνητικής του κατεύθυνσης από άλλες, δηλαδή από την κυρίαρχη ψυχολογική και ατοµικιστική παράδοση της εκπαιδευτικής έρευνας, από τον οικονοµισµό και από εκείνες τις εθνογραφικές εργασίες οι οποίες α- γνοούν δοµικούς (και εν τέλει βιωµένους) προσδιορισµούς, όπως η φυλή, η κοινωνική τάξη και το κοινωνικό φύλο. 5 Θεωρώντας ότι η εκπαίδευση δεν αποτελεί ένα σταθερό εγχείρηµα που κυριαρχείται από συναίνεση, αλλά χαρακτηρίζεται από πολιτικές, πολιτισµικές και οικονοµικές διαµάχες, υποστήριξε ότι αυτές οι διαµάχες είναι δυναµικές, δηλαδή βρίσκονται σε συνεχή κίνηση, η κάθε µια επιδρά στις άλλες και όλες απορρέουν από δοµικούς ανταγωνισµούς, συµβιβασµούς και αγώνες. Η κοινωνία συγκροτείται από τρεις αλληλοσυνδεόµενες σφαίρες, την οικονοµική, την πολιτισµική/ιδεολογική και την πολιτική. Σχηµατικά, κάθε σφαίρα της κοινωνικής ζωής (οικονοµική, πολιτισµική, πολιτική) συγκροτείται από τις δυναµικές της κοινωνικής τάξης, της φυλής και του κοινωνικού φύλου και κάθε µια από αυτές τις δυναµικές, όπως και κάθε µια από αυτές τις σφαίρες, έχει τη δική της εσωτερική ιστορία σε σχέση µε τις άλλες. Πρόκειται για τη θέση της παραλληλίας (Parallelist Position), σύµφωνα µε την οποία, όπως χαρακτηριστικά υπογραµµίζει ο McCarthy, καµία από τις δυναµικές της κοινωνικής τάξης, της φυλής και του κοινωνικού φύλου δεν µπο- 4 Apple, 1995 [1984], σελ.21-23, 26-27, 80, 105-106 (44-45, 47, 52-54, 134, 176). 5 Apple & Weis, 1983, σελ.3-27.
14 ΜΙCHAEL APPLE ρεί να αναχθεί σε κάποια άλλη και η δυναµική της κοινωνικής τάξης δεν είναι, αναγκαία, ή πρωταρχική. 6 Στην Επίσηµη Γνώση, το πρώτο ζήτηµα που τίθεται υπό εξέταση είναι η «µεγαλύτερη ιστορία», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας, δηλαδή η συντηρητική παλινόρθωση. Πρόκειται για µια διαδικασία ιδεολογικού αγώνα κατά την οποία κυρίαρχες οµάδες κατάφεραν να κάνουν δηµοφιλή συγκεκριµένα στοιχεία της ιδεολογίας τους, αναδιαµορφώνοντας την κοινή λογική για την κοινωνία, την πολιτική και την εκπαίδευση. Ο συγγραφέας αναλύει τη διαφοροποίηση της σηµασίας της έννοιας ισότητα κατά τη µετάβαση από την περίοδο της µεταπολεµικής φιλελεύθερης συναίνεσης, του «κοινωνικού δηµοκρατικού συµφώνου» ανάµεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, όταν σηµαντικά κοινωνικά κινήµατα εξασφάλισαν συγκεκριµένες κατακτήσεις, προς την περίοδο της συντηρητικής παλινόρθωσης, όταν αυτά τα κινήµατα υποχώρησαν, διασπάστηκαν και µέρη τους συµβιβάστηκαν µε την κυρίαρχη πολιτική, προσφέροντας, παράλληλα, τη δυνατότητα στις νεοφιλελεύθερες και νεοσυντηρητικές δυνάµεις να αξιοποιήσουν τον αντικρατισµό τους. Επίσης, αναλύει το πώς οι ίδιες δυνάµεις κατάφεραν να αξιοποιήσουν τις πραγµατικές και, συχνά, αντιφατικές ανάγκες, φόβους και ελπίδες µεγάλων µερίδων του πληθυσµού, που έβλεπαν να απειλούνται από την οικονοµική, πολιτισµική και πολιτική κρίση, για να προωθήσουν τη δική τους ατζέντα η οποία περιείχε θέµατα όπως το έθνος, η οικογένεια, το καθήκον, ο ανταγωνιστικός ατοµισµός και ο αντικρατισµός. Στην εκπαίδευση, ειδικότερα, οι νεοφιλελεύθερες-νεοσυντηρητικές δυνάµεις αξιοποίησαν τον πανικό για τον αναλφαβητισµό, την πτώση των στάνταρτ και τη σχολική βία για να µεταφέρουν την αντιπαράθεση στο ευνοϊκό γι αυτές πεδίο της παράδοσης, της προτυποποίησης και της παραγωγικότητας, επιτυγχάνοντας να συνδεθούν µε σηµαντικά κοµµάτια της εργατικής και της κατώτερης µεσαίας τάξης σε συνθήκες ελάττωσης των µισθών, ανεργίας, ανασφάλειας και µετακίνησης επιχειρήσεων εκτός των Η.Π.Α. Η συντηρητική παλινόρθωση δεν είναι, απλώς, µια αντανάκλαση της οικονοµικής κρίσης, αλ- 6 McCarthy, 1996, σελ.159.
