53 4) Η νοµιµότητα είχε αρνητική επίδραση στον κοινωνικό ανταγωνισµό, και θετική στην ατοµική κινητικότητα (και καµία επίδραση στην κοινωνική δηµιουργικότητα): αυτά τα ευρήµατα είναι συµβατά µε τις προβλέψεις της ΘΚΤ. 5) Τέλος, η ταύτιση είχε αρνητική συσχέτιση µε την ατοµική κινητικότητα και θετική συσχέτιση µε τον άµεσο ανταγωνισµό και την επαναξιολόγηση διάστασης σύγκρισης αποτελέσµατα συµβατά µε την ΘΚΤ. Συµπερασµατικά, µε εξαίρεση την ατοµική κινητικότητα, η πρόβλεψη των άλλων στρατηγικών στο πλαίσιο της ΘΚΤ είναι προβληµατική. Εποµένως, οι προβλέψεις για τις στρατηγικές χρειάζονται περαιτέρω θεωρητικές διευκρινήσεις και επιπλέον εµπειρικούς ελέγχους. (Γ) Μελλοντικές προκλήσεις για την ΘΚΤ 1. Η Επέκταση της έννοιας της Κοινωνικής Ταυτότητας 1α) Σύµφωνα µε τον Brown (2000) πρέπει να αναγνωριστεί η τεράστια ποικιλότητα των οµάδων που µπορούν να λειτουργήσουν ως βάση για την κοινωνική ταυτότητα των ανθρώπων. Προς το παρόν η ΘΚΤ δεν διαφοροποιεί µεταξύ των διαφορετικών ειδών οµάδων. ηλ. όλες οι οµάδες είτε µικρές οµάδες που τα µέλη έχουν διαπροσωπική αλληλεπίδραση, είτε µεγάλες κοινωνικές οµάδες, θεωρούνται στο πλαίσιο της ΘΚΤ ψυχολογικά ισοδύναµες για τα µέλη τους αναφορικά µε τις διαδικασίες ταυτότητας. Όµως, οι διάφορες οµάδες µπορεί να εξυπηρετούν εντελώς διαφορετικές ανάγκες ταυτότητας. Για παράδειγµα, οι Deaux et al. (1995) σε µια έρευνα, ζήτησαν από συµµετέχοντες να αξιολογήσουν και να ταξινοµήσουν 64 διαφορετικές οµάδες. Από την ανάλυση προέκυψαν τέσσερεις κύριες διακριτές συστάδες οµάδων: επαγγελµατικές οµάδες, πολιτικές οµάδες, εθνικές και θρησκευτικές οµάδες. Ανάλογα ευρήµατα προέκυψαν και σε τρία διαφορετικά πολιτισµικά πλαίσια, αλλά και αποκλειστικά για ενδοοµάδες. Επίσης, ενώ η ταύτιση µε τις οµάδες ήταν εξίσου υψηλή για όλες, η σχέση (συσχέτιση) ταύτισης µε ενδοοµαδική εύνοια διέφερε από οµάδα σε οµάδα. Αυτές οι κεντρικές διαστάσεις της ποικιλότητας των οµάδων πρέπει να ενσωµατωθούν στην ΘΚΤ, και οι κοινωνιοψυχολογικοί µηχανισµοί της κοινωνικής ταυτότητας ανάλογα µε το είδος της οµάδας πρέπει να αποτελέσουν αντικείµενο µελλοντικής έρευνας.
