ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2006, 45(4):543 551 ORIGINAL PAPER ΝOSILEFTIKI 2006, 45(4):543 551 Εκπαιδευτικές ανάγκες και συνεχιζόμενη κατάρτιση ανθρώπινου δυναμικού τομέα υγείας Γιώργος Πιερράκος Νοσηλευτής, PhD, Επιστημονικός Συνεργάτης, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (ΤΕΙ) Αθήνας, Αθήνα Μάρκος Σαρρής PhD, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Πολιτικής και Ποιότητας Ζωής, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (ΤΕΙ) Αθήνας, Αθήνα Γαβριήλ Αμίτσης PhD, Επιστημονικός Συνεργάτης, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (ΤΕΙ) Αθήνας, Ινστιτούτο Κοινωνικής Καινοτομίας, Αθήνα Γιάννης Κυριόπουλος PhD, Καθηγητής Οικονομίας της Υγείας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, Αθήνα Σωτήρης Σούλης PhD, Καθηγητής Οικονομίας της Υγείας, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (ΤΕΙ) Αθήνας, Αθήνα Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας Trainning needs and vacational training of human resource in health George Pierrakos RN, PhD, Nurse Research Fellow, Technological Institute (ΤΕΙ) of Athens, Athens, Greece Markos Sarris PhD, Assistant Professor, Social Policy and Quality of Life, Technological Institute (ΤΕΙ) of Athens, Athens, Greece Gabriel Amitsis PhD, Research Fellow, Technological Institute (ΤΕΙ) of Athens, Institute of Social Innovation, Athens, Greece John Kyriopoulos PhD, Professor of Health Economics, National School of Public Health, Athens, Greece Sotiris Soulis PhD, Professor of Health Economics, Technological Institute (ΤΕΙ) of Athens, Athens, Greece Technological Institute of Athens ΣκοπOς Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της κατάστασης του ανθρώπινου δυναμικού του τομέα υγείας ως προς τις εκπαιδευτικές του ανάγκες και τη συμμετοχή του σε προγράμματα συνεχιζόμενης κατάρτισης. ΥΛΙΚΟ-ΜΕΘΟΔΟΣ Το μέγεθος του δείγματος των εργαζομένων στον τομέα υγείας ανερχόταν σε 1228 εργαζόμενους σε νοσοκομεία του ΕΣΥ, από τους οποίους ποσοστό 18,7% (Ν=229) ήταν ιατρικό προσωπικό, 32,8% (Ν=403) νοσηλευτικό, 25,7% (Ν=316) διοικητικό και 12,8% (Ν=280) τεχνολογικό προσωπικό. Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε δομημένο ερωτηματολόγιο ειδικά διαμορφωμένο για κάθε κατηγορία προσωπικού. AIM The current research aims to investigate the status in the health sector, of the training needs of the work force and their participation in programs of continuing training. MATERIAL-METHOD The test group of personnel on which the research was done, is made of 1228 persons, among the staff who work in the ESY hospitals 18.7% (Ν=229) is physicians, 32.8% (Ν=403) nurses, 25.7% (Ν=316) administrative and 12.8% (Ν=280) biotechno logical staff. A structured questionnaire, modified accordingly for each personnel category was used for the data collection. Results Among the doctors, the training course which comes first in their list of preferences for training is the
544 Γ. ΠΙΕΡΡΑΚΟΣ και συν ΑποτελΕσματα Το πεδίο κατάρτισης της διακίνησης της ιατρικής πληροφορίας στο διαδίκτυο έλαβε την πρώτη θέση στις προτιμήσεις των ιατρών, με το δείκτη επιλογής να σημειώνει την υψηλότερη τιμή (11,75%). Για τους νοσηλευτές, το αντικείμενο κατάρτισης με τον υψηλότερο δείκτη επιλογής (13,9%) αφορούσε στο πεδίο κατάρτισης της συνολικής διασφάλισης ποιότητας και της επείγουσας νοσηλευτικής φροντίδας (5,8%). Για τους διοικητικούς, τον υψηλότερο δείκτη σημείωσε η οργάνωση και διοίκηση των υπηρεσιών υγείας (17,8%). Τέλος, στο τεχνολογικό προσωπικό τον υψηλότερο δείκτη παρουσίασε η χρήση Η/Υ (23,2%). ΣυμπερΑσματα Η κριτική θεώρηση των προτεινόμενων αντικειμένων κατάρτισης αποκαλύπτει ότι ο κύριος όγκος της ανάγκης εντοπίζεται σε αντικείμενα που παρέχουν βασικές ή απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες (core knowledge), ενώ ακολουθούν τα αντικείμενα εξειδικευμένης ή τεχνολογικής γνώσης (specialized knowledge). medical information in the web with the choice indicator of 11.75%. For the nurses the higher choice indicator (13.9%) is for the quality course and for the emergency training (5.9%). For the administrative staff the higher choice indicator is organization and administration of health services (17.8%). Finally for the biotechnological staff the higher choice indicator is for the computer courses (23.2%). Conclusions Thorough examination of the proposed training courses reveals that most needed (on top of the list) are courses that offer basic or necessary knowledge and expertise (core knowledge), followed by the courses on specialized or technological knowledge. Λέξεις-κλειδιά: Συνεχιζόμενη κατάρτιση Τομέας της υγείας Ανθρώπινο δυναμικό Ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό Υπεύθυνος αλληλογραφίας Γιώργος Πιερράκος Πιπερόπουλου 23, 165 75 Σταμάτα Αττικής Τηλ. 6977-215 521 E-mail: gpierrakos@yahoo.gr Key words: Life long vocational training Health sector Human resources Medical and nursing stuff Corresponding author George Pierrakos 23 Piperopoulou street, GR-165 75 Stamata Attiki, Greece Tel. 6977-215 521 E-mail: gpierrakos@yahoo.gr ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης του τομέα υγείας, οι άμεσες προτεραιότητες του πολιτικού σχεδιασμού για το ανθρώπινο κεφάλαιο περιλαμβάνουν την ανάπτυξη μηχανισμών ανίχνευσης των αναγκών της αγοράς εργασίας του τομέα υγείας, την ανάπτυξη δομών σχεδιασμού και προγραμματισμού της συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, την ανάπτυξη συστήματος πιστοποίησης της παρεχόμενης κατάρτισης και την ανάπτυξη μηχανισμών παρακολούθησης, ελέγχου και αξιολόγησης της παρεχόμενης κατάρτισης. ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της κατάστασης του ανθρώπινου δυναμικού του τομέα υγείας ως προς τις εκπαιδευτικές του ανάγκες και τη συμμετοχή του σε προγράμματα συνεχιζόμενης κατάρτισης. Επιμέρους στόχοι ήταν η καταγραφή των δημογραφικών, εκπαιδευτικών, επιστημονικών και εργασιακών δεδομένων που σχετίζονται με τη συνεχιζόμενη κατάρτιση, καθώς και ο προσδιορισμός και η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών αναγκών των εργαζομένων του τομέα υγείας. ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε δομημένο ερωτηματολόγιο ειδικά διαμορφωμένο για κάθε κατηγορία προσωπικού (ιατρικό, νοσηλευτικό, διοικητικό, τεχνολογικό). Πριν από την οριστική διαμόρφωση του ερωτηματολογίου πραγματοποιήθηκε πιλοτική δοκιμασία συλλογής δεδομένων σε αντιπροσωπευτικό αριθμό προσωπικού σε νοσοκομείο του Γ ΔΥΠΕ Αττικής. Μετά την υλοποίηση της πιλοτικής φάσης προέκυψε η τελική μορφή ενός δομημένου ερωτηματολογίου με 31 ερωτήσεις κλειστού τύπου. Σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό, το ερωτηματολόγιο διανεμήθηκε σε 2000 εργαζόμενους, ενώ ο αριθμός των συμπληρωμέ-
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΥΓΕΙΑΣ 545 νων ερωτηματολογίων ανήλθε στα 1229, με ποσοστό ανταπόκρισης 61,4%. Το ποσοστό ανταπόκρισης κρίνεται ικανοποιητικό, καθώς κινείται στο επίπεδο των αποδεκτών ορίων στην περίπτωση συλλογής δεδομένων με τη μέθοδο των ερωτηματολογίων. Ο γενικός πληθυσμός της μελέτης αφορούσε στο ανθρώπινο δυναμικό που απασχολείται στον τομέα υγείας (ΕΣΥ). Το μέγεθος του δείγματος των εργαζομένων στον τομέα υγείας ανήλθε σε 1228 εργαζόμενους σε νοσοκομεία του ΕΣΥ, από τους οποίους ποσοστό 18,7% (Ν=229) ήταν ιατρικό προσωπικό, 32,8% (Ν=403) νοσηλευτικό, 25,7% (Ν=316) διοικητικό και 12,8% (Ν=280) τεχνολογικό-παραϊατρικό προσωπικό (πίνακας 1). Όσον αφορά στην ηλικιακή κατανομή του δείγματος, η πλειοψηφία του ιατρικού προσωπικού (73,1%) ήταν ηλικίας 41 60 ετών, ενώ του νοσηλευτικού (73,1%), του διοικητικού (77,1%) και του τεχνολογικού (66%) κυμαινόταν μεταξύ 31 50 ετών. Ως μέθοδος δειγματοληψίας της έρευνας χρησιμοποιήθηκε η στρωματοποιημένη τυχαία δειγματοληψία, η εφαρμογή της οποίας αναπτύχθηκε σύμφωνα με τα ακόλουθα βήματα: Το πρώτο στρώμα δειγματοληψίας του πληθυσμού της έρευνας αποτέλεσε η επιλογή των ΔΥΠΕ που θα συμμετείχαν στη μελέτη. Με βάση τον αρχικό σχεδιασμό, το μέγεθος δείγματος των ΔΥΠΕ προβλεπόταν να είναι τουλάχιστον μεγαλύτερο του 50%. Έτσι, από το σύνολο των 17 ΔΥΠΕ της χώρας επιλέχθηκαν 11 ΔΥΠΕ με τη διαδικασία της τυχαίας επιλογής, Α και Γ Αττικής, Β Θεσσαλονίκης, Θεσσαλίας, Στερεάς Ελλάδας, Ιονίων Νήσων, Δωδεκανήσων, Κρήτης, Δ. Μακεδονίας, Αν. Μακεδονίας και Θράκης, Πελοποννήσου. Για τη συλλογή των ερωτηματολογίων ορίστηκε από τη διοίκηση του κάθε φορέα που συμμετείχε στην έρευνα ένας υπεύθυνος συντονιστής έρευνας. Κάθε υπεύθυνος ενημερώθηκε και εκπαιδεύτηκε επί της διαδικασίας συλλογής των ερωτηματολογίων. Πίνακας 1. Ερωτηματολόγια που απαντήθηκαν για τον τομέα της υγείας Ανθρώπινο δυναμικό της υγείας Ν (%) (ερωτηματολόγια που απαντήθηκαν) Ιατρικό προσωπικό 229 18,6 Νοσηλευτικό προσωπικό 403 32,8 Διοικητικό προσωπικό 316 25,7 Τεχνολογικό-παραϊατρικό προσωπικό 280 22,8 Σύνολο 1228 100,0 Όπως αρχικά είχε σχεδιαστεί, οι εργαζόμενοι είχαν τη δυνατότητα επιλογής τριών θεματικών ενοτήτων αντικειμένων κατάρτισης, για τις οποίες εκτιμούσαν ότι υπήρχε ανάγκη πρώτης προτεραιότητας (άκρως απαραίτητες), και τριών θεματικών ενοτήτων για τις οποίες εκτιμούσαν ότι υπήρχε ανάγκη δεύτερης προτεραιότητας (επιθυμητές). Με βάση το συνδυασμό των απαντήσεων πρώτης και δεύτερης προτεραιότητας υπολογίστηκε ο δείκτης επιλογής για κάθε θεματική ενότητα σύμφωνα με τον τύπο: Δείκτης επιλογής (Α)= (x 1 *ν 1 )+(x 2 *ν 2 ), όπου x 1 =Ποσοστιαίες συχνότητες επιλογής επί του συνόλου των προτεινόμενων θεματικών ενοτήτων (%), ν 1 =Μεταβλητός συντελεστής επιλογής 0,8, x 2 =Ποσοστιαίες συχνότητες επιλογής επί του συνόλου των προτεινομένων θεματικών ενοτήτων (%), ν 2 =Μεταβλητός συντελεστής επιλογής 0,2. Με βάση το δείκτη επιλογής διαμορφώθηκε η γενική κατάταξη των αντικειμένων κατάρτισης κατά σειρά προτίμησης των εργαζομένων. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ανθρώπινο δυναμικό ιατρικής υπηρεσίας Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, το 73,1% των ιατρών ανήκε στην ομάδα ηλικίας μεταξύ 41 60 ετών, ηλικιακή κατανομή που θεωρείται αναμενόμενη, δεδομένου του χρόνου ολοκλήρωσης των ιατρικών σπουδών. Η πλειοψηφία του δείγματος των ιατρών ήταν άνδρες σε ποσοστό 65,8%, έναντι 34,2% που ήταν γυναίκες. Πρέπει να σημειωθεί ότι η αναλογία αυτή είναι συμβατή με την αντίστοιχη αναλογία του συνολικού αριθμού των ιατρών που εργάζονται στη χώρα μας (65,4% άνδρες και 34,6% γυναίκες), σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ 2003 (OECD, Health Data 2003). Σχεδόν το ήμισυ των ερωτηθέντων είχαν μεταπτυχιακή εκπαίδευση (48,5%) και επιπλέον ένας στους 3 ιατρούς (35,8%) είχε διδακτορικό δίπλωμα. Ποσοστό 39,4% των ερωτώμενων απασχολείτο στον Παθολογικό Τομέα, 34,1% στο Χειρουργικό Τομέα και 21,2% στον Εργαστηριακό Τομέα. Ως προς τη θέση εργασίας, παρατηρείται σχετική ισοκατανομή των ιατρών του δείγματος μεταξύ τριών βαθμίδων εργασίας, όπου οι διευθυντές αποτελούν το 28,3%, οι επιμελητές Α το 28,8% και οι επιμελητές Β το 24,3%. Διά βίου μάθηση και επιμόρφωση Η αποτύπωση του τρόπου μέσω του οποίου λαμβάνεται ενημέρωση σχετικά με τις εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη είναι πολύ σημαντική, διότι αναδεικνύει τις δυνατότητες πρόσβασης των ιατρών στη γνώση αυτή, η
546 Γ. ΠΙΕΡΡΑΚΟΣ και συν οποία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της εργασίας τους. Σύμφωνα με τα σχετικά δεδομένα, η πλειοψηφία των ιατρών ενημερώνεται διαβάζοντας άρθρα (90% απάντησαν θετικά) ή βιβλία (81,7% απάντησαν θετικά), ενώ το 92,6% του συνόλου των ερωτηθέντων απάντησε θετικά ότι ενημερώνεται συμμετέχοντας σε συνέδρια. Το 25,3% των ιατρών δήλωσε ότι ενημερώνεται με άλλους τρόπους, στους οποίους περιλαμβάνονται τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ), οι συζητήσεις, τα expert panels, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση, το διαδίκτυο κ.λπ. Ποσοστό 21,3% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας έχουν παρουσιάσει τουλάχιστον μία εργασία σε συνέδριο, με το 16,0% αυτών να έχει παρουσιάσει από 2 3, το 13,8% από 4 5, ενώ το 48,9% πάνω από 5 εργασίες. Με δεδομένο ότι, όπως προκύπτει από την παραπάνω μέτρηση, το 62,7% του συνόλου των ερωτηθέντων έχουν παρουσιάσει πάνω από τέσσερις εργασίες, το ιατρικό δυναμικό του συστήματος φαίνεται να αντιμετωπίζει με σχετική σοβαρότητα τη συμμετοχή του στα συνέδρια. Συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση Ωστόσο, ένα σχετικά μικρό ποσοστό (31%, 71 στους 229) φαίνεται να μη συμμετέχει σε προγράμματα κατάρτισης, για μια σειρά από λόγους. Σύμφωνα με τα δεδομένα της έρευνας, πάνω από το ήμισυ των μη συμμετεχόντων (62%, 44 στους 71) δήλωσε ότι η μη συμμετοχή του οφείλεται σε επαγγελματικές υποχρεώσεις, 22,5% σε έλλειψη χρόνου, 15,5% σε οικονομικούς λόγους, 8,5% σε οικογενειακούς λόγους, ενώ ποσοστό 19,7% δεν προσδιόρισε πιθανές αιτίες μη συμμετοχής, γεγονός που μπορεί να σχετίζεται με μια γενικότερη έλλειψη ενδιαφέροντος για τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση ή κατάρτιση. Σε ό,τι αφορά στο βαθμό ικανοποίησης των συμμετεχόντων σε προγράμματα κατάρτισης, οι μισοί από αυτούς δηλώνουν πολύ ή σχεδόν πολύ ικανοποιημένοι (50,1%), ενώ αρκετά ικανοποιημένοι δηλώνει ποσοστό 40,5%. Το ποσοστό αυτών που δηλώνουν λίγο ή σχεδόν λίγο ικανοποιημένοι είναι μικρό (9,5%) (εικόνα 1). Εκπαιδευτικές ανάγκες και ζήτηση αντικειμένων κατάρτισης Με βάση το δείκτη επιλογής διαμορφώνεται η γενική κατάταξη των αντικειμένων κατάρτισης κατά σειρά προτίμησης των ιατρών. Ειδικότερα, το πεδίο κατάρτισης της διακίνησης της ιατρικής πληροφορίας στο διαδίκτυο έλαβε την πρώτη Εικόνα 1. Βαθμός ικανοποίησης από τα προγράμματα κατάρτισης. θέση στις προτιμήσεις των ιατρών, με το συντελεστή επιλογής να σημειώνει την υψηλότερη τιμή (11,75%), ενώ στο πεδίο κατάρτισης των εφαρμογών πληροφορικής στις υπηρεσίες υγείας ο συντελεστής επιλογής ανήλθε μόλις στην τιμή του 4,3%. Ανθρώπινο δυναμικό νοσηλευτικής υπηρεσίας Ως προς την ηλικιακή κατανομή των συμμετεχόντων στη μελέτη, παρατηρείται ότι το 47,1% ανήκε στην ηλικιακή ομάδα από 31 40 ετών, το 26,0% στην ομάδα 41 50, το 6,6% στην ομάδα 51 60 και το 20% στην ομάδα 21 30. Αναφορικά με την εκπαιδευτική βαθμίδα των συμμετεχόντων νοσηλευτών στη μελέτη, παρατηρείται ότι ποσοστό 72,2% ήταν απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, κυρίως ΤΕΙ (67,8%), ποσοστό 7% ήταν απόφοιτοι ΙΕΚ, 13,1% ήταν απόφοιτοι λυκείου, ενώ ένα ελάχιστο ποσοστό, που ανέρχεται στο 2,1%, είχαν μόλις τελειώσει δημοτικό. Πλην όμως της βασικής εκπαίδευσης, ένας στους 5 νοσηλευτές του δείγματος (22,1%) είχε ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές. Το γεγονός ότι παραπάνω από το 1/5 των ερωτηθέντων είχε ήδη αναζητήσει πρόσθετη εκπαίδευση, με τη μορφή των μεταπτυχιακών σπουδών, μπορεί σε μεγάλο βαθμό να εξηγήσει τη διάθεση του νοσηλευτικού δυναμικού για συμμετοχή σε προγράμματα συνεχιζόμενης κατάρτισης, που αποτυπώνεται με ευκρίνεια στην παρούσα μελέτη. Επίσης, ποσοστό 36,2% των νοσηλευτών απασχολείτο στον Παθολογικό Τομέα, 41,4% στο Χειρουργικό Τομέα, ενώ 7,3% απασχολείτο στον Εργαστηριακό Τομέα. Ως προς την κατανομή των νοσηλευτών ανά βαθμίδα εργασιακής θέσης, ποσοστό 22,3% κατείχε
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΥΓΕΙΑΣ 547 θέσεις προϊσταμένων, ενώ η πλειοψηφία του δείγματος (76,1%) δήλωνε άσκηση καθηκόντων νοσηλευτικής φροντίδας. Διά βίου μάθηση και επιμόρφωση Η προσλαμβανόμενη γνώση σχετικά με τις εξελίξεις στη νοσηλευτική επιστήμη και στην άσκηση της νοσηλευτικής φροντίδας επιτυγχάνεται, όπως φαίνεται από τα σχετικά δεδομένα, με τη συμμετοχή σε συνέδρια (61,2%), με τα βιβλία (51,1%) και τα άρθρα (38,6%), ενώ ποσοστό 7% ενημερωνόταν με άλλους τρόπους, στους οποίους περιλαμβάνονται τα ΜΜΕ, οι συζητήσεις, το διαδίκτυο κ.λπ. Ως προς τη συχνότητα συμμετοχής σε συνέδρια, ποσοστό 63,1% δήλωσε ότι συμμετείχε σε 5 ή λιγότερα συνέδρια κάθε χρόνο, το 10,2% ότι συμμετείχε σε 6 8 συνέδρια, το 16,4% ότι συμμετείχε σε 9 12 συνέδρια, ενώ το ποσοστό αυτών που συμμετείχαν σε παραπάνω από 12 συνέδρια ανέρχεται στο 10,2%. Εντούτοις, η πλειοψηφία των νοσηλευτών του δείγματος (56,8%) δήλωσε ότι έχει παρουσιάσει μόνο 1 εργασία σε συνέδριο, 31,8% είχαν παρουσιαστεί 2 5 και 11,4% άνω των 5 εργασιών. Τα ποσοστά αυτά σχολιάζονται ως μη ικανοποιητικά, δεδομένου ότι η πλειοψηφία των νοσηλευτών του δείγματος ήταν απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, αν και θα πρέπει να σημειωθεί ότι η επιστημονική δραστηριότητα δεν φαίνεται να αποτελεί προαπαιτούμενο και τυπικό κριτήριο επαγγελματικής εξέλιξης όπως στους ιατρούς. Συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση Ένα υψηλό ποσοστό, που προσεγγίζει το ήμισυ του δείγματος (48,1%, 194 στους 403), δήλωσε ότι δεν έχει παρακολουθήσει προγράμματα κατάρτισης, για μια σειρά από λόγους. Ποσοστό 41,9% δήλωσε ότι η μη συμμετοχή του οφείλεται σε επαγγελματικές υποχρεώσεις, 33% σε οικογενειακούς λόγους, 27,7% στην έλλειψη χρόνου και 23% σε οικονομικούς λόγους, ενώ ποσοστό 11,5% δεν διευκρίνισε πιθανούς λόγους. Από αυτούς που παρακολουθούν προγράμματα κατάρτισης (51,9%, 209 στους 403), το 32,8% συμμετείχε σε προγράμματα που διενεργούνται από ΚΕΚ Υγείας, το 12,3% συμμετείχε σε προγράμματα που υλοποιούνται από επιστημονικές εταιρείες, το 10,8% σε προγράμματα από ιδιωτικούς φορείς, ενώ ποσοστό 6,8% δήλωσε πως συμμετέχει σε προγράμματα κατάρτισης άλλων διοργανωτών φορέων. Η πλειοψηφία των νοσηλευτών του δείγματος που έχουν παρακολουθήσει κάποιο πρόγραμμα κατάρτισης δήλωσαν πολύ έως σχεδόν πολύ ικανοποιημένοι (61,6%), ποσοστό 25,1% αρκετά ικανοποιημένοι, ενώ μόλις 12,3% λίγο ή σχεδόν λίγο ικανοποιημένοι. Επίσης, η συμβολή των προγραμμάτων κατάρτισης στη βελτίωση της επαγγελματικής τους απόδοσης εκτιμήθηκε σε ποσοστό 72,6% πολύ-σχεδόν πολύ μεγάλη και αρκετά μεγάλη σε ποσοστό 21,5% (εικόνα 2). Για τη διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν την εκτίμηση του βαθμού ικανοποίησης των νοσηλευτών εξετάστηκαν με τη στατιστική δοκιμασία πολλαπλής εξάρτησης παραγόντων 7 ανεξάρτητες μεταβλητές (φύλο, ηλικία, μεταπτυχιακές σπουδές, παρακολούθηση συνεδρίων, παρουσίαση εργασιών, προϋπηρεσία και εργασιακή θέση) και ως εξαρτημένη μεταβλητή καθορίστηκε ο βαθμός ικανοποίησης από την παρακολούθηση των προγραμμάτων κατάρτισης. Οι ανωτέρω 7 ανεξάρτητες μεταβλητές σχετίζονταν με το βαθμό ικανοποίησης κατά 6,5% (R 2 =0,065), ενώ το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής τους με την εκτίμηση του βαθμού ικανοποίησης ήταν σχεδόν διπλάσιο της μονάδας (F=1,766) (πίνακας 2). Η εκτίμηση του βαθμού ικανοποίησης εξαρτάτο θετικά, κατά σειρά έντασης της εξάρτησης, από τον αριθμό συνεδρίων που παρακολούθησε το νοσηλευτικό προσωπικό (Β=9,44) και από τα έτη προϋπηρεσίας στο νοσοκομείο (Β=7,21). Η ισχυρότερη εξάρτηση αρνητικής κατεύθυνσης σημειώθηκε στην παράμετρο της ηλικίας (Β= 8,15). Όπως φαίνεται από την ανωτέρω εκτίμηση παλινδρόμησης, ο βαθμός ικανοποίησης εξαρτάτο θετικά πε- Εικόνα 2. Βαθμός ικανοποίησης των νοσηλευτών από τα προγράμματα κατάρτισης.