Eπίσηµη γνώση 15 λά µια απάντηση στην κρίση, η οποία εκµεταλλεύεται, σε µεγάλο βαθµό, το γεγονός ότι οι πεποιθήσεις των ανθρώπων είναι αντιφατικές και, κατά συνέπεια, µπορούν να οδηγηθούν σε απρόσµενες, µε βάση την κοινωνική θέση τους, κατευθύνσεις. Το δεύτερο ζήτηµα το οποίο πραγµατεύεται είναι τα σχολικά εγχειρίδια. Ο Apple υποστηρίζει ότι τα κείµενα αυτά ενσαρκώνουν, µε το περιεχόµενο και τη µορφή τους, συγκεκριµένες κατασκευές της πραγµατικότητας, συγκεκριµένους τρόπους επιλογής και οργάνωσης του τεράστιου ορίζοντα των υπαρχόντων γνώσεων, που νοµιµοποιούν την κουλτούρα ορισµένων κοινωνικών οµάδων, εκείνο που ο Raymond Williams αποκάλεσε επιλεκτική παράδοση. Βέβαια, εκτός από πολιτισµικά προϊόντα, αποτελούν, επίσης, εµπορεύµατα προς πώληση. Σχεδιάζονται και γράφονται από πραγµατικούς ανθρώπους µε συγκεκριµένα συµφέροντα, στα πλαίσια συγκεκριµένων δοµικών περιορισµών. Εποµένως, εµπλέκονται σε οικονοµικές, αλλά και πολιτικές δυναµικές, αφού το κράτος παρεµβαίνει στις διαδικασίες έ- γκρισής τους. Εµπλέκονται, επίσης, µε τις διαδικασίες ενίσχυσης ή αποδυνάµωσης του ρόλου των δασκάλων και µε τις δυνατότητες µόρφωσης των λαϊκών κοινωνικών τάξεων, δηλαδή µε τη δυνατότητά τους να συµβάλουν στον κριτικό γραµµατισµό, ο οποίος αναφέρεται στην κατανόηση και τον έλεγχο όλων των σφαιρών της κοινωνικής ζωής. Βέβαια, το σύνολο των γνώσεων που περιέχουν δεν αποτελεί απλή αντανάκλαση των ιδεών της κυρίαρχης τάξης. Ο συγγραφέας στηρίζεται σε µια εκτενή πραγµάτευση των πολιτικών έγκρισης των σχολικών εγχειριδίων από τις νότιες πολιτείες των Η.Π.Α., πολιτικές που προσδιορίζονταν από τις δυναµικές της κοινωνικής τάξης, της φυλής και του κοινωνικού φύλου, για να δείξει ότι τα εγχειρίδια αποτελούν προϊόντα πολιτικών, οικονοµικών και πολιτισµικών δραστηριοτήτων, συγκρούσεων και συµβιβασµών, καθώς και προσπαθειών να ανασυγκροτηθεί ο ηγεµονικός έλεγχος, µέσω της ενσωµάτωσης της γνώσης και των αντιλήψεων των λιγότερο ισχυρών κάτω από την οµπρέλα του λόγου των κυρίαρχων οµάδων. Ψήγµατα, δηλαδή, περιορισµένα και αποµονωµένα στοιχεία, της κουλτούρας και της ιστορίας των λιγότερο ισχυρών οµάδων περιλαµβάνονται στα εγχειρίδια.
16 ΜΙCHAEL APPLE Τα κοινωνικά κινήµατα µεγάλης κλίµακας και οργανωµένες οµάδες που κινητοποιούνται από τα πάνω και από τα κάτω είναι, σε τελική ανάλυση, οι καθοριστικοί παράγοντες για τη µορφή που παίρνει η κρατική παρέµβαση στο ζήτηµα των σχολικών εγχειριδίων. Το τρίτο ζήτηµα το οποίο εξετάζει ο Apple είναι δύο µορφές της αξιοποίησης της τεχνολογίας στα σχολεία. Η πρώτη µορφή είναι η εισαγωγή στο σχολικό πρόγραµµα τηλεοπτικών ειδήσεων, ενός διαφορετικού είδους κειµένου από το εγχειρίδιο, µε δηλωµένο εκπαιδευτικό σκοπό τη διαµόρφωση ενηµερωµένων (καθώς και πειθαρχηµένων και ανταγωνιστικών) πολιτών. Ο συγγραφέας δείχνει ότι αυτή η αξιοποίηση, όπως έγινε σε έναν µεγάλο αριθµό σχολείων των Η.Π.Α. (αφορούσε 5,4 εκατοµµύρια µαθητές, το ένα τρίτο του συνόλου των µαθητών της χώρας 13-18 ετών), θεµελιώθηκε σε δρακόντειες περικοπές των κρατικών δαπανών για την εκπαίδευση, δηλαδή σε ένα βασικό πυλώνα των νεοφιλελεύθερων-νεοσυντηρητικών πολιτικών. Η δηµοσιονοµική ασφυξία στην εκπαίδευση, που είχε ως αποτέλεσµα την α- δυναµία αγοράς τεχνολογικού εξοπλισµού, σε συνδυασµό µε την πολεµική εναντίον των σχολείων ως εστιών αναλφαβητισµού, τα οδήγησε στη σύναψη συµφωνιών µε συγκεκριµένο επιχειρηµατικό όµιλο, ώστε να προβάλουν καθηµερινά δελτία διεθνών, κυρίως, ειδήσεων και διαφηµίσεις σε όλους τους µαθητές, για τρία τουλάχιστον χρόνια, µε αντάλλαγµα το δανεισµό τεχνολογικού εξοπλισµού (τηλεοπτικούς δέκτες, βίντεο και δορυφορικές κεραίες). Πρόκειται για µια µορφή αξιοποίησης της τεχνολογίας µέσω συµβιβασµού, που γίνεται µε ευνοϊκούς όρους για τις κυρίαρχες