Ανάπτυξη εφαρμογής Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών για τον υπολογισμό της πληθυσμιακής κατανομής στην Ελλάδα

Ανάπτυξη εφαρμογής Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών για τον υπολογισμό της πληθυσμιακής κατανομής στην Ελλάδα Γραμμένου Κρυστάλλω 1*, Πάφη Μαρία 1, Καλογήρου Σταμάτης 2 1 Μηχανικός Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Msc Γεωπληροφορικής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας, kristigramm@yahoo.gr *, pafi.maria@gmail.com 2 Επίκουρος Καθηγητής Εφαρμοσμένης Χωρικής Ανάλυσης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας, Ελ. Βενιζέλου 70, 176 71 Αθήνα, skalo@hua.gr Περίληψη Στόχος του παρόντος άρθρου είναι η ανάδειξη της πληθυσμιακής ανισοκατανομής της Ελλάδας εξετάζοντας διάφορα χωρικά επίπεδα με τη χρήση μέτρων κεντρικής θέσης και διασποράς (χωρικός μέσος ή κεντροειδές, σταθμισμένος χωρικός μέσος ή πληθυσμιακό κέντρο βάρους και τυπική απόσταση ή δυναμική ακτίνα). Για το λόγο αυτό, αναπτύσσεται μία απλή εφαρμογή σε περιβάλλον Visual Basic, η οποία δεχόμενη δεδομένα κατώτερων χωρικών επιπέδων, υπολογίζει τους δείκτες οι οποίοι αναφέρονται σε ανώτερο χωρικό-διοικητικό επίπεδο. Έτσι, αναδεικνύεται η πληθυσμιακή ανισοκατανομή και οι τάσεις πόλωσης γύρω από τα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ παράλληλα αναζητείται το καταλληλότερο χωρικό επίπεδο στο οποίο οι πληθυσμιακές ανισοκατανομές γίνονται καλύτερα ορατές. Λέξεις κλειδιά: Πληθυσμιακή ανισοκατανομή, χωρική κεντρικότητα, χωρικός μέσος, τυπική απόσταση, custom-gis, Visual Basic, Ελλάδα 1. Εισαγωγή Ο κεντρικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι διττός αφενός αναπτύσσει την προβληματική σχετικά με το φαινόμενο της πληθυσμιακής κατανομής στην Ελλάδα, επιχειρώντας μία πρωταρχική ανάλυση με τη χρήση μέτρων κεντρικής θέσης και διασποράς, και αφετέρου εξετάζει τη δυνατότητα χρήσης των παραπάνω δεικτών από άτομα ή φορείς οι οποίοι δεν είναι εξοικειωμένοι με τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (ΓΣΠ). Για το λόγο αυτό αναπτύσσεται μία custom-gis εφαρμογή σε περιβάλλον Visual Basic 2010,.ΝΕΤ 4.0 με τη χρήση της βιβλιοθήκης DotSpatial 1.6, η οποία ονομάζεται «Population Distributions» (Εικόνα 1). Η εφαρμογή δέχεται δεδομένα κατώτερων χωρικών επιπέδων και υπολογίζει το κέντρο βάρος του πληθυσμού σε ανώτερο χωρικό-διοικητικό επίπεδο, ως εξής: Σύνολο της χώρας, με επίπεδο ανάλυσης α) τις Περιφέρειες και β) τις 51 Πρωτεύουσες των Περιφερειακών Ενοτήτων (πρώην Νομοί) Περιφέρεια Ηπείρου, με επίπεδο ανάλυσης τους Καλλικρατικούς Δήμους Περιφέρεια Θεσσαλίας, με επίπεδο ανάλυσης τους Οικισμούς

Εικόνα 1: User interface της custom-gis εφαρμογής «Population Distributions» Τα βασικά ερωτήματα που στοχεύει να απαντήσει μετά την ολοκλήρωσή της η έρευνα συνοψίζονται στα εξής: Καταφέρνουν οι δείκτες να αποτυπώσουν το φαινόμενο της πληθυσμιακής πόλωσης σε όλες τις κλίμακες του χώρου; Ποια είναι η καταλληλότερη κλίμακα για την ανάδειξη της πληθυσμιακής ανισοκατανομής; Καταφέρνει η ανάλυση σε επίπεδο Περιφερειών να αναδείξει την ανισόρροπη πληθυσμιακή κατανομή δεδομένης της ιδιαιτερότητας της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης; Πώς επηρεάζει η πρόσφατη διοικητική μεταρρύθμιση του Προγράμματος Καλλικράτη τα αποτελέσματα των δεικτών; Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι το ενδιαφέρον της παρούσας έρευνας έγκειται στο γεγονός ότι προσπαθεί να προσεγγίσει θέμα της ανισοκατανομής του πληθυσμού - το οποίο επηρεάζει τόσο την ίδια την ανάπτυξη της χώρας όσο και μία σειρά χωρικές αλλά και τομεακές πολιτικέςχρησιμοποιώντας απλούς δείκτες χωρικής ανάλυσης. Παράλληλα, η ανάπτυξη της custom-gis εφαρμογής για τον υπολογισμό των δεικτών με ορισμένες βελτιώσεις και προσθήκες θα μπορούσε εν δυνάμει να αποτελέσει ένα εργαλείο στα χέρια ορισμένων φορέων-οργανισμών οι οποίοι χωρίς ειδίκευση σε Γεωγραφικά Συστήματα.