548 Γ. ΠΙΕΡΡΑΚΟΣ και συν Πίνακας 2. Εκτίμηση παλινδρόμησης για την κλίμακα του βαθμού ικανοποίησης για τους νοσηλευτές. Ανεξάρτητες μεταβλητές Συντελεστής Β Πιθανό σφάλμα Test -t Sig. 0.00 Σταθερά 11,767 4,557 2,582 0,011 Ηλικία -8,153 0,083-0,981 0,328 Εργασιακή θέση -2,275 0,995-2,287 0,023 Προϋπηρεσία στο νοσοκομείο 7,211 0,066 1,100 0,273 Προϋπηρεσία στο σύστημα υγείας 1,582 0,069 0,229 0,819 Νοσηλευτικός τομέας 0,131 0,347 0,378 0,706 Παρακολούθηση συνεδρίων 9,443 0,069 1,365 0,174 Παρουσίαση εργασιών -0,257 0,266-0,969 0,334 R 2 0,065 F 1,766 ρισσότερο από την παρακολούθηση συνεδρίων και την προϋπηρεσία στο νοσοκομείο, ενώ, αντίθετα, εξαρτάτο αρνητικά περισσότερο από την ηλικία. Νοσηλευτές που δραστηριοποιούνταν επιστημονικά, διέθεταν επαρκή επαγγελματική εμπειρία και βρίσκονταν σε μικρότερη ηλικιακή ομάδα, φαίνεται ότι ήταν περισσότερο ικανοποιημένοι από τη συμμετοχή τους σε προγράμματα κατάρτισης. Αναφορικά με τη διάρκεια των προγραμμάτων κατάρτισης, ποσοστό 64% φαίνεται να προτιμούσε τα προγράμματα που διαρκούν περισσότερο από 4 εβδομάδες, ενώ 36% θεωρούσε προτιμότερο τα μικρότερης διάρκειας προγράμματα, δηλαδή αυτά με διάρκεια μεταξύ μίας εβδομάδας και ενός μήνα. Εκπαιδευτικές ανάγκες και ζήτηση αντικειμένων κατάρτισης Το αντικείμενο κατάρτισης με τον υψηλότερο δείκτη επιλογής (13,9%) και ως εκ τούτου με τη μεγαλύτερη ζήτηση, αφορούσε στο πεδίο κατάρτισης της συνολικής διασφάλισης ποιότητας στην παροχή των υπηρεσιών υγείας. Σε δεύτερο επίπεδο ζήτησης ακολουθούσαν τα πεδία της επείγουσας νοσηλευτικής φροντίδας (5,8%), του ελέγχου των ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων (4,3%) και της επείγουσας φροντίδας βαρέως πασχόντων (4,0%). Για την επείγουσα φροντίδα, οι προτιμήσεις των νοσηλευτών συνάδουν με τη διαγνωσμένη ανάγκη του ΕΣΥ σε εξειδικευμένο προσωπικό, προκειμένου να καλυφθούν σημαντικά κενά σε ανθρώπινο δυναμικό στον τομέα αυτόν. Εξίσου για τον έλεγχο των ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων, η νομοθετική επιταγή για οργάνωση και λειτουργία Επιτροπών Νοσοκομειακών Λοιμώξεων σε όλα τα νοσοκομεία της χώρας καθιστά την απόκτηση ικανής και αναγκαίας ειδικής γνώσης ιδιαίτερα ελκυστική επιλογή για το προσωπικό της νοσηλευτικής υπηρεσίας. Ανθρώπινο δυναμικό διοικητικής υπηρεσίας Ως προς την ηλικιακή κατανομή, παρατηρείται ότι το 33,2% ανήκε στην ηλικιακή ομάδα 31 40 ετών, το 43,9% στην ομάδα 41 50, το 8,9% στην ομάδα 51 60, το 13,9% στην ομάδα 18 30 και μόλις το 2% στην ομάδα άνω των 60 ετών. Ως προς το φύλο, τα 2/3 του δείγματος ήταν γυναίκες (70,4%). Σε ό,τι αφορά στην εκπαιδευτική βαθμίδα των συμμετεχόντων στη μελέτη, ποσοστό 39,1% είχε τριτοβάθμια εκπαίδευση (15,6% απόφοιτοι πανεπιστημίων και 23,5% απόφοιτοι ΤΕΙ). Η πλειοψηφία του δείγματος (54,7%) ήταν απόφοιτοι λυκείου, 4,6% απόφοιτοι γυμνασίου, ενώ ένα ελάχιστο ποσοστό (1,6%) είχε τελειώσει μόλις το δημοτικό. Αξιοσημείωτο ήταν το ιδιαίτερα χαμηλό ποσοστό των διοικητικών υπαλλήλων του δείγματος που έχουν αναζητήσει περαιτέρω εκπαίδευση, ολοκληρώνοντας μεταπτυχιακές σπουδές (5,7%). Ως προς την επαγγελματική εμπειρία του διοικητικού προσωπικού, τα υψηλότερα ποσοστά καταγράφονται σε 2 ομάδες ετών προϋπηρεσίας: 36,6% είχε προϋπηρεσία από 16 20 έτη και 22,6% από 1 5 έτη. Στις άλλες ομάδες παρατηρείται μια σχετική ισοκατανομή, η οποία έχει ως εξής: 10,4% με προϋπηρεσία από 6 10 έτη, 11,8% από 11 15 έτη, 11,1% από 21 25 έτη και 7,6% πάνω από 25 έτη. Η κατανομή ανά βαθμίδα εργασιακής θέσης παρουσιάζει τη συντριπτική πλειοψηφία του διοικητικού προσωπικού να συγκεντρώνεται σε ποσοστό 88,2% στην
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΥΓΕΙΑΣ 549 υπαλληλική θέση, ενώ μόλις 8,1% σε θέσεις ευθύνης τμημάτων και 3,6% διευθύνσεων. Διά βίου μάθηση και επιμόρφωση Η ανανέωση των γνώσεων και η ενημέρωση των διοικητικών υπαλλήλων γύρω από τις εξελίξεις στον τρόπο άσκησης των διοικητικών λειτουργιών και ειδικότερα γύρω από τις εφαρμογές των αρχών της σύγχρονης διοίκησης-διαχείρισης αποτυπώνεται κυρίως με τη μελέτη βιβλίων (21,4%) και άρθρων (21%), όπως και με τη συμμετοχή σε συνέδρια (13,6%). Αξιοσημείωτο είναι το ποσοστό που προτιμούσε να ενημερώνεται με άλλους τρόπους, περιλαμβανομένων των ΜΜΕ και του διαδικτύου (12,9%). Συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση Το μειωμένο