54 1β) Πάλι σύµφωνα µε τον Brown (2000), αν όντως υπάρχουν διαφορετικά είδη οµάδων που πρέπει να ληφθούν υπόψη στη ΘΚΤ, η ιδιότητα του µέλους µπορεί να εξυπηρετεί διαφορετικές λειτουργίες ταυτότητας, που δεν περιλαµβάνονται στην µέχρι τώρα διατύπωση της ΘΚΤ. Για παράδειγµα, οι Deaux et al. (1999) σε µια έρευνα, ζήτησαν από µέλη διαφορετικών οµάδων να αξιολογήσουν τις διαφορετικές όψεις της ιδιότητάς τους ως µελών. Από την παραγοντική ανάλυση προέκυψαν επτά βασικές λειτουργίες της ιδιότητας του µέλους: 1. αυτοενόραση (self-insight), 2. διοµαδικές συγκρίσεις, 3. συνοχή, 4. συλλογική αυτοεκτίµηση, 5. διαπροσωπικές συγκρίσεις, 6. ευκαιρίες για αλληλεπίδραση, 7. ροµαντικές σχέσεις. Όπως παρατηρούµε, από αυτές τις 7 λειτουργίες, µόνο 2 (η δεύτερη και η τέταρτη) περιλαµβάνονται στην ΘΚΤ. Προφανώς οι υπόλοιπες 5 λειτουργίες εξυπηρετούν άλλες διαφορετικές ανάγκες. Οι Deaux et al. (1999) διαπίστωσαν ότι οι διαφορετικές οµάδες έδιναν έµφαση σε διαφορετικές λειτουργίες: π.χ. τα µέλη αθλητικών οµάδων έδιναν έµφαση στις διοµαδικές συγκρίσεις, τη συλλογική αυτοεκτίµηση, και την κοινωνική αλληλεπίδραση, ενώ τα µέλη θρησκευτικών οµάδων στην αυτοενόραση, τη συλλογική αυτοεκτίµηση, και τη συνοχή. Εποµένως, η ταύτιση µε µια οµάδα µπορεί να σηµαίνει πολύ περισσότερα από τη διατήρηση θετικής κοινωνικής ταυτότητας µέσω διοµαδικών συγκρίσεων µε στόχο την εξύψωση της αυτοεκτίµησης. 2. Πρόβλεψη της Επιλογής Οµάδας Σύγκρισης Η ΘΚΤ δεν έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα µε το πώς και γιατί επιλέγεται µια οµάδα σύγκρισης. Στις περισσότερες έρευνες (ιδιαίτερα στα πειράµατα ελαχίστων οµάδων) η οµάδα σύγκρισης (εξωοµάδα) είναι δεδοµένη και απλώς καταγράφονται οι αξιολογήσεις ενδο- και εξω-οµάδας και η διαπίστωση ενδοοµαδικής εύνοιας θεωρείται ένδειξη ότι έγινε διοµαδική σύγκριση. Ωστόσο, στην πραγµατική ζωή τα µέλη µιας οµάδας επιλέγουν µε ποια εξωοµάδα θα συγκριθούν. Για παράδειγµα, τα µέλη ενός συνδικαλιστικού οργάνου επιλέγουν (µε στρατηγικό τρόπο) µε ποια επαγγελµατική εξωοµάδα θα συγκριθούν (ή και µε ποιο χρονικό σηµείο της πορείας της δικής τους οµάδας) όταν βρίσκονται σε διαπραγµάτευση µε τον υπουργό εργασίας ώστε να αποκοµίσουν τα µεγαλύτερα δυνατά οφέλη για τον κλάδο τους. Σύµφωνα µε τον Brown (2000) τρεις µελλοντικές κατευθύνσεις αναφορικά µε αυτό το θέµα φαίνονται σηµαντικές: 2α) Πρέπει να εντοπιστούν οι παράγοντες που καθορίζουν τη φύση και την κατεύθυνση των αυθόρµητων διοµαδικών συγκρίσεων.