2. Βιβλιογραφική ανασκόπηση Ο πληθυσμός μιας χώρας αποτελεί ένα κριτικό μέγεθος που υποδεικνύει τη δυναμική της και συμβάλλει στον καθορισμό της θέση της στον παγκόσμιο χάρτη. Τα πληθυσμιακά δεδομένα που προέρχονται από τις εθνικές απογραφές είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για το σχεδιασμό τομεακών και χωρικών πολιτικών, καθώς και για την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης και της χάραξης μέτρων πολιτικής (κοινωνικής, οικονομικής, εκπαιδευτικής, μεταναστευτικής) για την περιφερειακή ανάπτυξη (Κοτζαμάνης και Ντυκέν, 2012). Είναι γνωστό ότι η άνιση κατανομή του πληθυσμού στην Ελλάδα, με την υπερσυγκέντρωση στα δυο μεγάλα μητροπολιτικά συγκροτήματα της χώρας, αποτελεί έναν ανασταλτικό παράγοντα της αναπτυξιακής της πορείας. Οι οικονομίες συγκέντρωσης που δημιουργούνται από μεγάλα πληθυσμιακά μεγέθη έλκουν ολοένα μεγαλύτερο τμήμα των οικονομικών δραστηριοτήτων από την περιφέρεια προς τα κέντρα, δημιουργώντας υπερσυσσώρευση κεφαλαίου και δραστηριοτήτων. Το γεγονός αυτό με τη σειρά του έλκει εσωτερικές μεταναστευτικές ροές, με αποτέλεσμα η ύπαιθρος να στερείται ένα ζωτικό τμήμα του ενεργού της πληθυσμού. Παράλληλα, οι αρνητικές οικονομίες κλίμακας που δημιουργούνται από τις μεγάλες πληθυσμιακές πυκνότητες, (περιβαλλοντικές επιπτώσεις και εξάντληση των φυσικών πόρων) υποβαθμίζουν την ποιότητα ζωής στα αστικά κέντρα με αποτέλεσμα η γενικότερη οικονομική ανάπτυξη της χώρας να πλήττεται σημαντικά. Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό είναι πιο σύνθετο και πολυδιάστατο και δεν εντοπίζεται μόνο στους μητροπολιτικούς πόλους ανάπτυξης της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τους Παππά και Αλεβίζο (2009), παρά τις θεωρητικές προσεγγίσεις που εξετάζουν τον «υδροκεφαλισμό» των δύο μεγάλων πόλεων της Ελλάδας, είναι γεγονός ότι μία συστηματική μελέτη του ρόλου των υπόλοιπων αστικών κέντρων στις ενδοπεριφερειακές πληθυσμιακές ανισοκατανομές αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για μία ολοκληρωμένη προσέγγιση. Ωστόσο, τέτοιου είδους προσπάθειες για ποσοτικοποίηση των χωρικών ανισοκατανομών του πληθυσμού φαίνεται ότι είναι ελλιπείς, αφού οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις του πληθυσμού περιορίζονται στη σύγκριση της πληθυσμιακής πυκνότητας. Μάλιστα, τονίζεται ότι είναι συνηθισμένο φαινόμενο η περιγραφή χωρικών μεταβλητών να γίνεται με μη χωρικούς δείκτες (Παππάς, 2000; Παππάς και Αλεβίζος, 2009). Ο ίδιος ερευνητής (2000) χρησιμοποίησε ως μεθοδολογικά εργαλεία τα μέτρα κεντρικής θέσης και διασποράς για τη μελέτη της πληθυσμιακής ανισοκατανομής στην Ελλάδα. Οι υπολογισμοί των δεικτών πραγματοποιήθηκαν πρώτα σε επίπεδο Νομού (Νομός Αχαΐας) και στη συνέχεια σε επίπεδο της χώρας. Τα αποτελέσματα φανέρωσαν ότι μεταξύ 1981 και 1991 υπάρχει μία σαφής μετατόπιση του πληθυσμιακού κέντρου βάρους προς την κατεύθυνση της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας καθώς και απόκλιση αυτού από το κεντροειδές, παρατήρηση που έρχεται συμπληρωματικά της άποψης των Κοτζαμάνη και Ανδρουλάκη (2000) ότι «το μεσοαπογραφικό διάστημα αφήνει να διαφανεί η έντονη εισροή ατόμων στην Αττική και στις όμορες προς αυτήν περιοχές» (Παππάς, 2000).