δυνάµεις και χαρακτηρίζεται από την πώληση των µαθητών ως εν δυνάµει καταναλωτών, κάτι που διαφέρει, ποιοτικά, από την απαίτηση τα σχολεία να παράγουν καλύτερης ποιότητας ανθρώπινο κεφάλαιο. Το σχολείο δεν θεµελιώνεται, πλέον, σε δηµοκρατικές πολιτικές δεσµεύσεις, αλλά στην ιδέα ενός ανταγωνιστικού αγοραίου χώρου. Και, βέβαια, το περιεχόµενο των ειδήσεων που παρακολουθούν οι µαθητές δεν διαφέρει από εκείνο που χαρακτηρίζει τους άλλους µεγάλους τηλεοπτικούς σταθµούς. Τα διεθνή γεγονότα παρουσιάζονται µε τρόπους οι οποίοι ενισχύουν τις κυρίαρχες πολιτικές σηµασίες και αξίες της αµερικάνικης κοινωνίας. Τα προηγού-
Eπίσηµη γνώση 17 µενα δεν συνεπάγονται ούτε ότι καθίσταται αδύνατη κάθε διαφορετική ανάγνωση αυτών των ειδήσεων από τους µαθητές και τους δασκάλους ούτε ότι η εισαγωγή των ειδήσεων, που θεωρείται ότι προσφέρουν γνώση του πραγµατικού κόσµου, δεν ασκεί «λεπτές πιέσεις» στην παραδοσιακή ακαδηµαϊκή γνώση του επίσηµου αναλυτικού προγράµµατος, δηλαδή στην καθιερωµένη επίσηµη γνώση. Ωστόσο, αυτές οι δυνατότητες σχετίζονται άµεσα µε τους όρους της εργασίας των δασκάλων. Η πολιτική οικονοµία της εργασίας των δασκάλων καθορίζει, σε µεγάλο βαθµό, πάντα σύµφωνα µε τον Apple, τη δεύτερη µορφή της αξιοποίησης της τεχνολογίας στα σχολεία. Στηριζόµενος σε µια µελέτη της εισαγωγής µιας σειράς µαθηµάτων γραµµατισµού για τους υπολογιστές, µε σκοπό την εξασφάλιση της απόκρισης του σχολείου µιας µεσοαστικής περιφέρειας στις ανάγκες της µελλοντικής αγοράς εργασίας, δείχνει ότι η επιλογή ενός προκατασκευασµένου προγράµ- µατος ως λύση για την υπέρβαση προβληµάτων, όπως οι ελλείψεις σε εργαστηριακό εξοπλισµό και στην εκπαίδευση των δασκάλων, σχετίζεται, άµεσα, µε τους όρους εργασίας των τελευταίων. Η διδασκαλία είναι αναγκαίο να προσεγγίζεται ως µια εργασιακή διαδικασία η οποία διαφέρει, βέβαια, από την εργασία στη γραµµή παραγωγής ενός εργοστασίου, στο σπίτι και στο γραφείο, αλλά δέχεται παρόµοιες πιέσεις. Ο διαχωρισµός της σύλληψης από την εκτέλεση, η απώλεια ικανοτήτων που δεν χρησιµοποιούνται και η εντατικοποίηση εντείνονται στην περίοδο της συντηρητικής παλινόρθωσης, µέσω της καθιέρωσης σκληρών συστηµάτων λογοδοσίας, της θεµελίωσης της διδασκαλίας και των εξετάσεων στην απόκτηση συγκεκριµένων ικανοτήτων, της διαχείρισης µε βάση συγκεκριµένους «αντικειµενικούς» στόχους και της προώθησης µιας περιοριστικής αντίληψης για τα «βασικά». 7 Οι πιέσεις που προαναφέρθηκαν, µε δεδοµένο, µάλιστα, ότι η πλειοψηφία των δασκάλων είναι γυναίκες (µε ό,τι αυτό συνεπάγεται, 7 Με τον όρο «βασικά» εννοούνται στις Η.Π.Α., κυρίως, η γραφή, η ανάγνωση και η α- ριθµητική. Για µια κριτική ανάλυση της θεµελίωσης του αναλυτικού προγράµµατος του σχολείου στους λεγόµενους «αντικειµενικούς» στόχους βλ. Νούτσος, 1983.
18 ΜΙCHAEL APPLE συνήθως, σε επίπεδο επιβάρυνσης µε δουλειά στο σπίτι και φροντίδα των παιδιών), αποτελούν το υπόβαθρο για την απόδοση έµφασης στη γνώση που αναφέρεται σε πληροφορίες σχετικά µε γεγονότα και σε απλές ικανότητες, καθώς και για την υποβάθµιση της γνώσης η οποία περιλαµβάνει τις νόρµες, τις αξίες και τις τάσεις που οδηγούν τη µελλοντική µας συµπεριφορά. Με άλλα λόγια, υποβαθµίζονται οι κριτικές ικανότητες αναζήτησης, όπως οι γνώσεις που χρειάζεται κάποιος για να είναι τίµιος, να επιθυµεί να µορφώνεται µετά το σχολείο, να έχει ανοιχτούς διανοητικούς ορίζοντες, να συνεργάζεται. 