αυτό ενδιαφέρον του διοικητικού προσωπικού, έτσι όπως δειγματοληπτικά καταγράφεται, αποτυπώνεται επίσης και στην παρακολούθηση προγραμμάτων κατάρτισης, καθώς το ήμισυ του δείγματος (51,8%, 163 στους 316) δήλωσε ότι δεν συμμετέχει σε προγράμματα κατάρτισης για μια σειρά από λόγους. Εκπαιδευτικές ανάγκες και ζήτηση αντικειμένων κατάρτισης Το αντικείμενο κατάρτισης με τον υψηλότερο δείκτη επιλογής που εκφράζει τη μεγαλύτερη ζήτηση αναφέρεται στην οργάνωση και διοίκηση των υπηρεσιών υγείας (17,8%). Ακολουθούν τα αντικείμενα κατάρτισης που αφορούν στην οικονομική διαχείριση των υπηρεσιών υγείας (10,9%), στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών (10,5%), στα ολοκληρωμένα πληροφοριακά συστήματα υγείας (9,8%), στη διασφάλιση ποιότητας (8,9%) και, τέλος, στην εφαρμογή του διπλογραφικού συστήματος στα νοσοκομεία (5,3%). Το διοικητικό προσωπικό φαίνεται να δίνει αυξημένο βάρος στην ανάγκη κατανόησης και αξιοποίησης των αρχών της σύγχρονης διοικητικής και οικονομικής επιστήμης, ιδίως στο πλαίσιο των επιταγών της βέλτιστης πρακτικής (best practice) για ολοκληρωμένη διαχείριση των συστημάτων υγείας, στη βάση τόσο της ποιοτικής φροντίδας υγείας όσο και της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Τεχνολογικό προσωπικό Ποσοστό 36,3% ανήκε στην ηλικιακή ομάδα των 31 40 ετών, 30% στην ομάδα από 41 50 ετών, 26,3% στην ομάδα 18 30 ετών και 7,4% στην ομάδα από 51 60 ετών. Η πλειοψηφία του τεχνολογικού παραϊατρικού προσωπικού του δείγματος ήταν γυναίκες (σε ποσοστό 72,9%). Ως προς την εκπαιδευτική βαθμίδα των συμμετεχόντων στη μελέτη, ποσοστό 35,1% ήταν απόφοιτοι ΤΕΙ, 48,1% ήταν απόφοιτοι λυκείου, ενώ ένα όχι αμελητέο ποσοστό, που ανέρχεται στο 11,9%, είχε τελειώσει μόλις το δημοτικό. Ως προς τη θέση εργασίας, ποσοστό που αποτελεί το 94% του δείγματος κατείχε θέσεις υπαλλήλων και μόνο ποσοστό 2% του δείγματος κατείχε θέσεις ευθύνης. Διά βίου μάθηση και επιμόρφωση Η τρέχουσα ενημέρωση που λαμβάνει το τεχνολογικόπαραϊατρικό προσωπικό σχετικά με τις τάσεις στο επάγγελμά του ή και ευρύτερα στην επιστήμη του, επιτυγχάνεται, σύμφωνα με τη γνώμη του δείγματος, με τη μελέτη βιβλίων (21,4%), με τη μελέτη άρθρων (21%), καθώς και με τη συμμετοχή σε συνέδρια (13,6%), ενώ το 12,9% ενημερώνεται με άλλους τρόπους, όπου περιλαμβάνονται τα ΜΜΕ, οι συζητήσεις, το διαδίκτυο κ.ά. Συνεχιζόμενη επαγγελματική κατάρτιση Το ήμισυ του δείγματος (50%, 140 στους 280) του τεχνολογικού παραϊατρικού προσωπικού δήλωσε ότι δεν έχει παρακολουθήσει προγράμματα κατάρτισης. Από αυτούς που δήλωσαν ότι παρακολουθούν τα προγράμματα κατάρτισης, το 26,4% ανέφερε ότι παρακολουθεί προγράμματα κατάρτισης που διενεργούνται σε ΚΕΚ Υγείας, ποσοστό 11,1% παρακολουθεί προγράμματα που υλοποιούνται από επιστημονικές εταιρείες και 6,8% παρακολουθεί προγράμματα ιδιωτικών φορέων. Εκπαιδευτικές ανάγκες και ζήτηση αντικειμένων κατάρτισης Το αντικείμενο κατάρτισης με τον υψηλότερο δείκτη επιλογής και, κατά συνέπεια, αυτό που σημειώνει τη μεγαλύτερη ζήτηση, αναφέρεται στην πληροφορική και στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών (23,2%), ενώ ακολουθούν κατά σειρά προτίμησης τα αντικείμενα κατάρτισης που αφορούν στα επικοινωνιακά μοντέλα και πρότυπα (15,3%), στον εργαστηριακό ποιοτικό έλεγχο (14,4%), στη νέα βιοϊατρική τεχνολογία (11,2%), στην αντιμετώπιση εκτάκτων υγειονομικών αναγκών (8,8%) και, τέλος, στην υγιεινή και ασφάλεια της εργασίας στα νοσοκομεία (7,4%). Το τεχνολογικό-παραϊατρικό προσωπικό φαίνεται να αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στην κατάρτισή του στο πεδίο της πληροφορικής επιστήμης και στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών. Επίσης, οι ανάγκες κατάρτισης εστιάζονται στα ζητήματα διεπαγγελματικής επικοινωνίας, όπως και στα ζητήματα διασφάλισης ποιότητας, ελέγχου ποιότητας στα εργαστήρια και διαχείρισης της βιοϊατρικής τεχνολογίας,