55 Στο διαπροσωπικό επίπεδο, η επιλογή σύγκρισης έχει µελετηθεί εκτενώς και το γενικό συµπέρασµα είναι ότι οι άνθρωποι προτιµούν/επιλέγουν να συγκρίνονται µε «παρόµοιους αλλά λίγο ανώτερους» αναφορικά µε το εκάστοτε χαρακτηριστικό. Τα υποτιθέµενα κίνητρα αυτών των επιλογών είναι η αυτοαξιολόγηση, η εξύψωση και η βελτίωση. Στο διοµαδικό επίπεδο, τα βασικά κίνητρα σύµφωνα µε τη ΘΚΤ είναι η εξύψωση της οµάδας και η βελτίωση της θέσης της. Τι σηµαίνει όµως αυτό αναφορικά µε την επιλογή οµάδας σύγκρισης σε πραγµατικό πλαίσιο; Σε µελέτες πεδίου µε οµάδες διαφορετικού status έχουν βρεθεί τόσο ανοδικές (µε ανώτερες οµάδες) όσο και καθοδικές (µε κατώτερες οµάδες) συγκρίσεις από την πλευρά των οµάδων χαµηλού status. Εποµένως, χρειάζεται περαιτέρω έρευνα ώστε να διευκρινιστεί τι καθορίζει την επιλογή οµάδας σύγκρισης, αλλά και την επιλογή της µη σύγκρισης (αυτόνοµος προσανατολισµός µη συγκριτική ιδεολογία). 2β) Τι καθορίζει την επιλογή χρονικών συγκρίσεων ως στρατηγική διαχείρισης της κοινωνικής ταυτότητας (εκτός από τον αυτόνοµο προσανατολισµό µη συγκριτική ιδεολογία); Σε κάποιες έρευνες φαίνεται να αποτελεί δηµοφιλή επιλογή των οµάδων χαµηλού status, αλλά σε άλλες δεν διαπιστώθηκε κάτι τέτοιο. Ο λόγος για τον οποίο δεν ξέρουµε πολλά για τα αίτια και τις συνέπειες της επιλογής αυτής της στρατηγικής είναι γιατί σε πολύ λίγες έρευνες δίνεται στους συµµετέχοντες αυτή η επιλογή. Αυτό όµως που έγινε φανερό σε έρευνα της Mummendey και των συνεργατών της ήταν ότι όταν ενεργοποιείται αυτή η στρατηγική διαχείρισης της κοινωνικής ταυτότητας σε µέλη εθνικών οµάδων, αποδυναµώνεται η σχέση µεταξύ ταύτισης µε την εθνική οµάδα και ξενοφοβίας. 2γ) Τέλος, πρέπει να διερευνηθεί το κατά πόσο οι συγκρίσεις βρίσκονται κάτω από το συνειδητό έλεγχο των ανθρώπων. Η ΘΚΤ υποστηρίζει ότι οι διοµαδικές συγκρίσεις γίνονται για στρατηγικούς λόγους (στρατηγικές διαχείρισης της κοινωνικής ταυτότητας). Αυτό υποδηλώνει υψηλό βαθµό βουλητικού ελέγχου της επιλογής οµάδας σύγκρισης. Μήπως, τα µέλη των οµάδων επιλέγουν «αυτόµατα» οµάδες σύγκρισης και αν η σύγκριση δεν αποβεί προς όφελός τους επιλέγουν «στρατηγικά» άλλη οµάδα σύγκρισης; (κάτι το οποίο διαφαίνεται στις έρευνες για τις διαπροσωπικές συγκρίσεις).