8 Το αποτέλεσµα είναι οι συντηρητικοί ορισµοί για την τεχνολογία ως µη κοινωνικού συνόλου τεχνικών ικανοτήτων και ουδέτερου µηχανισµού να γίνονται ο κανόνας. Επίσης, αυτές οι πιέσεις αποτελούν το υπόβαθρο για την κυριαρχία της λογικής της διεκπεραίωσης της σειράς των µαθηµάτων στους προβλεπόµενους χρόνους, η οποία παρα- µερίζει τις δραστηριότητες που ξεκινούν από τους ίδιους τους δασκάλους ή τους µαθητές. Με βάση τα προηγούµενα, µπορεί να γίνει πληρέστερα κατανοητή η στροφή των ερευνητικών ενδιαφερόντων του Apple που εκφράζεται στην Επίσηµη Γνώση από τη µελέτη, κυρίως, θεωρητικών ζητηµάτων που αφορούν τις σχέσεις της κοινωνίας µε την εκπαίδευση προς τη µελέτη συγκεκριµένων εκπαιδευτικών-πολιτικών ζητη- µάτων µε βάση τις, ήδη διαµορφωµένες, βασικές θεωρητικές θέσεις του, που είχαν, σε µεγάλο βαθµό, εκφραστεί στο Ιδεολογία και Αναλυτικά Προγράµµατα και το Εκπαίδευση και Εξουσία. Στην Επίσηµη Γνώση, ο Apple εµπεδώνει τη στροφή των ερευνητικών ενδιαφερόντων του προς τη µελέτη συγκεκριµένων εκπαιδευτικών-πολιτικών προβληµάτων την οποία άρχισε να πραγµατοποιεί στο άσκαλοι και 8 Τα προηγούµενα δεν συνεπάγονται ότι ο Apple απαξιώνει τις γνώσεις που αναφέρονται σε γεγονότα. Αντίθετα, υποστηρίζει πως η αναγνώριση του ότι πολλοί άνθρωποι επιθυ- µούν να υπάρχει µια λίστα γεγονότων τα οποία όλοι οφείλουν να γνωρίζουν, σε συνδυασµό µε την αναγκαία κριτική της πρότασης του E.D.Hirsch για τη συγκρότηση ενός αναλυτικού προγράµµατος στις Η.Π.Α. που θα στηρίζεται σε γεγονότα τα οποία θεωρούν σηµαντικά οι κυρίαρχες οµάδες, µπορούν να θεµελιώσουν µια εναλλακτική λίστα γεγονότων, µε την προϋπόθεση, βέβαια, ότι αυτή η λίστα δεν µπορεί παρά να θεωρείται προσωρινή, ανολοκλήρωτη και να κατανοείται µε κριτικό τρόπο. Σχετικά βλ. Apple, 2005a, σελ.ix-xi.
Eπίσηµη γνώση 19 Κείµενα. Εκεί, όπως υπογράµµιζε ο ίδιος, είχε επικεντρώσει την προσοχή του στη χρήση εργαλείων που είχαν αναπτυχθεί όχι µόνο για να εξετάσει θεωρητικά θέµατα, αλλά παλιότερες και σύγχρονες συνθήκες οι οποίες συµβάλλουν στη συγκρότηση των δασκάλων και των εγχειριδίων, επειδή θεώρησε ότι υπάρχει ο κίνδυνος της αποκοπής της κριτικής εργασίας για την εκπαίδευση από το µεγαλύτερο µέρος της εκπαιδευτικής κοινότητας, λόγω της ύπαρξης ενός σχετικά αναπτυγµένου σώµατος µεταθεωρίας και µιας σοβαρά υπανάπτυκτης παράδοσης εφαρµοσµένης εργασίας µεσαίας κλίµακας. 9 Στην Επίσηµη Γνώση, ο συγγραφέας επαναλαµβάνει αυτήν την εξήγηση της στροφής των ερευνητικών ενδιαφερόντων του προς την εργασία µεσαίας κλίµακας, δηλαδή προς τη µελέτη συγκεκριµένων εκπαιδευτικών-πολιτικών ζητηµάτων, γράφοντας ότι, στα µέσα της δεκαετίας του 1980, η κριτική εκπαιδευτική εργασία είχε γίνει τόσο αφηρηµένη-µεταθεωρητική, ώστε να κινδυνεύει να αγνοεί τις καθη- µερινές πραγµατικότητες και τους αγώνες για τις πραγµατικές πολιτικές και πρακτικές που αφορούσαν το αναλυτικό πρόγραµµα, τη διδασκαλία και την αξιολόγηση στα σχολεία. 10 Για ορισµένους, τα σχολεία της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης περίπου δεν υπήρχαν. Η πολιτική δύναµη την οποία ευνοούσε αυτή η κατάσταση ήταν, προφανώς, η εξιά. Εξαιτίας των προηγουµένων, τα θεωρητικά εργαλεία και οι έννοιες ενσωµατώνονται στις αναλύσεις όχι µόνο για να διαβάζονται ευκολότερα, αλλά, το πιο σηµαντικό, για να είναι φανερή η πρακτική συµβολή τους στη µελέτη των σχολείων, των δασκάλων, των αναλυτικών προγραµµάτων και των µα- 9 Βλ. Apple, 1988a [1986], σελ.199-200. 10 Παρόµοιες αποτιµήσεις των αδυναµιών της κριτικής εκπαιδευτικής εργασίας διατυπώνονται και σε άλλα κείµενα του συγγραφέα (ενδεικτικά, Apple, 2006, σελ.vi). Η ανάλυση των απόψεων του Apple για το µεταδοµισµό και το µεταµοντερνισµό, ορισµένες χρήσεις των οποίων θεωρεί, σε σηµαντικό βαθµό, υπεύθυνες για το ότι η κριτική εκπαιδευτική εργασία αποµακρύνθηκε από την εκπαιδευτική πραγµατικότητα στις Η.Π.Α., καθώς και η ανάλυση των τρόπων µε τους οποίους ο ίδιος αξιοποιεί στοιχεία τους στην Επίσηµη Γνώση και σε άλλα έργα του, υπερβαίνουν τα όρια αυτής της εισαγωγής. Μια αρχική εικόνα για το πρώτο ζήτηµα µπορεί να σχηµατιστεί µε βάση µεταγενέστερο κείµενο του συγγραφέα (Carlson & Apple, 1998).