550 Γ. ΠΙΕΡΡΑΚΟΣ και συν τα οποία ανταποκρίνονται στις σύγχρονες επιταγές βελτιστοποίησης των παραγωγικών λειτουργιών στις υπηρεσίες υγείας. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Το ανθρώπινο δυναμικό συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη και βελτίωση του επιπέδου υγείας του πληθυσμού, καθώς η εργασιακή απασχόληση στην υγεία είναι συνάρτηση της βελτίωσης της υγείας του πληθυσμού. 1 Η ισόρροπη ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού στην υγεία δεν είναι κάτι το απόλυτο, αλλά έχει άμεση σχέση με τον καθορισμό του υγειονομικού στόχου που πρέπει να επιτευχθεί. 2 Σημαντικό πλεονέκτημα θα προσδίδουν οι αναβαθμισμένες πολιτισμικές αντιλήψεις των στελεχών και η εγκατάλειψη του «εμπειρικού» προτύπου. 3 Σε μια εποχή που οι τεχνολογικές αλλαγές διαδέχονται η μια την άλλη με ραγδαίους ρυθμούς, η εκπαίδευση και η διά βίου κατάρτιση αποτελούν το κύριο μέσο για την υλοποίηση λειτουργικών και οργανωτικών αλλαγών και τη διασφάλιση της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών. 4 Ο τομέας των υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από έντονες ανισορροπίες όσον αφορά στο ανθρώπινο δυναμικό, οι οποίες προσδιορίζουν την αναγκαιότητα για ουσιαστική παρέμβαση, προκειμένου να ενισχυθεί ο ρόλος των εν λόγω υπηρεσιών στην ανάπτυξη της κοινωνικής ευημερίας. 5 Συγκριτικά με αντίστοιχα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ελλάδα παρουσιάζει το μικρότερο ποσοστό απασχολούμενων στην υγεία, με σημαντική βελτίωση την τελευταία δεκαετία. Έτσι, σήμερα στην Ελλάδα, το ποσοστό του ανθρώπινου δυναμικού (επί του συνολικού εργατικού δυναμικού) που απασχολείται στην υγεία είναι της τάξης του 3%, ενώ το αντίστοιχο στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι 4,6%. 6,7 Κλειδί στον τομέα της διαχείρισης και ανάπτυξης των ανθρώπινων πόρων στην υγεία είναι η ανάπτυξη των εξής λειτουργιών: (α) Σχεδιασμός και παραγωγή ανθρώπινων πόρων. (β) Ανάλυση στο σχεδιασμό θέσεων εργασίας. (γ) Στελέχωση, συμπεριλαμβανομένης και της στρατολόγησης και επιλογής προσωπικού. (δ) Αξιολόγηση της απόδοσης και συστήματα αποζημίωσης. (ε) Εκπαίδευση, κατάρτιση και σχεδιασμός καριέρας. (στ) Βελτίωση εργασιακών σχέσεων. (ζ) Υγεία και ασφάλεια. Μέσα από ένα πλέγμα επιμέρους λειτουργιών και διαχειριστικών διαδικασιών, οι παραπάνω λειτουργίες εξυπηρετούν την ανάπτυξη σύγχρονων οργανώσεων και δίνουν τη δυνατότητα για ομαλή διαχείριση των ανθρώπινων πόρων. 8 Επίσης, είναι σημαντική η ανάγκη για την καθιέρωση προγραμμάτων τηλε-εκπαίδευσης, καθώς προσφέρουν συνθήκες συνεχούς αναβάθμισης των τεχνικών δεξιοτήτων και ικανοτήτων του προσωπικού, διότι συνάδουν σε μεγάλο βαθμό με τις ιδιαιτερότητες της ιατρονοσηλευτικής, κλινικο-εργαστηριακής και διοικητικο-διαχειριστικής πράξης στις υπηρεσίες υγείας και της εκ των πραγμάτων υψηλής εξειδίκευσης. 9 11 Ο σκοπός της συνεχιζόμενης ιατρικής εκπαίδευσης, σε διεθνές επίπεδο, αποτελεί βασικό στόχο της εξασφάλισης ικανοποιητικών επιδόσεων, εξαιτίας των εξελίξεων σε σχέση με την πιστοποίηση, τη διαπίστευση, τον ποιοτικό έλεγχο και την τεκμηριωμένη Ιατρική. 12,13 Οι διεθνείς αλλαγές στον τρόπο που ασκείται η Ιατρική αντικατοπτρίζονται ως αλλαγές στη θεωρητική βάση της συνεχιζόμενης ιατρικής εκπαίδευσης. 14 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σχετικά με την ανομοιογένεια του στελεχιακού δυναμικού που υπηρετεί στο ΕΣΥ, διαφαίνεται μια σαφής διαφορά μεταξύ ιατρών και νοσηλευτών από τη μια και λοιπών ειδικοτήτων από την άλλη. Το ιατρικό προσωπικό (και σε μικρότερο βαθμό το νοσηλευτικό προσωπικό) συμμετέχει ενεργά σε πολλαπλά προγράμματα κατάρτισης. Η ενεργός συμμετοχή έγκειται στην παρακολούθηση συνεδρίων και προγραμμάτων κατάρτισης, στα οποία περαιτέρω η συμμετοχή υποδηλώνεται και από την παρουσίαση εργασιών. Το διοικητικό προσωπικό, αλλά και το τεχνολογικό-παραϊατρικό προσωπικό, φαίνεται να απέχουν από ενέργειες κατάρτισης. Η διαφορά, βέβαια, σε σχέση με το ιατρικό προσωπικό οφείλεται στο ότι, για τους τελευταίους, η επιστημονική δραστηριότητα αποτελεί κριτήριο εξέλιξης, κάτι το οποίο δεν συμβαίνει στις υπόλοιπες κατηγορίες, παρέχοντας έτσι στους πρώτους και στερώντας από τους δεύτερους ένα ισχυρό κίνητρο για τη συμμετοχή τους, καθώς, ιδίως στους δεύτερους, δεν είναι ευδιάκριτη η προστιθέμενη αξία της εξειδίκευσης. Η έλλειψη μηχανισμού παρακολούθησης (follow up) και ανατροφοδότησης (feedback) αναφέρθηκε ως σοβαρό πρόβλημα της διαδικασίας κατάρτισης. Μια πρόταση που διατυπώθηκε πολλές φορές αφορά στην υποχρέωση κατάρτισης σε συγκεκριμένο αριθμό σεμιναρίων ή ωρών και στην ταυτόχρονη τεκμηρίωση των ωρών παρακολούθησης, με την ύπαρξη και συνεχιζόμε-
