ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Στο Κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια το θέμα των περιβαλλοντικών εξωτερικοτήτων και θα αναλύσουμε την σπουδαιότητα την οποία έχει ο πλήρης προσδιορισμός των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας στην εσωτερίκευσή τους και άρα την αποτελεσματική κατανομή των πόρων. Θα εξετάσουμε περιπτώσεις αποτυχίας των αγορών που οφείλονται στην παρουσία εξωτερικοτήτων και θα συζητήσουμε κάποιες από τις προτεινόμενες λύσεις. Θα ξεκινήσουμε διευρύνοντας την συζήτηση περί αρνητικών εξωτερικοτήτων του προηγούμενου Κεφαλαίου, επικεντρωνόμενοι πλέον σε περιβαλλοντικές εξωτερικότητες. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε μια εγκατάσταση παραγωγής χαρτοπολτού η οποία απορρίπτει διάφορους χημικούς ρύπους στο ποτάμι που περνάει ακριβώς μπροστά από την εγκατάσταση, και στην κάθοδό του χρησιμοποιείται από μια κοινότητα για ύδρευση και για αναψυχή. Το διάγραμμα 5.1 είναι πανομοιότυπο με το διάγραμμα 4.4 του προηγούμενου Κεφαλαίου εάν αποδεχτούμε ότι η μείωση των ρύπων της εγκατάστασης μπορεί να γίνει μόνο με μείωση της παραγωγής. P SMC SMC(-A) PMC(+AC) P ΑΡΙΣΤΗ PMC P ΑΓΟΡΑΣ D 0 Q ΑΡΙΣΤΗ Q * (+A) Q ΑΓΟΡΑΣ Q Διάγραμμα 5.1. Εξωτερικότητες με δυνατότητα μείωσης ανά μονάδα ρύπων Ας υποθέσουμε τώρα ότι η εγκατάσταση παραγωγής χαρτοπολτού μπορεί να μειώσει τους ρύπους ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος, δημιουργώντας μία μονάδα καθαρισμού των αποβλήτων της. Προφανώς η δημιουργία της μονάδας καθαρισμού θα έχει κάποιο κόστος επιπλέον του κόστους παραγωγής. Το σύνολο του ιδιωτικού κόστους παραγωγής και του ιδιωτικού κόστους μείωσης των ρύπων (Abatement Costs) απεικονίζεται στο διάγραμμα 5.1 από την καμπύλη PMC(+AC). Ως αποτέλεσμα της μείωσης των ανά μονάδα παραγόμενων ρύπων, το κοινωνικό κόστος μειώνεται και πλέον το συνολικό κοινωνικό οριακό κόστος απεικονίζεται από την Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 55

καμπύλη SMC(-A). Η κοινωνικά άριστη ισορροπία στην περίπτωση που η εγκατάσταση προχωρήσει στην δημιουργία της μονάδας καθαρισμού αποβλήτων είναι Q * (+A). Επομένως, η κοινωνικά άριστη παραγωγή είναι μεγαλύτερη όταν η επιχείρηση αναλάβει δράσεις καθαρισμού των αποβλήτων της. Επομένως είναι πολύ σημαντικό στην απόφαση του κοινωνικά άριστου επιπέδου παραγωγής στην περίπτωση που υπάρχουν εξωτερικότητες, να λαμβάνονται υπόψη τα κόστη μείωσης των ρύπων. Είναι χρήσιμο να θέσουμε το πρόβλημα των εξωτερικοτήτων στην βάση της επιλογής της χρήσης του φυσικού πόρου είτε ως αποδέκτη των δευτερογενών προϊόντων της οικονομικής δραστηριότητας (ρύποι, εκπομπές αερίων κλπ) είτε ως μέσο ικανοποίησης άλλων αναγκών (πόσιμο νερό, καθαρός αέρας, αναψυχή, κλπ). Συνεχίζοντας το προηγούμενο παράδειγμα με την εγκατάσταση παραγωγής χαρτοπολτού, στο διάγραμμα 5.2 παρουσιάζουμε την απόφαση χρήσης των νερών του ποταμού που πλέον το θεωρούμε ως μια ακόμη εισροή απαραίτητη στην παραγωγική διαδικασία. Στον οριζόντιο άξονα μετρούμε την χρήση του νερού από την επιχείρηση, δηλαδή μετρούμε το επίπεδο ρύπανσης των νερών του ποταμού. Η καμπύλη VMP απεικονίζει την αξία του οριακού προϊόντος της εισροής αυτής για την επιχείρηση. Όσο αυξάνεται