20 ΜΙCHAEL APPLE θητών. 11 Η διαφορά από το άσκαλοι και Κείµενα, όπου εµφανίζεται και δηλώνεται για πρώτη φορά η στροφή των ερευνητικών ενδιαφερόντων του, είναι ότι οι αναλύσεις των ειδικών ζητηµάτων (σχολικά εγχειρίδια και αξιοποίηση της τεχνολογίας) συνδέονται συστηµατικά µε µια άλλη συγκεκριµένη ανάλυση, εκείνη της «µεγάλης ιστορίας» της συντηρητικής παλινόρθωσης και, κατά συνέπεια, µπορούν να θεωρηθούν πιο ολοκληρωµένες, αφού η ανάλυση της συντηρητικής παλινόρθωσης αποτελεί το ευρύτερο πλαίσιο το οποίο, πρωταρχικά, προσδιορίζει την ανάλυση των ειδικών ζητηµάτων. Με αυτήν την έννοια στην Επίσηµη Γνώση εµπεδώνεται η στροφή των ερευνητικών ενδιαφερόντων του Apple. Έχουµε, λοιπόν, µια στροφή ερευνητικών ενδιαφερόντων, η ο- ποία γίνεται φανερή όχι µόνο από τη συνοπτική επισκόπηση του περιεχοµένου των κύριων πλευρών των έργων του Apple στα οποία αναφερθήκαµε προηγουµένως, αλλά και από αναφορές του ίδιου. Όσον αφορά τη στήριξη των αναλύσεων που περιλαµβάνονται στην Επίσηµη Γνώση στις ήδη διαµορφωµένες, βασικές θεωρητικές θέσεις του που είχαν, κυρίως, εκφραστεί στο Ιδεολογία και Αναλυτικά Προγράµµατα και το Εκπαίδευση και Εξουσία, είναι φανερή στα εξής. Πρώτον, τα τρία ζητήµατα που εξετάζονται, δηλαδή η συντηρητική παλινόρθωση, τα σχολικά εγχειρίδια και οι µορφές αξιοποίησης της τεχνολογίας στην εκπαίδευση, δεν προσεγγίζονται ως απλές α- ντανακλάσεις οικονοµικών µεταβολών ή αναγκών, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι ο συγγραφέας δεν λαµβάνει σοβαρά υπόψη αυτές τις παραµέτρους, αφού α) η συντηρητική παλινόρθωση κατανοείται ως απάντηση στην οικονοµική κρίση και οι τρόποι µε τους οποίους οι κυρίαρχες νεοφιλελεύθερες-νεοσυντηρητικές δυνάµεις κάνουν δη- µοφιλείς τις προτάσεις τους συσχετίζονται άµεσα µε τις συνέπειες αυτής της κρίσης, β) τα εγχειρίδια προσεγγίζονται και µε οικονοµικούς όρους (ως εµπορεύµατα προς πώληση), γεγονός που επηρεάζει 11 Σε µια συνέντευξή του ο Apple σηµειώνει ότι δεν έστελνε την Επίσηµη Γνώση για έκδοση επί ένα χρόνο, µέχρι να βεβαιωθεί ότι είχε γραφεί, όσο ήταν δυνατό, πιο καθαρά. Εκείνο που τον προβληµάτιζε δεν ήταν το στιλ, αλλά οι πολιτικές της αναπαράστασης. Με δεδοµένη την ισχύ της εξιάς, θεωρούσε σηµαντικό η κατανόηση ενός προοδευτικού κειµένου να µην προϋποθέτει την ανάγνωση άλλων επτά βιβλίων (Apple, 2001).
Eπίσηµη γνώση 21 τις διαµάχες για αυτά και γ) τονίζεται ότι η αξιοποίηση της τηλεόρασης στα σχολεία, τα οποία συνάπτουν σχετικές οικονοµικού χαρακτήρα συµφωνίες, θεµελιώνεται στη δραστική περικοπή των κρατικών δαπανών για την εκπαίδευση. εύτερον, οι τρόποι µε τους οποίους εξασφαλίζεται η ηγεµονία, ως διαδικασία µε την οποία οι κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις και οµάδες κατορθώνουν να κερδίσουν την ενεργητική συναίνεση εκείνων τους οποίους εξουσιάζουν, βρίσκονται στο επίκεντρο των αναλύσεων και των τριών συγκεκριµένων εκπαιδευτικών-πολιτικών ζητηµάτων. Συγκεκριµένα, οι τρόποι µε τους οποίους οι νεοφιλελεύθερεςνεοσυντηρητικές δυνάµεις επεδίωξαν συστηµατικά να επηρεάσουν και να διαµορφώσουν τη συνηθισµένη κατανόηση του ανθρώπου και του κόσµου, την κοινή λογική, αξιοποιώντας τις αντιφατικές ανάγκες, φόβους και ελπίδες στο έδαφος των συνεπειών της οικονοµικής κρίσης, αλλάζοντας τη θεµατολογία της κεντρικής αντιπαράθεσης για την εκπαίδευση και εκµεταλλευόµενες ιδεολογικά στοιχεία προοδευτικών κοινωνικών κινηµάτων των δεκαετιών 1960-1970 (όπως ο αντικρατισµός), αναδεικνύονται στην ανάλυση του γενικού ζητήµατος της συντηρητικής παλινόρθωσης. Οι αντιπαραθέσεις, οι συγκρούσεις και οι αγώνες, καθώς και οι συµβιβασµοί µεταξύ κοινωνικών οµάδων και κινηµάτων, τελικά, διαµορφώνουν το χαρακτήρα τόσο γενικών (όπως η συντηρητική