Εικόνα 2: Χωρικοί δείκτες Νομού Αχαΐας 1971-91, υπολογισμένοι σε επίπεδο παλαιών ΟΤΑ και Οικισμών (Πηγή: Παππάς, 2000) Παρόλο που στην Ελλάδα δεν έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό οι παραπάνω δείκτες για την ανάλυση των πληθυσμιακών ανισοκατανομών, σε άλλες χώρες, όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (http://www.census.gov), η Αυστραλία (Graeme, 2002) ή η Ρωσία (Blinnikov, 2011), φαίνεται ότι αποτελούν ένα βασικό εργαλείο για την πρωταρχική αναγνώριση του χωρικού προτύπου που ακολουθεί ο πληθυσμός. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το πληθυσμιακό κέντρο βάρους υπολογίζεται από την Στατιστική υπηρεσία ανά δεκαετία για κάθε απογραφή και πραγματοποιείται μία διαχρονική παρακολούθηση της τροχιάς που ακολουθεί προκειμένου να ερμηνευθούν οι πληθυσμιακές ροές. Έτσι, η μετατόπιση του πληθυσμιακού κέντρου βάρους δυτικά (από την κομητεία του Kent της πολιτείας Μaryland) το 1790 προς νοτιοανατολικά (κομητεία Texas της πολιτείας Missouri) το 2010 υποδεικνύει μία σαφή πληθυσμιακή μεγέθυνση της νότιο-δυτικής πλευράς των ΗΠΑ (http://www.census.gov). (α) (β) Εικόνα 3: Διαχρονική παρακολούθηση της μετατόπισης του πληθυσμιακού κέντρου βάρους (α) των ΗΠΑ (Πηγή: http://www.census.gov) και (β) της Αυστραλίας (Πηγή: Graeme, 2002)

3. Δεδομένα Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται από δύο πηγές την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ) για τα πληθυσμιακά δεδομένα και την ανοιχτή-δημόσια βάση δεδομένων του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων του Ερευνητικού Κέντρου «Αθηνά» (http://geodata.gov.gr/geodata/) για τα χωρικά δεδομένα. Όσον αφορά τις απογραφές, αναφέρεται ότι χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα κυρίως από την απογραφή του 2011. Ωστόσο, σε περιπτώσεις όπου ήταν δύσκολο να ανακτηθούν τα δεδομένα της τελευταίας απογραφής για κάποιο χωρικό επίπεδο (π.χ. οικισμοί), και υπήρχαν ήδη έτοιμα τα δεδομένα της απογραφής του 2001, χρησιμοποιήθηκαν τα δεύτερα. Τα χωρικά δεδομένα έπρεπε υποβλήθηκαν σε επεξεργασία πριν χρησιμοποιηθούν στην εφαρμογή. Πιο συγκεκριμένα, τα πολυγωνικά αρχεία των περιφερειών και των Καλλικρατικών δήμων μετατράπηκαν σε σημειακά έτσι ώστε κάθε πολύγωνο να αντιπροσωπεύεται από το κεντροειδές του προκειμένου να καθίσταται δυνατός ο υπολογισμός των χωρικών μέσων. Εν συνεχεία, τα αρχεία διαμορφώθηκαν έτσι ώστε να αναφέρονται στα χωρικά επίπεδα μελέτης (Καλλικρατικοί δήμοι Ηπείρου, οικισμοί Θεσσαλίας). 4. Μεθοδολογία ανάλυσης δεδομένων Στην παρούσα εργασία, ως μεθοδολογικό εργαλείο επιλέχθηκαν ορισμένοι δείκτες χωρικής κεντρικότητας και διασποράς. Οι δείκτες είναι ο σταθμισμένος χωρικός μέσος (πληθυσμιακό κέντρο βάρους) σε συνδυασμό με το κεντροειδές (μη σταθμισμένος χωρικός μέσος) και τις αντίστοιχες τυπικές αποστάσεις, για καλύτερη ερμηνεία των αποτελεσμάτων, αφού η μέτρηση της χωρικής κεντρικότητας χωρίς τον υπολογισμό όλων των παραπάνω δεικτών θεωρείται ελλιπής. Ο χωρικός μέσος και ο