η χρήση της εισροής τόσο μικρότερη είναι η οριακή αξία που προσδίδεται. Εάν η επιχείρηση μπορεί να ρυπαίνει τα νερά του ποταμού χωρίς κανένα περιορισμό, τότε η τιμή της εισροής αυτής είναι μηδενική και η επιχείρηση θα επιλέξει να χρησιμοποιήσει την εισροή αυτή ως το σημείο που η αξία του οριακού προϊόντος μηδενιστεί, δηλαδή θα επιλέξει Ε. max VMP Δ ΝSMC Γ A B 0 E * E max E Διάγραμμα 5.2. Άριστη επιλογή χρήσης του περιβάλλοντος θεωρούμενου ως εισροή Καθώς όμως υπάρχουν εναλλακτικές χρήσεις του ποταμού, των οποίων η αξία μειώνεται όσο αυξάνεται η ρύπανση, δημιουργούνται κόστη τα οποία περιγράφει η Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 56

καμπύλη του καθαρού οριακού κοινωνικού κόστος (ΝSMC). Στο διάγραμμα 5.2 υποθέτουμε ότι τα νερά του ποταμού μπορούν να αποδεχθούν μία μικρή ποσότητα ρύπων χωρίς να δημιουργείτε κόστος. Γενικότερα το φυσικό περιβάλλον έχει κάποια ικανότητα αποδοχής ρύπων (assimilative capacity) η οποία είναι θετική. Για τον λόγο αυτό η καμπύλη NSMC ξεκινά από κάποιο θετικό επίπεδο ρύπων. Επομένως, η άριστη χρήση των νερών του ποταμού ως εισροή της επιχείρησης είναι Ε * καθώς το κόστος που επιφέρει στην κοινωνία αντικατοπτρίζει την τιμή του φυσικού πόρου. Το άριστο επίπεδο ρύπανσης επιτυγχάνεται εκεί όπου VMP = NSMC. Εάν παρά την ύπαρξη του εξωτερικού κόστους το οποίο περιγράφει η καμπύλη NSMC η επιχείρηση συνεχίσει να ρυπαίνει ως το επίπεδο Ε max επιβάλει στην κοινωνία συνολικό εξωτερικό κόστος ίσο με το άθροισμα των περιοχών Α, Β και Γ. Εάν με κάποιο τρόπο η επιχείρηση λάβει υπόψη της το οριακό κόστος το οποίο έχουν οι ενέργειές της και λάβει την άριστη απόφαση τότε το εξωτερικό κόστος μειώνεται κατά τις περιοχές Β και Γ. Καθώς όμως η μείωση της χρήσης των νερών του ποταμού από την επιχείρησης αντιστοιχεί σε μείωση της αξίας για την επιχείρηση ίσης με την περιοχή Β, το καθαρό κέρδος για την κοινωνία από την σωστή τιμολόγηση της χρήσης των νερών του ποταμού ισούται με την περιοχή Γ. Από την παραπάνω ανάλυση είναι σημαντικό να συγκρατήσουμε ότι υπάρχει κάποιο οικονομικά άριστο επίπεδο ρύπανσης, το οποίο μπορούμε να προσδιορίσουμε εάν τιμολογήσουμε ορθά την χρήση του φυσικού πόρου λαμβάνοντας υπόψη τα εξωτερικά κόστη τα οποία δημιουργούνται από την χρήση του ως εισροής στην παραγωγική διαδικασία. Είναι προφανές ότι η ελεύθερη χρήση του περιβάλλοντος ως αποδέκτη των διαφόρων δευτερογενών προϊόντων της παραγωγικής διαδικασίας οδηγεί σε μη κοινωνικά άριστες κατανομές. Επίσης είναι προφανές ότι η εξάλειψη της ρύπανσης δεν μπορεί να είναι κοινωνικά άριστη, καθώς η κοινωνία προσδίδοντας αξία στην παραγωγή προϊόντων προσδίδει αξία και στην χρήση του περιβάλλοντος ως αποδέκτη των ρύπων. Ο μηδενισμός των ρύπων οδηγεί σε μηδενισμό του παραγόμενου προϊόντος και επομένως η κοινωνία χάνει δυνητικά καθαρά οφέλη ίσα με την περιοχή Δ στο διάγραμμα 5.2. Όπως η ρύπανση πέρα του επιπέδου Ε * επιφέρει μεγαλύτερα κόστη από ότι κέρδη, έτσι και η μείωση της ρύπανσης πέρα από το επίπεδο Ε * μειώνει περισσότερο τα οφέλη από ότι τα κόστη. Καθώς έχουμε εισάγει προηγουμένως την έννοια της μείωσης των ρύπων με την ανάληψη του απαραίτητου κόστους, η ανάλυση του διαγράμματος 5.2 θα μπορούσε να πάρει και ακόμη μία