παλινόρθωση) όσο και ειδικών φαινοµένων (όπως τα σχολικά εγχειρίδια). Η εξασφάλιση της ηγεµονίας, η οποία δεν είναι ένα τετελεσµένο κοινωνικό γεγονός, αφού αναφέρεται σε οργανωµένη συναρµογή νοηµάτων και πρακτικών που µεταβάλλονται, δεν πραγµατοποιείται, αυτόµατα, σε κάποιο αόριστο κοινωνικό επέκεινα, αλλά, όπως δείχνει ο Apple, µέσω της ε- νεργητικής δραστηριοποίησης και σύγκρουσης φορέων σε κάθε κοινωνικό πεδίο, για κάθε ζήτηµα. Τρίτον, οι αναλύσεις για τα σχολικά εγχειρίδια και για την α- ξιοποίηση της τεχνολογίας στα σχολεία (που, όπως προαναφέρθηκε, συνδέονται οργανικά µε τη «µεγάλη ιστορία» της συντηρητικής παλινόρθωσης) στηρίζονται στην αµφισβήτηση του ισχυρισµού της ουδετερότητας, της άρνησης της πολιτικής τοποθέτησης για την εκπαίδευση. Η σχολική γνώση, είτε πρόκειται για την παραδοσιακή
22 ΜΙCHAEL APPLE ακαδηµαϊκή γνώση του αναλυτικού προγράµµατος είτε για τις ειδήσεις που µεταδίδονται µέσω τηλεοπτικών δικτύων στα σχολεία, αποτελεί επιλογή από ένα πολύ µεγαλύτερο σύµπαν κοινωνικών γνώσεων και αξιών. Είναι µια µορφή πολιτισµικού κεφαλαίου που δεν έρχεται από το πουθενά και εκφράζει, παρά τα διαφορετικά ψήγµατα τα οποία περιλαµβάνει, τις οπτικές των κυρίαρχων κοινωνικών οµάδων. Παρόµοια, οι τρόποι διδασκαλίας, καθώς και οι µορφές της αξιολόγησης, όπως µας δείχνει ο συγγραφέας µε την ανάλυση σχετικά µε την αξιοποίηση του γραµµατισµού για τους υπολογιστές, αφού επηρεάζονται από την πολιτική οικονοµία της εργασίας των δασκάλων, την οποία, πρωταρχικά, προσδιορίζουν οι κυρίαρχες κοινωνικές δυνάµεις µέσω των κρατικών εκπαιδευτικών πολιτικών, παρά, πάλι, τις αντιφάσεις και αντιστάσεις, συµβάλλουν στη λειτουργία των σχολείων ως φορέων οικονοµικής και πολιτισµικής αναπαραγωγής. Τέταρτο, οι αναλύσεις για τα σχολικά εγχειρίδια και την αξιοποίηση της τεχνολογίας στα σχολεία δείχνουν τη σταθερή προσπάθεια του Apple να λαµβάνει, παράλληλα, υπόψη του τις κοινωνικές σχέσεις της φυλής και του κοινωνικού φύλου, θεωρώντας τη σηµασία τους ισότιµη µε εκείνη των σχέσεων ανάµεσα στις κοινωνικές τάξεις. Ο ρόλος των σχέσεων µεταξύ των φυλών αναδεικνύεται, κυρίως, στο ζήτηµα των εγχειριδίων όπου οι αντιλήψεις περί φυλετικής κατωτερότητας διαπερνούν τις προτάσεις των µεταρρυθµιστών στις νότιες πολιτείες των Η.Π.Α., ενώ ο ρόλος των σχέσεων ανάµεσα στα κοινωνικά φύλα προβάλλεται στο ζήτηµα της αξιοποίησης της τεχνολογίας στα σχολεία, όπου η πλειοψηφία των δασκάλων είναι γυναίκες και, κατά συνέπεια, η εντατικοποίηση της εργασίας προσδιορίζει, σε µεγαλύτερο βαθµό, τις πρακτικές τους σχετικά µε την εισαγωγή νέων προγραµµάτων. Ο δεύτερος λόγος που θεωρώ ότι νοηµατοδοτεί τη µετάφραση του παρόντος βιβλίου σχετίζεται µε τη συγκυρία στη χώρα µας. Κύριο χαρακτηριστικό της προηγούµενης σχολικής χρονιάς ήταν, α- ναµφίβολα, οι κινητοποιήσεις στην εκπαίδευση. Αρχικά, η απεργία των έξι εβδοµάδων των δασκάλων, που είχαν να αγωνιστούν µε τέτοια µαζικότητα και αποφασιστικότητα για δεκαετίες, µπορεί να µην
Eπίσηµη γνώση 23 πέτυχε να αποσπάσει παρά ελάχιστες οικονοµικές και θεσµικές κατακτήσεις, αλλά έδωσε στο κίνηµά τους ένα νέο κύρος και έδειξε ότι η νεοφιλελεύθερη-νεοσυντηρητική αναδιάρθρωση της εκπαίδευσης δεν θα είναι εύκολη υπόθεση για τις κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς εκπροσώπους τους. Λίγους µήνες µετά, ένα ορµητικό φοιτητικό κίνηµα ανέτρεψε το σχέδιο συνταγµατικής αναθεώρησης, που προέβλεπε τη νόµιµη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστηµίων για να εµπεδωθεί η διαδικασία επιχειρηµατικοποίησης της ανώτατης εκπαίδευσης, δηλαδή, η αµεσότερη υπαγωγή της στις ανάγκες της κερδοφορίας του κεφαλαίου. Κινητοποιήσεις τέτοιας διάρκειας, συµµετοχής και αγωνιστικότητας οφείλονται