σταθμισμένος χωρικός μέσος διαφέρουν από τους κοινούς στατιστικούς μέσους, καθώς οι δεύτεροι αναφέρονται στην κατανομή των δεδομένων σε μία μόνο διάσταση, ενώ η δομή των πρώτων είναι εκφράζεται μέσω της θέσης τους, δηλαδή μέσω του συστήματος συντεταγμένων. Το ίδιο ισχύει και για την τυπική απόσταση η οποία λειτουργεί ανάλογα με την τυπική απόκλιση αλλά εκφράζεται στο χώρο. Ένα βασικό πλεονέκτημα των χωρικών δεικτών εν γένει, είναι η παρακολούθηση (monitoring) της ιστορικής τους εξέλιξης, δηλαδή της μετακίνησης που παρουσιάζουν στο χώρο (Παππάς, 2000). Αναλυτικότερα, η έννοια του χωρικού μέσου είναι αντίστοιχη με την έννοια του αριθμητικού μέσου και περιγράφει την «τυπική» ή «μέση» τιμή μιας χωρικής μεταβλητής που συνήθως αποκαλείται κεντροειδές (Κουτσόπουλος, 1990). Ο χωρικός μέσος χρησιμοποιείται συνήθως για την συνοπτική περιγραφή χωρικών κατανομών σημείων ή αθροιστικών κατανομών, ενώ ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει η διαχρονική του μεταβολή, καθώς και η σύγκριση διαφορετικών μεταξύ τους κατανομών. Αν κάθε σημείο i στο χώρο περιγράφεται με τις συντεταγμένες (xi, yi), τότε οι συντεταγμένες του χωρικού μέσου υπολογίζονται από τον τύπο (Shaw και Wheeler, 1994):

όπου X mean, Y mean οι συντεταγμένες του μέσου κέντρου, Χi και Υi οι συντεταγμένες των διακριτών σημείων της κατανομής και Ν ο αριθμός των παρατηρήσεων. Στην περίπτωση που κάθε σημείο αντιπροσωπεύει και μία μεταβλητή με διαφορετική τιμή (π.χ. πληθυσμός) τότε ο χωρικός μέσος πρέπει να αντιστοιχίζεται με το μέσο όρο των βαρών. Για τον υπολογισμό του σταθμισμένου μέσου της κατανομής χρησιμοποιείται ο επόμενος τύπος: όπου X wmean και Y wmean οι συντεταγμένες του σταθμισμένου μέσου κέντρου, Χi και Υi οι συντεταγμένες των διακριτών σημείων της κατανομής και Wi το βάρος του κάθε σημείου. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του χωρικού μέσου είναι ότι δίνει τη δυνατότητα να παρατηρηθεί μια χωρική κατανομή που μεταβάλλεται διαχρονικά, π.χ. η κατανομή του πληθυσμού των ΗΠΑ (Rogerson, 2010). Επιπλέον, ο χωρικός μέσος χρησιμεύει στη σύγκριση κατανομών διαφορετικών φαινομένων στην ίδια χωρική ενότητα. Οι πιθανές διαφορετικές θέσεις των χωρικών μέσων για τις κατανομές αυτές, είτε σε μια δοσμένη χρονική στιγμή είτε διαχρονικά, δίνουν ενδείξεις για τις διαδικασίες που διαδραματίζονται στο χώρο (Κουτσόπουλος, 2005). Η μέτρηση της χωρικής διασποράς σε σχέση με τον χωρικό μέσο είναι η τυπική απόσταση, της οποίας ο τύπος υπολογισμού διαμορφώνεται ως εξής: όπου SD η τυπική απόσταση, Χi και Υi οι συντεταγμένες των διακριτών σημείων της κατανομής, X mean, Y mean οι συντεταγμένες του μέσου κέντρου και n το πλήθος των παρατηρήσεων. Αντίστοιχα, η σταθμισμένη τυπική απόσταση υπολογίζεται από τον τύπο: όπου, SD w η σταθμισμένη τυπική απόσταση και Wi το βάρος του κάθε σημείου. Ουσιαστικά πρόκειται για έναν κύκλο με κέντρο το χωρικό μέσο και ακτίνα την τιμή της τυπικής απόστασης. Όσο μεγαλύτερος είναι ο κύκλος, τόσο μεγαλύτερη χωρική διάχυση υπάρχει.