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΥΓΕΙΑΣ 551 νη ενημέρωση «φακέλου εξέλιξης» των εργαζομένων. Το πρόβλημα αυτό είναι αρκετά σημαντικό και έχει παρατηρηθεί και σε προγράμματα κατάρτισης άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 15 Η επιλογή των καταρτιζομένων, παρά την ύπαρξη γενικών κριτηρίων, έχει συνήθως ευκαιριακό χαρακτήρα. Η διαδικασία της επιλογής των καταρτιζομένων, όπως προβλέπεται πλην την γενικών κριτηρίων, παρέχει τη δυνατότητα και επιπρόσθετης εφαρμογής ειδικών κριτηρίων ανά κατηγορία ανθρώπινου δυναμικού και για κάθε γνωστικό αντικείμενο ξεχωριστά. Ειδικότερα, τα αντικείμενα κατάρτισης που επιλέχθηκαν από τους συμμετέχοντες στη μελέτη διαπραγματεύονται την πρόοδο και εξέλιξη των εξής έξι τομέων: (α) ιατρική αποτελεσματικότητα, (β) αποδοτικότητα της εργασίας, (γ) αποφυγή αποτρεπτής θνησιμότητας, (δ) διαχείριση ασθενών και επιστήμες συμπεριφοράς, (ε) δημόσια υγεία, (στ) ποιότητα και ανταπόκριση στις προσδοκίες των χρηστών των υπηρεσιών υγείας. Από αυτά τα αντικείμενα κατάρτισης, σημαντικό ποσοστό των προτιμήσεων των ερωτηθέντων συγκέντρωσαν τα προγράμματα κατάρτισης που σχετίζονται με την οργάνωση και τη διοίκηση των υπηρεσιών υγείας. Οι προτάσεις που προτείνονται για την ανάπτυξη της συνεχιζόμενης κατάρτισης στον τομέα της υγείας είναι οι εξής: i. Στρατηγικός και επιχειρησιακός σχεδιασμός εκπαιδευτικών προγραμμάτων υπό το πρίσμα των προτεραιοτήτων της πολιτικής υγείας σε μακρο- και μικρο-επίπεδο. ii. Κατάρτιση στην εργασία με παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης στο χρήστη αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες που έχουν εισαχθεί ή σχεδιάζονται και με στόχο την προαγωγή της επιστημονικής εξειδίκευσης. iii. Αξιοποίηση της αυξημένης αποδοχής του κοινού και διαμόρφωση προγραμμάτων βασισμένων στη διαχείριση επιστημονικού εκπαιδευτικού υλικού (content management), πιστοποιημένου και ευέλικτου ως προς τις δυνατότητες ανανέωσής του, ιδιαίτερα λόγω των ταχύρυθμων εξελίξεων στο χώρο των επιστημών υγείας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Hoare G, Lee K. Towards a new model of health manpower planning. Health Servic Manpower Rev 1984, 10:4 8 2. Mejia A. World trends in health manpower development: a review. World Health Statist Quarterly 1980, 33:112 126 3. Πολύζος Ν. Πολιτισμικές αντιλήψεις των διοικητικών στελεχών των ελληνικών νοσοκομείων. Επιθ Υγείας 1991, Ιανουάριος-Φεβρουάριος:52 61 4. Lucy C. Branding of learning and development: evidence from research development and learning in organizations. Int J Res Develop 2006, 20:7 9 5. Θεοδώρου Μ, Σαρρρής Μ, Σούλης Σ. Συστήματα υγείας. Εκδόσεις Παπαζήση, 2001:225 228 6. Ρούπας Θ, Πολύζος Ν. Ανθρώπινο δυναμικό. Στο: Μελέτη για το σχεδιασμό και την οργάνωση των υπηρεσιών υγείας. Υπουργείο Υγείας, Πρόνοιας & Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Αθήνα, 1994:215 216 7. Πολύζος Ν, Υφαντόπουλος Ι. Η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού στην υγεία και η στελέχωση των υπηρεσιών του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Αρχ Ελλ Ιατρ 2000, 17:627 639 8. Bordoloi S, Weatherby E. Managerial implications of calculating optimum nurse staffing in medical units. Health Care Μanagement Rev 1999, 24:35 44 9. Ameen J, Coll AM, Peters M. Impact of tele-advice on community nurses knowledge of venous leg ulcer care. J Adv Nurs 2005, 50:583 594 10. Richards H, King G, Reid M, Selvaraj S, McNicol I, Brebner E et al. Remote working: survey of attitudes to e- Health of doctors and nurses in rural general practices in the United Kingdom. Fam Pract 2005, 22:2 7 11. Kettunen TA, Mattila MA, Hanninen OO. Finnish National Training Centre for Emergency Services. Prehospital Disaster Med 2000, 15:26 28 12. Pec C. Continuing medical education and continuing professional development: international comparison. Br Med J 2000, 320:432 435 13. Abel-Smith B, Calltorp J, Dixon M, Dunning AΤ, Evans R, Holland W et al. Report on the Greek Health Services. Ministry of Health and Social Welfare, Athens, 1994:113 123 14. Towle A. Changes in health care and continuing education for the 21st century. Br Med J 1989, 316:310 314 15. Mulrooney A. Development of an instrument to measure the practice vocational training environment in Ireland. Med Teach 2005, 27:338 342 Yποβλήθηκε: 15/3/2006 Επανυποβλήθηκε: 20/6/2006 Εγκρίθηκε: 23/10/2006