σε αντικειµενικούς και υποκειµενικούς παράγοντες. Οι πρώτοι αναφέρονται, πρωταρχικά, στην πίεση των προβλη- µάτων που δηµιουργούν οι κυρίαρχες πολιτικές, προβλήµατα τα ο- ποία βιώνουν αυτοί που κινητοποιούνται. Οι δεύτεροι αναφέρονται, κυρίως, στη µακρόχρονη συνδικαλιστική, πολιτική και ιδεολογική παρέµβαση συγκεκριµένων φορέων. Η µελέτη της νεοφιλελεύθερηςνεοσυντηρητικής αναδιάρθρωσης στην εκπαίδευση και η σύστοιχη διατύπωση των όρων της αντιπαράθεσης σ αυτήν ήταν ένα από τα θεµελιώδη στοιχεία αυτής της παρέµβασης. Οι αναλύσεις που περιέχει η Επίσηµη Γνώση, λοιπόν, προσφέρουν χρήσιµο υλικό, θεωρητικό και εµπειρικό, το οποίο µπορεί να αξιοποιηθεί για τη συνέχιση και εµβάθυνση της µελέτης της νεοφιλελεύθερης-νεοσυντηρητικής αναδιάρθρωσης στην ελληνική εκπαίδευση. Οι τρόποι µε τους οποίους ο Apple αναλύει τόσο το γενικό ζήτηµα της συντηρητικής παλινόρθωσης όσο και τα συγκεκριµένα ζητήµατα των σχολικών εγχειριδίων και της αξιοποίησης της τεχνολογίας στα σχολεία, αναγνωρίζοντας τη σύνδεσή τους µε το συνολικό κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο και δίνοντας έµφαση στη σηµασία της ενεργητικής παρέµβασης των συλλογικών υποκειµένων, είναι τρόποι που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για τη συστηµατικότερη µελέτη των αντίστοιχων ζητηµάτων στην ελληνική εκπαίδευση. Βέβαια, οι πολιτικές και οι µεταρρυθµίσεις στην ελληνική εκπαίδευση δεν είναι ορθό να κατανοούνται ως αντίγραφα εκείνων που έγιναν στις Η.Π.Α., αφού οι αναλύσεις του συγγραφέα της Επίσηµης
24 ΜΙCHAEL APPLE Γνώσης είναι γόνιµες επειδή αναζητούν το πώς διαµορφώθηκαν µεταρρυθµίσεις σε ορισµένο ιστορικό, οικονοµικό και πολιτικό πλαίσιο, από συγκεκριµένες δυνάµεις, µε τη χρησιµοποίηση διακριτών ιδεολογικών στοιχείων. Με άλλα λόγια, είναι αναλύσεις οι οποίες στηρίζονται στην αναγνώριση των ιδιαίτερων γνωρισµάτων ενός κοινωνικού σχηµατισµού και της διαµόρφωσης της εκπαιδευτικής συγκυρίας, ως αποτελέσµατα αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων, στο εσωτερικό αυτού του σχηµατισµού. Πρόκειται για µια συγκεκριµένη γονιµότητα που αφορά, πρωταρχικά, όσους χρησιµοποιούν, µε παρόµοιους ή διαφορετικούς τρόπους από τον Apple, θεωρητικές θέσεις οι οποίες διαµορφώνονται µε τη συµβολή εννοιών οι οποίες προέρχονται από την παράδοση του µαρξισµού, δηλαδή µιας παράδοσης εξαιρετικά πλούσιας γιατί, πρώτα απ όλα, θεµελιώθηκε στην αναγκαιότητα της απελευθέρωσης των εργαζοµένων από τα δεσµά της κεφαλαιοκρατικής εκµετάλλευσης και καταπίεσης, που απαιτεί τη σύγκρουση µε τις µορφές της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας και χαρακτηρίστηκε από σφοδρές εσωτερικές αντιπαραθέσεις, κριτικές και συγκρούσεις. 12 Τα παραπάνω δεν σηµαίνουν ότι στις αναλύσεις της Επίσηµης Γνώσης δεν µπορούν να εντοπιστούν προβληµατικά στοιχεία. Ένα από αυτά θεωρώ ότι είναι η προσέγγιση του ρόλου του ηµοκρατικού Κόµµατος στη συντηρητική παλινόρθωση στις Η.Π.Α. Ο αναγνώστης µπορεί να βρει σποραδικές, σύντοµες αναφορές στην προεδρία Clinton, που είχε ξεκινήσει λίγο πριν την κυκλοφορία του βιβλίου. Ορισµένες από αυτές τις αναφορές παραπέµπουν στην εικόνα µιας «πιο µετριοπαθούς», σε σχέση µε εκείνες των Ρεπουµπλικάνων της προηγούµενης δωδεκαετίας, κυβέρνησης, η οποία είναι πιθανό να επιβραδύνει τους ρυθµούς υλοποίησης των νεοφιλελεύθερωννεοσυντηρητικών αλλαγών και να προσφέρει χώρους για την αντιµετώπισή τους, ενώ, σε άλλες αναφορές, ο συγγραφέας επισηµαίνει τα κοινά θέµατα της εκπαιδευτικής ατζέντας των δύο κοµµάτων που δείχνουν την υιοθέτηση ενός µεγάλου µέρους του λόγου της εξιάς από τους ηµοκρατικούς και τονίζει ότι η αύξηση της ισχύος των 12 Για αυτήν τη διπλή «συγκρουσιακότητα» του µαρξισµού βλ. Μηλιός, 1996.