Αντίθετα, ο μικρότερος κύκλος υποδεικνύει συμπύκνωση της κατανομής των παρατηρήσεων γύρω από τη μέση τιμή. Οι τιμές που βρίσκονται έξω από τον κύκλο της τυπικής απόστασης αποτελούν τις ακραίες τιμές της κατανομής. 5. Αποτελέσματα Παρακάτω παρατίθενται και αναλύονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τον υπολογισμό των δεικτών για τις μελέτες περίπτωσης που αναφέρθηκαν παραπάνω. Πιο συγκεκριμένα, για το σύνολο της Ελλάδας με επίπεδο ανάλυσης τις Περιφέρειες, προέκυψε ο παρακάτω χάρτης (Χάρτης 1). Χάρτης 1: Πληθυσμιακή κατανομή Περιφερειών (Πηγή: Ιδία επεξεργασία με το λογισμικό Population Distributions ) O χωρικός μέσος των κεντροειδών των Περιφερειών έχει γεωγραφικό μήκος Χ=426008,4 1 και γεωγραφικό πλάτος Υ=4283433,7 μ. και βρίσκεται στο βόρειο Ευβοϊκό κόλπο κοντά στον Καλλικρατικό Δήμο Λοκρών (πρώην Δήμος Μαλεσίνης) της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας. Η τυπική απόσταση (έχοντας ως κέντρο το χωρικό μέσο) έχει τιμή 240,9 χμ. Αντίστοιχα, το κέντρο βάρους του πληθυσμού (σταθμισμένος με τον πληθυσμό χωρικός μέσος) έχει συντεταγμένες Χ=435110,0 και Υ=4279487,2 μ. και χωροθετείται εντός του Δήμου Μαλεσίνης. Παρατηρείται ότι η μετατόπιση δεν είναι μεγάλη, ωστόσο έχει κατεύθυνση νότιο-ανατολική, δηλαδή προς την Αθήνα. Αυτό γίνεται καλύτερα αντιληπτό από την τυπική απόσταση η οποία μικραίνει πλέον σε 202,4 χμ. γεγονός που υποδηλώνει συγκέντρωση της μελετώμενης μεταβλητής στο χώρο (του πληθυσμού στην εν λόγω περίπτωση) και κυρίως σε Περιφέρειες που γειτνιάζουν με την Περιφέρεια της πρωτεύουσας (9,9 χμ.). 1 Οι γεωγραφικές συντεταγμένες έχουν στρογγυλοποιηθεί στο πρώτο δεκαδικό ψηφίο.

Αναλύοντας την κατανομή του πληθυσμού με βάση τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της Ελλάδας (τα οποία συνιστούν οι πρώην Νομαρχιακές Πρωτεύουσες) δημιουργείται ο παρακάτω χάρτης. Χάρτης 2: Πληθυσμιακή κατανομή πολυπληθέστερων αστικών κέντρων (Πηγή: Ιδία επεξεργασία με το λογισμικό Population Distributions ) O χωρικός μέσος των πρωτευουσών έχει γεωγραφικός μήκος Χ=409502,0 και γεωγραφικό πλάτος Υ= 4308660,2 μ. και βρίσκεται στο Βόρειο Ευβοϊκό κόλπο μεταξύ των Καποδιστριακών Δήμων Πελασγίας και Αιδηψού της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας. Η τυπική απόσταση έχει τιμή 242,9 χμ. Αντίστοιχα, το κέντρο βάρους του πληθυσμού έχει συντεταγμένες Χ=437261,7 και Υ=4301215,5 μ. και σταθμισμένη τυπική απόσταση 219,7 μ. (δηλαδή μικρότερη κατά 23 χμ.). Επίσης, το κέντρο βάρους χωροθετείται εντός του Δήμου Ελυμνίων της Έυβοιας (τμήμα του Καλλικρατικού Δήμου Μαντουδίου-Λίμνης-Αγίας Άννας). Παρατηρείται ότι η μετατόπιση είναι αισθητά μεγαλύτερη σε σύγκριση με την αντίστοιχη σε επίπεδο Περιφερειών (28,7 χμ.). Παράλληλα, έχει και πάλι κατεύθυνση νότιο-ανατολική, δηλαδή προς την Αθήνα, γεγονός που αποδεικνύει ότι υπάρχει άνιση κατανομή και μεταξύ των μεγαλύτερων αστικών κέντρων της χώρας. Μάλιστα, αν ο πληθυσμός της Αθήνας δεν περιορίζονταν στο Δήμο Αθηναίων και περιλάμβανε και τους όμορους Δήμους που συνιστούν την ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, τότε το κέντρο βάρους θα μετατοπίζονταν ακόμα πιο κοντά στην πρωτεύουσα. Αναλύοντας την κατανομή του πληθυσμού με βάση τους Καλλικρατικούς Δήμους της Ηπείρου δημιουργείται ο παρακάτω χάρτης.