μορφή. Ας υποθέσουμε ότι η επιχείρηση χαρτοπολτού του παραδείγματός μας μπορούσε να μειώσει τους ρύπους που απορρίπτει στον ποταμό επενδύοντας στις απαραίτητες εγκαταστάσεις. Το οριακό κόστος μείωσης των ρύπων θα αυξάνεται όσο εντείνεται η προσπάθεια μείωσης των ρύπων. Θεωρώντας ότι οι μέγιστοι ρύποι της επιχείρησης είναι Ε * το οριακό κόστος μείωσης των ρύπων είναι μηδέν στο επίπεδο αυτό και καθώς οι ρύποι μειώνονται το οριακό κόστος αυξάνεται. Εάν η τεχνολογία μείωσης των ρύπων της εγκατάστασης παραγωγής χαρτοπολτού είχε οριακό κόστος που αντιστοιχούσε στην καμπύλη VMP τότε το άριστο επίπεδο ρύπανσης θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς την μείωση της παραγωγής άμεσα αλλά με την μείωση των ρύπων. Προφανώς το κόστος μείωσης των ρύπων θα συνυπολογιστεί στα υπόλοιπα κόστη παραγωγής του προϊόντος και επομένως η συνολική παραγωγή θα μειωθεί, για δεδομένη ζήτηση. Εάν η ζήτηση αυξηθεί, θα μειωθεί η παραγωγή κάποιου άλλου προϊόντος από την παραγωγή του οποίου θα μετακινηθούν πόροι για να καλύψουν το κόστος μείωσης των ρύπων. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 57

5.1. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Δικαιώματα ιδιοκτησίας είναι οι κανόνες που διέπουν τα προνόμια και τους περιορισμούς στη χρήση των πόρων από τους ιδιοκτήτες τους. Η επιστήμη των οικονομικών εξετάζει μεταξύ άλλων και το πώς επηρεάζουν διαφορετικές δομές δικαιωμάτων την συμπεριφορά των οικονομούντων ατόμων, το πώς επηρεάζουν διαφορετικές δομές δικαιωμάτων το οικονομικό σύστημα, το πώς οι μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες επηρεάζουν τον καθορισμό των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, το πώς επηρεάζει η μεταβολή των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας την διανομή του πλούτου. Ο ρόλος του κράτους είναι πολύ σημαντικός είτε όσον αφορά δικαιώματα ιδιοκτησίας τα οποία το ίδιο έχει (με ακραία περίπτωση τις κεντρικά σχεδιαζόμενες οικονομίες στις οποίες το κράτος έχει τα δικαιώματα όλων των πόρων) είτε καθορίζοντας την διανομή και το εύρος των ιδιωτικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Η ύπαρξη ιδιωτικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας παρέχει κίνητρα κέρδους, τα οποία παρότι αποτελούν τον κινητήριο μοχλό της οικονομικής δραστηριότητας, πολλές φορές είναι πηγή των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Το κράτος όμως έχει τη δυνατότητα να μεταβάλλει το πλαίσιο των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και να δώσει κίνητρα (μέσα στα πλαίσια των ιδιωτικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας) για την προστασία του περιβάλλοντος. Κατ αρχήν είναι σημαντικό να εδραιώσουμε ότι όταν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας είναι σαφώς καθορισμένα, οδηγούν σε αποτελεσματική κατανομή των πόρων, με δεδομένο ότι οι αγορές είναι τέλεια ανταγωνιστικές. Τα χαρακτηριστικά σαφώς καθορισμένων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας τα οποία οδηγούν στην μέγιστη αποτελεσματικότητας είναι: Καθολικότητα (καθορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις) Αποκλειστικότητα απόδοσης οφελών και κόστους στον ιδιοκτήτη Δυνατότητα ελεύθερης μεταβίβασης Δυνατότητα