Eπίσηµη γνώση 25 συντηρητικών οµάδων συνεχίζεται. Είναι φανερό ότι οι ασάφειες αυτών των αναφορών θεµελιώνονται στην έλλειψη µιας συστηµατικής µελέτης των σύγχρονων πολιτικών του ηµοκρατικού κόµµατος για την εκπαίδευση, στο πλαίσιο, βέβαια, της ιστορικής διαµόρφωσης της συνολικής φυσιογνωµίας του. 13 Ένα άλλο προβληµατικό στοιχείο είναι µία από τις θεωρητικές θέσεις στις οποίες βασίζονται οι αναλύσεις της Επίσηµης Γνώσης, η οποία, όπως προαναφέρθηκε, δεν είχε διατυπωθεί στα δύο πρώτα βιβλία του Apple που µεταφράστηκαν στα ελληνικά. Εννοώ τη θέση της παραλληλίας, σύµφωνα µε την οποία η κοινωνία συγκροτείται από τρεις αλληλοσυνδεόµενες σφαίρες, την οικονοµική, την πολιτισµική/ιδεολογική και την πολιτική και κάθε σφαίρα συγκροτείται από τις δυναµικές της κοινωνικής τάξης, της φυλής και του κοινωνικού φύλου, έχοντας τη δική της εσωτερική ιστορία σε σχέση µε τις άλλες. Ακόµα και αν δεχτούµε, για λόγους ανάλυσης, την ορθότητα της διάκρισης της κοινωνίας σε σφαίρες και του τρόπου µε τον οποίο συγκροτούνται, όπως ορίζονται από το συγγραφέα, πρόκειται για µια θεωρητική θέση η οποία δεν αντιµετωπίζει το ερώτηµα της συνάρθρωσης αυτών των σφαιρών στις σύγχρονες κοινωνίες. Η θέση της παραλληλίας παρακάµπτει το συγκεκριµένο ερώτηµα, µέσω µιας αόριστης επισήµανσης περί αλληλοσυνδέσεων των σφαιρών. Αυτή η αοριστία αναδεικνύει την απουσία µιας ευρείας ανάλυσης, θεωρητικής και ιστορικής, η οποία θα υποστήριζε, µε ολοκληρωµένο τρόπο, τη θέση της παραλληλίας, χωρίς να αφορά, βέβαια, αποκλειστικά τις Η.Π.Α. 13 Παρόµοιες αναφορές βρίσκουµε και στο βιβλίο του Apple Πολιτισµικές Πολιτικές και Εκπαίδευση, το οποίο ο ίδιος θεωρεί ότι έχει ως «γονέα του» την Επίσηµη Γνώση, αφού εκεί προσπάθησε να µελετήσει πιο συγκεκριµένα τις προτάσεις για εθνικό αναλυτικό πρόγραµµα, εθνικές εξετάσεις και επιλογή σχολείου στις Η.Π.Α., σταθεροποιώντας τα επιχειρήµατα σχετικά µε τις συντηρητικές τάσεις στην εκπαίδευση και την κοινωνία που χρησιµοποίησε στην Επίσηµη Γνώση. Σύµφωνα µε το συγγραφέα, το Πολιτισµικές Πολιτικές και Εκπαίδευση συµπληρώνεται από ένα άλλο βιβλίο του, το ηµοκρατικά Σχολεία, αφού αναφέρεται σε συγκεκριµένες εναλλακτικές δυνατότητες που υπάρχουν για τους εκπαιδευτικούς στην εποχή της συντηρητικής παλινόρθωσης. Σχετικά βλ. Apple, 1996, σελ.ix, 23-24 και Apple, 1999, σελ.221-222.
26 ΜΙCHAEL APPLE Οι προηγούµενες κριτικές επισηµάνσεις δεν αποτελούν προοί- µιο σε κάποιο εγχείρηµα συσχέτισης των θεωρητικών θέσεων και αναλύσεων του συγγραφέα µε την πολιτική στρατηγική και τακτική για την εκπαίδευση και την κοινωνία που, µε άµεσους ή έµµεσους τρόπους, διατυπώνονται στο σύνολο του έργου του, αφού ένα τέτοιο, ενδιαφέρον και σηµαντικό, βέβαια, εγχείρηµα εκτείνεται πολύ πέραν των ορίων του παρόντος κειµένου. Ούτε αναιρούν όσα προαναφέρθηκαν για τη γονιµότητα των αναλύσεων του Apple. Αποσκοπούν να συµβάλουν στην καλύτερη, και, γι αυτό ακριβώς, κριτική αξιοποίηση των αναλύσεων της Επίσηµης Γνώσης, όπως και του συνόλου του έργου του στη µελέτη της νεοφιλελεύθερης-νεοσυντηρητικής αναδιάρθρωσης στην ελληνική εκπαίδευση. Η Επίσηµη Γνώση είναι έργο ενός πανεπιστηµιακού δασκάλου ο οποίος συνέχισε να δηλώνει ανοιχτά την κοινωνική και πολιτική του στράτευση στο παρόν βιβλίο, όταν ο νικηφόρος καπιταλισµός διακήρυσσε το τέλος των µεγάλων ιδεολογικοπολιτικών αντιπαραθέσεων, το τέλος της ιστορίας και την αιώνια ειρήνη της Νέας Τάξης. εκαπέντε περίπου χρόνια µετά, οι προφητείες αυτές, µαζί µε τις αντίστοιχες προσδοκίες όσων τις ενστερνίστηκαν, παραγνωρίζοντας τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις µε βάση τις οποίες ο καπιταλισµός συγκροτείται, έχουν, πλέον, διαψευστεί. Οι Η.Π.Α. αντιµετωπίζουν το φάντασµα ενός νέου Βιετνάµ στη Μέση Ανατολή, χώρες της Λατινικής Αµερικής στρέφονται προς τα αριστερά και στην Ευρώπη εµφανίζονται σηµάδια ανάκαµψης των κινηµάτων των εργαζοµένων και της νεολαίας. Ο Apple, σ αυτά τα χρόνια, συνέχισε να δίνει διαλέξεις, να συνεργάζεται µε εκπαιδευτικούς και ανθρώπους των κοινωνικών κινηµάτων και να δηµοσιεύει αναλύσεις, όπως µαρτυρούν οι πολυάριθµες εργασίες του. Έτσι, συνέβαλε, έµπρακτα, στην αµφισβήτηση των νεοφιλελεύθερων και νεοσυντηρητικών δογµάτων, τα οποία χρησιµοποιήθηκαν διεθνώς από τις κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις για να αναδιαρθρώσουν αποφασιστικά υπέρ αυτών τους συσχετισµούς δύναµης. Η Επίσηµη Γνώση, εποµένως, είναι έργο ενός διανοουµένου ο οποίος όχι µόνο δεν ακολούθησε το ρεύµα µετά τον κλονισµό του 1990, όταν κάθε κριτική στις κυρίαρχες αντιλήψεις αντιµετωπιζόταν