Χάρτης 3: Πληθυσμιακή κατανομή Καλλικρατικών Δήμων Ηπείρου (Πηγή: Ιδία επεξεργασία με το λογισμικό Population Distributions ) Οι συνταγμένες του κεντροειδούς της Ηπείρου όπως προκύπτει από τα κεντροειδή των Καλλικρατικών της Δήμων είναι Χ=224766,4 και Υ=4378305,9 μ., ενώ του κέντρου βάρους του πληθυσμού της είναι Χ=224322,5 και Υ=4374051,4 μ., δηλαδή 4,3 χμ. νότια του κεντροειδούς. Και τα δύο σημεία βρίσκονται εντός των ορίων του Καλλικρατικού Δήμου Δωδώνης (πρώην Καποδιστριακοί Δήμοι Δωδώνης και Δερβίζιανων αντίστοιχα). Η τυπική απόσταση είναι περίπου 39 χμ., ενώ η σταθμισμένη τυπική απόσταση είναι περίπου 33 χμ. Στην περίπτωση της Ηπείρου τα αποτελέσματα δεν είναι εύκολο να ερμηνευθούν. Θα περίμενε κανείς το κέντρο βάρους του πληθυσμού να μετακινηθεί βόρεια και ανατολικά προς την κατεύθυνση του Δήμου Ιωαννιτών, μιας και τα Ιωάννινα αποτελούν το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ηπείρου, καθώς και ένα από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας. Ωστόσο, το κέντρο βάρους του πληθυσμού μετατοπίζεται προς την αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή νότια προς το μέρος της Πρέβεζας και της Άρτας. Επιπλέον, από τις τυπικές αποστάσεις δε βγαίνει κάποιο βοηθητικό συμπέρασμα, καθώς η διαφορά τους είναι πολύ μικρή. Συνεπώς, η ερμηνεία των αποτελεσμάτων σε αυτήν την περίπτωση πρέπει να είναι προσεκτική. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην Ήπειρο η πληθυσμιακή κατανομή είναι πιο ισορροπημένη; Ή μήπως η νέα διοικητική μεταρρύθμιση δημιουργεί μία φαινομενική εξομάλυνση των ανισοτήτων η οποία αποκρύπτει την πραγματικότητα; Αυτό ενδεχομένως δεν μπορεί να απαντηθεί αν δεν εξετασθούν όλα τα χωρικά επίπεδα της Περιφέρειας.

Η τελευταία μελέτη περίπτωσης περιλαμβάνει τη μελέτη της πληθυσμιακής κατανομής της Περιφέρειας Θεσσαλίας με επίπεδο ανάλυσης τους οικισμούς. Τα προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν σε αυτήν την περίπτωση όσον αφορά τα δεδομένα αναφέρθηκαν σε προηγούμενο στάδιο. Τα αποτελέσματα της εφαρμογής παρουσιάζονται στον παρακάτω χάρτη (Χάρτης 4). Χάρτης 4: Πληθυσμιακή κατανομή οικισμών Θεσσαλίας (Πηγή: Ιδία επεξεργασία με το λογισμικό Population Distributions ) O χωρικός μέσος της Θεσσαλίας με βάση τους οικισμούς της έχει συντεταγμένες Χ= 347817,6 και Υ= 4368982,7 μ. και βρίσκεται στον Καλλικρατικό Δήμο Κιλελέρ (πρώην Δήμο Κράννωνος της Περιφερειακής Ενότητας Λαρίσης). Το πληθυσμιακό κέντρο βάρους με συντεταγμένες Χ= 359418,6 και Υ= 4374075,7 μ. βρίσκεται εντός του ίδιου Δήμου αλλά είναι μετατοπισμένο βόρειο-ανατολικά κατά 12,7 χμ. Μάλιστα, αν αυτό ερμηνευτεί συνδυαστικά με τη μετατόπιση και ταυτόχρονη μείωση της τυπικής απόστασης από 62 σε 47 χμ. αντιλαμβανόμαστε ότι αρχίζει να αναδύεται ένα ιδιαίτερο χωρικό πρότυπο κατανομής του πληθυσμού. Αναλυτικότερα, η προς τα ανατολικά μετατόπιση του κέντρου βάρους υποδεικνύει τάσεις συγκέντρωσης του πληθυσμού προς το δίπολο ανάπτυξης Λάρισας-Βόλου, το οποίο λειτουργεί εδώ και χρόνια ενίοτε συμπληρωματικά και ενίοτε ανταγωνιστικά τόσο ως προς την εγκατάσταση του πληθυσμού, αλλά κυρίως ως προς τις οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή (ΓΠΧΣΑΑ, 2008). Ωστόσο, η ταυτόχρονη μετατόπισή του προς τα βόρεια, υποδεικνύει ότι η Λάρισα εξακολουθεί να αποτελεί πιο δυναμικό κέντρο συγκεντρώνοντας την πλειοψηφία του πληθυσμού της Θεσσαλίας. Παρόλα αυτά, η εν λόγω περιφέρεια δεν αποτελεί το πιο επιτυχημένο παράδειγμα μελέτης περίπτωσης για την πληθυσμιακή ανισοκατανομή, αφού υπάρχουν τέσσερα μεγάλα αστικά κέντρα τα οποία βρίσκονται σχετικά διάσπαρτα στο χώρο με αποτέλεσμα να μη γίνεται το φαινόμενο ορατό σε όλη του την ένταση.