νομικής προστασίας Στην περίπτωση σαφώς καθορισμένων δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, το κοινωνικό πλεόνασμα (άθροισμα πλεονασμάτων καταναλωτών και παραγωγών) μεγιστοποιείται όπως φαίνεται στο διάγραμμα 5.3, το οποίο είναι το ίδιο με το διάγραμμα 3.17. Όπως διεξοδικά αναφέραμε στο Κεφάλαιο 3, το πλεόνασμα του παραγωγού είναι τα κέρδη. Κέρδη στον τέλειο ανταγωνισμό μπορούν να υπάρχουν βραχυχρόνια. Μακροχρόνια η είσοδος επιχειρήσεων εκμηδενίζει τα κέρδη υπό την προϋπόθεση ότι όλες οι επιχειρήσεις είναι εξίσου αποδοτικές (ίδια τεχνολογία). Το διάγραμμα 5.3 παρουσιάζει την ισορροπία σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού, ισορροπία στην οποία το άθροισμα των πλεονασμάτων καταναλωτών και παραγωγών μεγιστοποιείται. Για να ενεργήσουν όμως οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις με τρόπο ώστε να φτάσουμε στο άριστο σημείο, θα πρέπει να υπάρχει διασφάλιση ότι μπορούν να επικαρπωθούν τα οφέλη των ενεργειών τους, δηλαδή ότι υπάρχουν σαφώς καθορισμένα ιδιωτικά δικαιώματα ιδιοκτησίας. Δηλαδή τα ιδιωτικά δικαιώματα και είναι καθορισμένα και προστατεύονται έτσι ώστε η επιχείρηση μπορεί να επικαρπωθεί τα κέρδη που δημιουργεί και οι καταναλωτές έχουν δικαιώματα κατανάλωσης των προϊόντων που αγοράζουν. Στο Κεφάλαιο 3 υποθέσαμε ότι αυτές οι συνθήκες ισχύουν. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 58

P CS A S P * E PS B D Q 1 Διάγραμμα 5.3. Δικαιώματα ιδιοκτησίας και μεγιστοποίηση του κοινωνικού πλεονάσματος Στην περίπτωση αμιγώς ιδιωτικών αγαθών ο προσδιορισμός δικαιωμάτων ιδιοκτησίας είναι υπαρκτός και δεδομένος και η προστασία τους έχει προβλεφθεί. Αντίθετα, όπως αναφέραμε στο Κεφάλαιο 4 υπάρχουν περιπτώσεις αγαθών τα οποία δεν έχουν χαρακτηριστικά αμιγώς ιδιωτικών αγαθών και περιπτώσεις αγαθών τα οποία δημιουργούν εξωτερικότητες. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ο σαφής καθορισμός δικαιωμάτων δεν είναι δεδομένος και η έλλειψη του μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην αποτελεσματική κατανομή των πόρων. Επίσης προβλήματα στην επίτευξη της άριστης κατανομής μπορεί να δημιουργηθούν από την ύπαρξη μονοπωλίων όπως είδαμε στο Κεφάλαιο 3, και επίσης στην περίπτωση πόρων που βρίσκονται σε σπανιότητα ή παρουσιάζουν διαβαθμίσεις ποιότητας. Για να αυξηθεί η προσφορά αγροτικών προϊόντων για παράδειγμα, θα πρέπει να καλλιεργηθεί λιγότερο αποδοτική γη (με υψηλότερο κόστος καλλιέργειας) και επομένως η πλέον αποδοτική γη θα αποφέρει μακροχρόνια κέρδη (με τη μορφή προσόδου σπανιότητας). Ένα άλλο παράδειγμα ύπαρξης προσόδου σπανιότητας αποτελεί η διαχρονική κατανομή ενός εξαντλήσιμου πόρου, ο οποίος έχει σταθερό κόστος απόσπασης, περίπτωση που θα αναλύσουμε εκτενώς σε επόμενο Κεφάλαιο. Επομένως το οικονομικό σύστημα κατανέμει αποτελεσματικά τους πόρους στις διάφορες χρήσεις τους κάτω από «τέλειες συνθήκες». Οι τέλειες αυτές συνθήκες συμπεριλαμβάνουν και ένα σαφώς καθορισμένο σύστημα δικαιωμάτων ιδιοκτησίας πέρα από τις γνωστές υποθέσεις των τέλεια ανταγωνιστικών αγορών, ιδιωτικών αγαθών κ.λ.π. Στην περίπτωση που τα δικαιώματα ιδιοκτησίας δεν είναι σαφώς καθορισμένα θα πρέπει να υπάρξει παρέμβαση της κυβέρνησης, η οποία μπορεί να είναι είτε άμεση είτε έμμεση καθορίζοντας απλώς τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και επιτρέποντας στα άτομα να λύσουν το πρόβλημα με άμεσες διαπραγματεύσεις. Q * Q Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 59