56 3. Προσθήκη Συναισθηµατικής ιάστασης Πάντα σύµφωνα µε τον Brown (2000), είναι απαραίτητο να διερευνηθεί το πώς, πότε και γιατί οι οµάδες δείχνουν αντιπάθεια, εχθρότητα και άλλες µορφές αρνητικών συναισθηµάτων απέναντι σε άλλες οµάδες. Η ΘΚΤ µιλάει για διοµαδική διαφοροποίηση θετική διάκριση υπέρ της ενδοοµάδας, αλλά όχι απαραίτητα για µείωση/υποτίµηση της εξωοµάδας. Γι αυτό και η βασική εξαρτηµένη µέτρηση στις σχετικές έρευνες είναι η ενδοοµαδική εύνοια, η οποία έχει βρεθεί ότι δεν συσχετίζεται µε συναισθήµατα αντιπάθειας προς την εξωοµάδα. Με άλλα λόγια, η ΘΚΤ είναι µια θεωρία για την «ενδοοµαδική αγάπη» (ingroup love) παρά για το «εξωοµαδικό µίσος» (outgroup hate) (Brewer, 1999). Όµως, η ΘΚΤ είναι πάνω απ όλα µια θεωρία για τις διοµαδικές σχέσεις, και στο σύγχρονο κόσµο πολλές διοµαδικές καταστάσεις χαρακτηρίζονται από εχθρότητα και προκατάληψη. Για να µπορέσει εποµένως η ΘΚΤ να συνεισφέρει στην ερµηνεία και την επίλυση των διοµαδικών συγκρούσεων θα πρέπει να µπορεί να προβλέψει πώς, πότε και γιατί οι οµάδες δείχνουν αρνητικά συναισθήµατα και συµπεριφορά απέναντι σε άλλες οµάδες. Κάποιες ήδη υπάρχουσες θεωρητικές και ερευνητικές εργασίες µπορούν δώσουν ιδέες προς αυτή την κατεύθυνση. 3α) Ο Smith (1993) υποστηρίζει ότι υπάρχουν πέντε βασικές (αρνητικές) συναισθηµατικές καταστάσεις: φόβος, αποστροφή αηδία, περιφρόνηση, θυµός και ζήλεια, που το καθένα εκδηλώνεται κάτω από συγκεκριµένες συνθήκες µε συγκεκριµένες συνέπειες για τη διοµαδική συµπεριφορά. Για παράδειγµα, ο Smith (1993) προτείνει ότι ο φόβος και η ζήλεια µπορεί να χαρακτηρίζουν περισσότερο τις οµάδες χαµηλότερου status, ενώ η αποστροφή αηδία και ο θυµός να είναι πιο πιθανό να εκδηλωθούν από κυρίαρχες οµάδες. 3β) Σηµαντική είναι η συνεισφορά της δουλειάς της Fiske και των συνεργατών της πάνω στο Μοντέλο του Περιεχοµένου των Στερεοτύπων (ΜΠΣ) (Fiske et al., 1999, Fiske et al., 2002, Cuddy et al., 2007). Η Fiske ξεκινάει από την παρατήρηση ότι υπάρχουν δύο θεµελιώδεις διαστάσεις που χαρακτηρίζουν τις διοµαδικές σχέσεις: το status και η αλληλεξάρτηση. Το υψηλό status σχετίζεται µε πρόσληψη αυξηµένης ικανότητας, ενώ το χαµηλό status σχετίζεται µε πρόσληψη µειωµένης ικανότητας. Η θετική αλληλεξάρτηση (συνεργασία) σχετίζεται µε πρόσληψη Θερµότητας, ενώ η αρνητική αλληλεξάρτηση µε πρόσληψη Ψυχρότητας. Βάσει αυτών των 2 διαστάσεων
57 υπάρχουν 4 είδη οµάδων που προκαλούν αντίστοιχα συναισθήµατα και συµπεριφορικές τάσεις. Ενεργή ιευκόλυνση (βοήθεια, προστασία) Ικανότητα Μη Ικανοί Ικανοί (Χαµηλό status) (Υψηλό status) Πατερναλιστική Θαυµασµός Παθητική Θερµοί Προκατάληψη θαυµασµός, Παθητική Βλάβη Θερµότητα (Συνεργασία) οίκτος, συµπάθεια περηφάνια ιευκόλυνση (αποκλεισµός, Ψυχροί Περιφρονητική Ζηλόφθονη (συνεργασία, υποτίµηση) (Ανταγωνισµός) Προκατάληψη Προκατάληψη συναναστροφή) περιφρόνηση, φθόνος, ζήλεια αηδία Ενεργή Βλάβη (τσακωµός, επίθεση) 3γ) Η Brewer (1999) εντόπισε κάποιες κοινωνιοψυχολογικές µεταβλητές που µπορεί να συµβάλλουν ώστε η ενδοοµαδική αγάπη να µετατραπεί σε εξωοµαδικό µίσος. Η κοινωνική πολυπλοκότητα: Οι λιγότερο πολύπλοκες κοινωνίες, µε λιγότερες κατηγοριακές διασταυρώσεις, είναι πιο επιρρεπείς στον έντονο διοµαδικό ανταγωνισµό, σε σχέση µε τις πιο πολύπλοκες κοινωνίες. Η ανάπτυξη ιδεολογιών ηθικής ανωτερότητας: Σε µεγάλες, µαζικές και εποµένως αποπροσωποποιηµένες οµάδες µπορεί να αναπτυχθεί ιδεολογία ηθικής ανωτερότητας που νοµιµοποιεί την κακοµεταχείριση των εξωοµάδων.