Σχολιάζοντας τα παραπάνω αποτελέσματα και προσπαθώντας να απαντήσουμε τα ερωτήματα που τέθηκαν εξ αρχής θα λέγαμε ότι: Οι δείκτες δεν καταφέρνουν να αποτυπώσουν το φαινόμενο της πληθυσμιακής ανισοκατανομής με την ίδια επιτυχία σε όλες τις κλίμακες του χώρου. Αυτό κατά πάσα πιθανότητα δεν οφείλεται σε εγγενείς αδυναμίες των δεικτών αλλά στην έκταση του μοναδιαίου χώρου μελέτης η οποία επηρεάζει τα αποτελέσματα αποκρύπτοντας τις περισσότερες φορές την πραγματική διάσταση του φαινομένου. Από τα παραδείγματα που επιλέχθηκαν προς μελέτη, φαίνεται ότι η καταλληλότερη κλίμακα για την ανάδειξη της πληθυσμιακής ανισοκατανομής είναι το χαμηλότερο χωρικό επίπεδο των οικισμών. Ωστόσο, επειδή στα πλαίσια της παρούσας έρευνας δεν εξετάστηκε ικανοποιητικός αριθμός παραδειγμάτων της Ελληνικής επικράτειας, δεν μπορούμε να το ισχυριστούμε με βεβαιότητα. Αυτό που μπορεί να αναφερθεί προς υποστήριξη των παραπάνω αποτελεσμάτων είναι ότι τόσο ο Παππάς (2000) όσο και οι Καλογήρου κ.ά. (2011) υποστηρίζουν ότι η χαμηλότερη χωρική κλίμακα για τη μελέτη πληθυσμιακών ή εισοδηματικών ανισοτήτων είναι η πιο κατάλληλη. Σε επίπεδο ανάλυσης Περιφερειών, παρόλο που η μετατόπιση των δεικτών δεν είναι μεγάλη, εντούτοις η πληθυσμιακή δυναμική της πρωτεύουσας καταφέρνει να μετακινήσει το κέντρο βάρος του πληθυσμού ολόκληρης της χώρας προς το μέρος της. Ενδεχομένως, τα αποτελέσματα θα είχαν περισσότερο νόημα αν εξετάζονταν διαχρονικά όπως συμβαίνει στην περίπτωση των ΗΠΑ. Όσον αφορά τη διοικητική μεταρρύθμιση του Καλλικράτη, φαίνεται ότι η συνένωση των πληθυσμών των παλαιών ΟΤΑ δημιούργησε χωρικές ενότητες με σχετικά πιο ομοιογενή μεγέθη πληθυσμού, τουλάχιστον στην Ήπειρο. Αυτό, έχει σαν αποτέλεσμα η μελέτη της ανισοκατανομής με τους δείκτες κεντρικής θέσης και διασποράς να μην καταφέρνουν να βγάλουν ικανοποιητικά συμπεράσματα. Γενικά, παρατηρείται ότι η σταθμισμένη τυπική απόσταση είναι σε όλες τις περιπτώσεις μικρότερη από την απλή τυπική απόσταση. Αυτό υποδεικνύει τάσεις συγκέντρωσης του πληθυσμού σε όλα τα χωρικά επίπεδα. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι η επαλήθευση των αποτελεσμάτων (validation) πραγματοποιήθηκε με το λογισμικό ArcGIS και το Excel και διαπιστώθηκε ότι υπάρχει ακρίβεια εκατοστού. Για το λόγο αυτό οι τιμές έχουν στρογγυλοποιηθεί στο πρώτο δεκαδικό ψηφίο. 6. Συμπεράσματα - προοπτικές Είναι σαφές ότι η παρούσα εργασία δε διεκδικεί στοιχεία πλήρους και συστηματικής έρευνας, αλλά επιχειρεί να ανοίξει διάλογο αναφορικά με τη χρήση και ερμηνεία χωρικών δεικτών στη μελέτη της πληθυσμιακής ανισοκατανομής του Ελληνικού χώρου. Σε πρώτη φάση υπολογίστηκαν πιλοτικά μόνο οι χωρικοί μέσοι με τις αντίστοιχες τυπικές αποστάσεις και για συγκεκριμένες περιφέρειες για τις οποίες υπήρχαν τα δεδομένα σε μία χρονική στιγμή (2001 ή 2011). Ωστόσο, για να είναι η ανάλυση ολοκληρωμένη, απαιτείται