5.2. ΑΜΕΣΕΣ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙΣ. ΤΟ ΘΕΩΡΗΜΑ ΤΟΥ ΚΟΟΥΖ Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των πολιτικών παρέμβασης της κυβέρνησης για την διόρθωση των προβλημάτων που δημιουργούνται στις αγορές όταν υπάρχουν αρνητικές εξωτερικότητες (μας ενδιαφέρουν κυρίως οι περιβαλλοντικές εξωτερικότητες και ως εκ τούτου θα εστιάσουμε την προσοχή μας στις αρνητικές εξωτερικότητες), θα αναλύσουμε στο Τμήμα αυτό την θεωρία του Κόουζ (Coase) για την επίλυση των προβλημάτων από εξωτερικότητες μέσα από διαπραγματεύσεις. Ας υποθέσουμε ότι μια παραγωγική δραστηριότητα την ίδια στιγμή που δημιουργεί οφέλη (κέρδη) στον ιδιοκτήτη της, δημιουργεί και ζημιές σε κάποια άλλη δραστηριότητα. Ένα παράδειγμα που πολύ συχνά χρησιμοποιείται είναι μια βιομηχανία σιδήρου η οποία απορρίπτει τα απόβλητά της στο ποτάμι δίπλα στο οποίο είναι εγκατεστημένη. Τα απόβλητα αυτά μολύνουν τα νερά του ποταμού και μειώνουν τον πληθυσμό των ψαριών στο ποτάμι, πράγμα το οποίο ζημιώνει μια επιχείρηση αλιευτών που λειτουργεί λίγο παρακάτω στο ποτάμι. Κόστη, οφέλη σε MEC Α Β Δ Γ MNPB Q min Q max Παραγωγή, ρύπανση Διάγραμμα 5.4. Επίλυση εξωτερικοτήτων με διαπραγματεύσεις Η περίπτωση αυτή περιγράφεται από το διάγραμμα 5.4. Τα οριακά καθαρά ιδιωτικά οφέλη της βιομηχανίας σιδήρου απεικονίζονται από την καμπύλη MNPB. Τα οριακά οφέλη μειώνονται όσο αυξάνεται η δραστηριότητα της βιομηχανίας. Το οριακό κόστος το οποίο δημιουργούν τα λύματα της βιομηχανίας σιδήρου στους ψαράδες απεικονίζονται από την καμπύλη MEC. Το οριακό κόστος αυξάνεται όσο αυξάνεται η ρύπανση και επομένως η παραγωγική δραστηριότητα της βιομηχανίας σιδήρου. Υποθέτουμε ότι η ζημιά ξεκινά από κάποιο θετικό επίπεδο ρύπων, Q min, καθώς το περιβάλλον έχει κάποια ικανότητα να απορροφά ρύπους. Εάν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας ανήκουν στον ρυπαίνοντα (δηλαδή εάν η βιομηχανία σιδήρου έχει το Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 60

δικαίωμα να αποβάλει όσα λύματα αυτή θέλει) αυτός επιλέγει Q max. Εάν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας ανήκουν στον υπομένοντα την εξωτερικότητα (δηλαδή εάν οι ψαράδες έχουν τα δικαιώματα στο καθαρό νερό του ποταμού) αυτός επιλέγει Q. min Όπως γίνεται φανερό από το διάγραμμα 5.4 καμιά από τις επιλογές αυτές δεν μεγιστοποιεί την κοινωνική (συνολική) ωφέλεια, η οποία περιορίζεται είτε στην επιφάνια Α+(Β-Δ) (όταν τα δικαιώματα ανήκουν στην βιομηχανία σιδήρου) είτε στην επιφάνεια Α (όταν τα δικαιώματα ανήκουν στους ψαράδες). Θα πρέπει αναλύοντας το διάγραμμα 5.4 να λαμβάνουμε υπόψη ότι η περιοχή Γ αποτελεί ωφέλεια για την βιομηχανία σιδήρου αλλά και κόστος για τους ψαράδες. Στην πρώτη περίπτωση, από ένα επίπεδο ρύπων και πέρα τα οφέλη της βιομηχανίας σιδήρου είναι μικρότερα από τις ζημιές των ψαράδων. Επίσης στην δεύτερη περίπτωση οι ζημιές που αποφεύγουν οι ψαράδες είναι μικρότερες από τα διαφυγόντα κέρδη της βιομηχανίας σιδήρου. Επομένως υπάρχει