58 Η ύπαρξη υπερκείµενων στόχων, χωρίς αντίστοιχη υπερκείµενη ταυτότητα: περίπτωση όπου οι οµάδες νιώθουν άσχηµα για την απώλεια της δικής τους ταυτότητας µέσα στην ευρύτερη υπερκείµενη οµάδα. Η υιοθέτηση κοινών αξιών: παραδόξως η υιοθέτηση κοινών αξιών από διαφορετικές οµάδες απειλώντας τη διακριτότητα µπορεί να οδηγήσει σε αντιπαλότητα. 3δ) Η δουλειά των Leyens et al. (2000) δείχνει ότι διαφορετικά συναισθήµατα αποδίδονται στα µέλη της ενδοοµάδας σε σχέση µε τα µέλη της εξωοµάδας. Κάποια συναισθηµατικά χαρακτηριστικά θεωρούνται µοναδικά για το ανθρώπινο είδος (π.χ. ντροπή, πικρία, αγάπη, ελπίδα), ενώ κάποια άλλα θεωρούνται κοινά στο ανθρώπινο και σε άλλα είδη (π.χ. θυµός, πόνος, ευχαρίστηση, ενθουσιασµός). Οι Leyens et al. (2000) παρέθεσαν ενδείξεις ότι η πρώτη κατηγορία συναισθηµάτων συνδέεται περισσότερο µε την ενδοοµάδα παρά µε τις εξωοµάδες, δηλ. οι άνθρωποι βλέπουν τα µέλη της ενδοµάδας ως πιο «πρωτοτυπικά ανθρώπινα» σε σχέση µε τα µέλη των εξωοµάδων. Τέτοιες πεποιθήσεις, σύµφωνα µε τους Leyens et al. (2000) µπορούν να οδηγήσουν σε «αποανθρωποποίηση» (dehumanization) της εξωοµάδας που µπορεί να νοµιµοποιεί την απάνθρωπη µεταχείριση των εξωοµάδων. Μείωση της διοµαδικής µεροληψίας Βελτίωση διοµαδικών σχέσεων Πηγές: Brown, R., & Hewstone, M. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In M. P. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 37, pp. 255-343). San Diego, CA: Academic Press. Dovidio, J. F., & Gaertner, S. L. (2010). Intergroup bias. In S. T. Fiske, D. T. Gilbert, & G. Lindzey (Eds.), Handbook of social psychology (Vol. 2, pp. 1084-1121). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. Pettigrew, T. F. (2008). Future directions for intergroup contact theory and research. International Journal of Intercultural Relations, 32, 187-199. Χαντζή, Α. (2006). Κοινωνικά στερεότυπα και διοµαδικές σχέσεις. Στο Σ. Παπαστάµου (Επιµ.), Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχολογία (Τόµος Β, σελ. 225-257). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.