αφενός η συμπληρωματική χρήση περισσότερων δεικτών (όπως η καμπύλη Lorenz, ο συντελεστής Gini, η έλλειψη (ellipse) τυπικής απόστασης που υποδεικνύει την κυρίαρχη κατεύθυνση της κατανομής κ.ά.), και αφετέρου η διαχρονική μελέτη για περισσότερες περιπτώσεις διαφορετικών χωρικών επιπέδων. Επομένως, στόχος των μελετητών σε επόμενο στάδιο είναι η εμβάθυνση και η πιο εμπεριστατωμένη μελέτη με παράλληλες προσθήκες και βελτιώσεις στο λογισμικό. 7. Βιβλιογραφικές αναφορές Βουλή των Ελλήνων (2008). Έγκριση του Γενικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, ΦΕΚ 128Α/3.07.08. Καλογήρου, Σ., Τραγάκη, Α., Τσίμπος, Κ. και Μουστάκη, Ε. (2011). Τελική Έκθεση της Μελέτης: "Χωρικές Ανισότητες Εισοδήματος, Ανάπτυξης και Φτώχειας στην Ελλάδα", Πρόγραμμα Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση: Επιστημονικές Μελέτες 2011, διαθέσιμο στο : <URL: http://gisc.gr/docs/finalreport_gr_skalogirou_et_al.pdf> [πρόσβαση στις 21/06/2014]. Κοτζαμάνης, Β. και Ντυκέν, Μ.Ν (2012). "Ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώνεται; Μία πρώτη κριτική ανάλυση των προσωρινών αποτελεσμάτων της απογραφής του 2011", Βόλος: Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων, Δημογραφικά Νέα, Τεύχος 17 ο, διαθέσιμο στο : <URL: http://www.demography-lab.prd.uth.gr/demo- NEWS_%20N%CE%BF17.pdf> [πρόσβαση στις 21/06/2014]. Κουτσόπουλος, Κ. (1990). Γεωγραφία: Μεθοδολογία και Μέθοδοι Ανάλυσης Χώρου. Εκδόσεις Συμμετρία: Αθήνα. Κουτσόπουλος, Κ. (2005). Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών και Ανάλυση Χώρου. Εκδόσεις Παπασωτηρίου: Αθήνα. Παππάς, Β. και Αλεβίζος, Φ. (2009). "Πληθυσμιακές Συγκλίσεις και Αποκλίσεις. Τυπολογία των Νομών της Χώρας Αναφορικά με Πληθυσμιακά Χαρακτηριστικά τους", στο Κοτζαμάνης, Β., Κούγκολος, Α., Μπεριάτος, Η., Οικονόμου, Δ. και Πετράκος, Γ. (επιμ.) Πρακτικά 2 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας: Βόλος. Παππάς, Β. (2000). "Μεθοδολογική προσέγγιση υπολογισμού χωρικών δεικτών. Παραδείγματα από τον Ελλαδικό χώρο", στο Γοσποδίνη, Α., Χριστοπούλου Ο. και Ψυχάρης, Γ. (επιμ.), Δεκαεπτά κείμενα για το σχεδιασμό, τις πόλεις και την ανάπτυξη (Συλλογικό έργο-έκδοση για τα 10 χρόνια λειτουργίας του ΤΜΧΠΠΑ, ΠΘ). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας : Βόλος. Blinnikov, M. (2011). A geography of Russia and its neighbors. New York: Guilford Press. Graeme, H. (2002). "Changing patterns of population distribution in Australia", Joint Special Issue, Journal of Population Research and NZ Population Review, September 2002. Rogerson, P. (2010). Statistical methods for geography: A student's guide, Third Edition. Los Angeles: Sage.

Shaw, G., Wheeler, D., Barr, S. (2010). Statistical Techniques in Geographical Analysis, Third Edition. Routledge: New York. Πηγές στο Διαδίκτυο: United States Census Bureau, Available at: <URL:http://www.census.gov/2010census/data/center-of-population.php> [πρόσβαση στις 21/06/2014] Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ. ΣΤΑΤ). Διαθέσιμο στο: <URL: http://www.statistics.gr> [πρόσβαση στις 2/6/2013] Ινστιτούτο Πληροφοριακών Συστημάτων του Ερευνητικού Κέντρου «Αθηνά». Διαθέσιμο στο: <URL: http://geodata.gov.gr/geodata/> [πρόσβαση στις 10/6/2013] Visual Studio Express 2010. Διαθέσιμο στο <URL: http://www.visualstudio.com/en- US/products/visual-studio-express-vs> [πρόσβαση στις 21/6/2013] Microsoft.NET Framework 4.0. Διαθέσιμο στο <URL: http://www.microsoft.com/enus/download/details.aspx?id=17718> [πρόσβαση στις 21/6/2013] DotSpatial. Διαθέσιμο στα: o <URL: http://dotspatial.codeplex.com/> [πρόσβαση στις 21/6/2013] o <URL: http://dotspatial.codeplex.com/documentation> [πρόσβαση στις 21/6/2013] o <URL: http://dotspatial.codeplex.com/wikipage?title=desktop_samplecode> [πρόσβαση στις 21/6/2013]