κοινό κίνητρο και για τους δύο να έρθουν σε διαπραγματεύσεις για τον καθορισμό του επιπέδου των ρύπων ανεξάρτητα από το ποιος έχει τα δικαιώματα. Κόστη, οφέλη σε MEC P * Α Β Δ Ζ ΕΕ MNPB Q min Q * Q max Παραγωγή, ρύπανση Διάγραμμα 5.5. Επίλυση εξωτερικοτήτων με διαπραγματεύσεις Για να διευκολύνουμε την ανάλυση, στο διάγραμμα 5.5 έχουμε υποδιαιρέσει την περιοχή του συνολικού κόστους των ψαράδων σε τρεις περιοχές, δηλαδή σε σύγκριση με το διάγραμμα 5.4 έχουμε Γ= Ε+Ζ. Στο επίπεδο Q * της δραστηριότητας του ρυπαίνοντα, μεγιστοποιείται η καθαρή κοινωνική ωφέλεια, η οποία είναι ίση με το άθροισμα των περιοχών Α+Β. Η συνέχιση της δραστηριότητας πέρα από το επίπεδο Q * δημιουργεί μεγαλύτερα κόστη από ότι οφέλη στην κοινωνία. Στο διάγραμμα 5.5 στα δεξιά του Q * η καμπύλη MEC βρίσκεται πάνω από την καμπύλη MNPB. Ομοίως το να περιοριστεί η δραστηριότητα σε επίπεδο μικρότερο του Q * έχει ως αποτέλεσμα την απεμπόληση δυνητικής ωφέλειας καθώς αριστερά του Q * η καμπύλη MNPB Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 61

βρίσκεται πάνω από την καμπύλη MEC. Το άριστο κοινωνικά επίπεδο της δραστηριότητας βρίσκεται στο σημείο τομής των καμπυλών MEC και MNPB. Ας υποθέσουμε ότι τα δικαιώματα ιδιοκτησίας διανέμονται είτε στους ψαράδες είτε στην βιομηχανία σιδήρου. Στην περίπτωση που τα δικαιώματα ανήκουν στον * ρυπαίνοντα, αυτός επιλέγει Qmax. Το συνολικό του όφελος από την δραστηριότητα Q έως Q max είναι η περιοχή του τριγώνου Ε, ενώ το συνολικό κόστος της είναι η περιοχή του τραπεζίου Δ+Ε. Επομένως το συνολικό (κοινωνικό) καθαρό κόστος είναι η περιοχή του τριγώνου Δ. Εάν οι ψαράδες πληρώσουν στην βιομηχανία σιδήρου ποσό ίσο με την περιοχή Ε συν μέρος του Δ, τότε και οι δύο ωφελούνται και φτάνουμε στο άριστο επίπεδο δραστηριότητας. Με την ίδια διαδικασία διαπραγματεύσεων μπορούμε να φτάσουμε στο άριστο επίπεδο της δραστηριότητας και στην περίπτωση στην οποία τα δικαιώματα ιδιοκτησίας ανήκουν στους ψαράδες. Και στις δύο περιπτώσεις θα οδηγηθούμε μέσα από τις διαπραγματεύσεις στο κοινωνικά άριστο επίπεδο της δραστηριότητας Q *. Η πρόταση για εσωτερίκευση των εξωτερικοτήτων που εμφανίζονται μεταξύ των ατόμων μέσα από διαπραγματεύσεις ανήκει στον Νομπελίστα (1991) οικονομολόγο Ρόναλντ Κόουζ και παρουσιάστηκε στο άρθρο Coase Ronald, The problem of social cost. The Journal of Law and Economics, Vol. 3, pp.1-44. Η πρόταση αυτή είναι γνωστή ως Θεώρημα του Κόουζ το οποίο αναφέρει τα εξής: Θεώρημα του Coase: Εάν τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα είναι σαφώς καθορισμένα, ανεξάρτητα από το σε ποιόν ανήκουν, οι άμεσες διαπραγματεύσεις θα οδηγήσουν στο άριστο επίπεδο της δραστηριότητας Σύμφωνα λοιπόν με τον Κόουζ, τα εμπλεκόμενα στην εξωτερικότητα άτομα ή φορείς, μπορούν να καταλήξουν στην άριστη λύση μέσο διαπραγματεύσεων. Επομένως, ο ρόλος της κυβέρνησης περιορίζεται απλώς στον καθορισμό των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. 5.2.1 ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΩΡΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΟΟΥΖ Παρά την σημαντική συμβολή του θεωρήματος του Κόουζ, οι λύσεις μέσο διαπραγματεύσεων παρουσιάζουν πολύ σημαντικά προβλήματα στην πράξη. Μερικά από τα σημαντικότερα σημεία στα οποία έχει επικεντρωθεί η κριτική στο θεώρημα του Κόουζ, Μερικά από τα στοιχεία κριτικής, τα οποία παρουσιάζονται στο άρθρο των V. V. Chari1, and Larry E. Jones A reconsideration of the problem of social cost: Free riders and monopolists? Economic Theory 16, 1 22 (2000), αποτελούν τα παρακάτω: Η κατανομή δικαιωμάτων επηρεάζει το επίπεδο πλούτου των δύο μερών και επομένως και την συμπεριφορά τους. Δηλαδή, ανάλογα με το ποιο μέρος έχει τα δικαιώματα ιδιοκτησίας μπορεί να μετακινηθεί είτε η καμπύλη MNPB είτε η καμπύλη MEC. Στην περίπτωση που η επίδραση στο εισόδημα από την κατανομή των δικαιωμάτων είναι σημαντική τότε μπορεί να επηρεαστεί το άριστο επίπεδο της δραστηριότητας. Στο διάγραμμα 5.6 η μετακίνηση της καμπύλης MEC αποτυπώνει την επίδραση που έχει η αύξηση του εισοδήματος στους ψαράδες (λόγο της κατανομής των δικαιωμάτων σε αυτούς) στην εκτίμηση του κόστους που τους επιβάλει η λειτουργία της σιδηροβιομηχανίας. Όσο υψηλότερο είναι τι εισόδημά τους Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 62

τόσο υψηλότερα αποτιμούν το κόστος από την ρύπανση του ποταμού. Στην περίπτωση αυτή το άριστο επίπεδο ρύπων και άρα λειτουργίας της σιδηροβιομηχανίας είναι Q * 1 το οποίο είναι μικρότερο από το Q *. Αντίστοιχα, εάν τα δικαιώματα αποδιδόταν στην σιδηροβιομηχανία, τότε το άριστο επίπεδο λειτουργίας θα ήταν Q * 2. Επομένως, όταν η εισοδηματικές επιδράσεις από την κατανομή των δικαιωμάτων είναι σημαντικές, η κατανομή των δικαιωμάτων επηρεάζει το άριστο επίπεδο της δραστηριότητας. Κόστη, οφέλη σε MEC 1 MEC MNPB 1 MNPB Q min Q * 1 Q * Q * 2 Q max Παραγωγή, ρύπανση Διάγραμμα 5.6. Εισοδηματικές επιδράσεις από την κατανομή δικαιωμάτων Επίσης το Θεώρημα του Κόουζ ισχύει μόνο στην περίπτωση που οι αγορές είναι τέλεια ανταγωνιστικές. Στην περίπτωση στην οποία έχουμε ατελή ανταγωνισμό, η καμπύλη MNPB θα είναι διαφορετική από αυτή που υποθέτουμε σε τέλειο ανταγωνισμό και επομένως οι διαπραγματεύσεις δεν θα μας οδηγήσουν στο άριστο επίπεδο της δραστηριότητας. Σε πολλές περιπτώσεις εξωτερικοτήτων έχουμε σημαντικά προβλήματα πληροφόρησης. Τέτοια προβλήματα μπορεί να προκύψουν είτε επειδή είναι δύσκολο να συγκεκριμενοποιηθούν τα άτομα που επηρεάζονται από την δραστηριότητα (παραδείγματα αποτελούν περιπτώσεις στις οποίες η ρύπανση επηρεάζει για μεγάλο χρονικό διάστημα το περιβάλλον, όπως τοξικά ραδιενεργά, και χημικά απόβλητα, είτε περιπτώσεις πόρων ανοικτής πρόσβασης) είτε τα άτομα που επηρεάζονται δεν έχουν την απαραίτητη πληροφόρηση, είτε τα άτομα που επηρεάζονται έχουν κίνητρα να παρουσιάσουν διαφορετικά από τα πραγματικά κόστη. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις που υπάρχει ασυμμετρία πληροφόρησης οι απαιτούμενες διαπραγματεύσεις γίνονται πολύ χρονοβόρες, έντονες και πολυδάπανες και ως εκ τούτου πολλές φορές τα άτομα μπορεί να αποθαρρυνθούν και να μην ξεκινήσουν διαδικασίες διαπραγμάτευσης. Ας Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 63

επιστρέψουμε στο παράδειγμα της μόλυνσης του ποταμού από την εγκατάσταση σιδήρου. Εάν οι ψαράδες έχουν δεδομένα σχετικά με τις ποσότητες των ψαριών πριν και μετά την εγκατάσταση της σιδηροβιομηχανίας στην περιοχή μπορούν εύκολα να θεμελιώσουν το κόστος το οποίο επιβάλει η σιδηροβιομηχανία. Πολύ πιο δύσκολα όμως θα μπορούσαν να αποτιμηθούν τα κόστη που επιβάλει η σιδηροβιομηχανία από την αισθητική υποβάθμιση της περιοχής. Πέρα από τα καθαρά κόστη διαπραγματεύσεων, παρουσιάζονται και κόστη συντονισμού όταν τα άτομα που επηρεάζονται είναι πολλά. Στην περίπτωση αυτή τα κόστη μπορεί να υπερβούν τα δυνητικά κέρδη και επομένως να μην οδηγηθούμε σε λύση του προβλήματος. Ας υποθέσουμε ότι κοντά στην σιδηροβιομηχανία υπάρχει ένα σχολείο και ότι οι εκπομπές ρύπων της σιδηροβιομηχανίας επηρεάζουν την υγεία των παιδιών. Οι γονείς των παιδιών οι οποίοι αγωνιούν δεν μπορούν να αντιδράσουν αποτελεσματικά ο καθένας μόνος του και θα πρέπει να συνεννοηθούν και να δράσουν συλλογικά. Στην περίπτωση αυτή είναι εύκολο να βρεθούν όλοι οι γονείς (σε άλλες περιπτώσεις που δεν υπάρχει κάποιος συνδετικός κρίκος όπως το σχολειό, προκύπτει ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα) και να συγκαλέσουν μια συνάντηση για να δράσουν εναντίον της σιδηροβιομηχανίας. Ακόμη όμως και στην περίπτωση αυτή μπορεί κάποιοι γονείς, σκεφτόμενοι ως «τζαμπατζήδες» να μην συμμετέχουν θεωρώντας ότι οι υπόλοιποι γονείς θα δράσουν αποτελεσματικά και θα μειώσουν το πρόβλημα των δικών τους παιδιών. Δηλαδή εδώ έχουμε μια περίπτωση εξωτερικότητας με χαρακτηριστικά δημόσιου αγαθού. Εάν πολλοί γονείς σκεφτούν με αυτόν τον τρόπο, τα κίνητρα του «τζαμπατζή» θα υπερισχύσουν της συλλογικής δράσης και δεν θα φτάσουμε σε αποτελεσματική λύση του προβλήματος. 5.2.2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΑΠΟΔΕΚΤΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ Οι κοινωνικοί κανόνες είναι ένας άλλος τρόπος για την εσωτερίκευση των εξωτερικοτήτων. Κοινωνικός κανόνας είναι μια συμπεριφορά την οποία τα άτομα αποδέχονται επειδή όλοι οι υπόλοιποι συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο. Οι κοινωνικοί κανόνες αποτελούν τη βάση των «κοινωνικά ορθής» συμπεριφοράς που μπορεί να υπερβαίνει τις προσωπικές επιθυμίες. Τα άτομα ακολουθούν τις κοινωνικές επιταγές κυρίως γιατί φοβούνται ότι θα εξοστρακισθούν ή γιατί παίρνουν άμεσα προσωπική ευχαρίστηση από την τήρηση των κοινωνικών κανόνων. Ένα παράδειγμα κοινωνικών κανόνων που αποτρέπουν την δημιουργία εξωτερικοτήτων θα μπορούσε να ήταν η αποτροπή καπνίσματος σε κλειστούς χώρους. 5.2.3 ΚΑΝΟΝΕΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Στις περιπτώσεις στις οποίες η λύση μέσο άμεσων διαπραγματεύσεων δεν είναι δυνατή τότε μπορούν τα δικαστήρια να καταφύγουν σε κανόνες νομικής ευθύνης (liability rules). Τα δικαστήρια επιδικάζουν χρηματικές αποζημιώσεις στα θιγόμενα μέρη μετά την δημιουργία ενός εξωτερικού κόστους. Αν και οι κανόνες νομικής ευθύνης χειρίζονται προβλήματα που έχουν ήδη συντελεστεί, οι χρηματικές επιδικάσεις λειτουργούν αποτρεπτικά στο μέλλον καθώς υπάρχει το δεδικασμένο και άρα δημιουργούνται κίνητρα για αποτελεσματικό προσδιορισμό του επιπέδου της δραστηριότητας. Εάν μια επιχείρηση ή ένα άτομο γνωρίζει ότι θα κληθεί να πληρώσει για την περιβαλλοντική ζημιά που οι δράσεις του θα δημιουργήσουν, θα μειώσει τις επιπτώσεις των δράσεών του για να αποφύγει την ευθύνη. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 64