Ποιότητα ζωής στίγμα, εκπαίδευση, εργασία, οικογένεια Κατερίνα Τερζούδη Επικ. Καθηγήτρια Νευρολογίας ΔΠΘ
Ποιότητα ζωής στην επιληψία «Η επιληψία είναι μία διαταραχή του εγκεφάλου που χαρακτηρίζεται από την προδιάθεση για επιληπτικές κρίσεις και τις νευροβιολογικές, νοητικές, ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις» Τεκμηριωμένη, αρνητική συσχέτιση της επιληψίας με την ποιότητα ζωής Fisher RS et al. Epileptic seizures and epilepsy: definitions proposed by the ILAE and IBE. Epilepsia 2005
Ποιότητα ζωής στην επιληψία Ποικίλες παράμετροι Σωματική υγεία Ψυχική υγεία Κοινωνικοί παράγοντες Υποκειμενική εκτίμηση του ίδιου του ασθενή Auriel E et al. Quality of life in seizure-free patients with epilepsy on monotherapy. Epilepsy Behav 2009
Ποιότητα ζωής στην επιληψία Στόχος η βελτίωσή της ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του ασθενή Έρευνα και καθημερινή κλινική πρακτική (;) Auriel E et al. Quality of life in seizure-free patients with epilepsy on monotherapy. Epilepsy Behav 2009
Αξιολόγηση ποιότητας ζωής στην επιληψία Κλίμακες αξιολόγησης της ποιότητας ζωής σχετιζόμενες με την υγεία SF-36 Ειδικές κλίμακες για την ποιότητα ζωής στην επιληψία QOLIE -31, QOLIE-89 Ελληνική έκδοση QOLIE-10 Liverpool Quality of Life Battery
Συναισθηματική ευεξία Κοινωνική λειτουργικότητα Ενέργεια/κόπωση Νοητικές λειτουργίες Ανησυχία για τις κρίσεις Ανεπιθύμητες ενέργειες Συνολική ποιότητα ζωής
Ποιότητα ζωής στην επιληψία Σωματική υγεία συχνότητα κρίσεων συνοδές νόσοι ανεπιθύμητες ενέργειες Ψυχική κατάσταση στρες κατάθλιψη Κοινωνικές παράμετροι Taylor RS et al. Predicotrs of health-related quality of life and costs in adults with epilepsy: a systematic review. Epilepsia 2011
Κοινωνικές παράμετροι Εργασία Εκπαίδευση Οικογένεια Στίγμα Αθλητισμός Ταξίδια
Εργασία Οικονομικές απολαβές Αυτοεκτίμηση, κοινωνική ένταξη Ιδιαίτερη σημασία για τα άτομα με επιληψία Στίγμα εργασιακή απασχόληση
Επιληψία και εργασία Δυσκολία στην εύρεση και διατήρηση εργασίας μεγάλο ποσοστό ανεργίας 35-63% ασθενών θεωρεί ότι η επιληψία επηρεάζει την καριέρα Εργασία μερικής απασχόλησης Λιγότερες ευκαιρίες για εξέλιξη θέση κατώτερη των προσόντων απασχόληση σε χειρονακτική εργασία ή εργασία που δεν απαιτεί προσόντα Smeets VMJ. Epilepsy and employment: literature review. Epilepsy Behav 2007 Fisher RS et al. The impact of epilepsy from the patient s perspective. Descriptions and subjective perceptions. Epilepsy Res 2000
Επιληψία και εργασία Αντικειμενικοί παράγοντες κρίσεις (απρόβλεπτες) οδήγηση ατυχήματα ανεπιθύμητες ενέργειες συνοδές παθήσεις κατάθλιψη, νοητικές διαταραχές Υποκειμενικοί παράγοντες στίγμα χαμηλή αυτοεκτίμηση παθητική στάση Clarke BM et al. Work beliefs and work status in epilepsy. Epilepsy Behav 2006 Doughty J et al: Cross-cultural differencies in levels of knowledge about epilepsy. Epilepsia 2003
Εργαζόμενοι με επιληψία Άτομα με καλό έλεγχο των κρίσεων, χωρίς συνοδές παθήσεις έχουν καλή επαγγελματική αποκατάσταση λιγότερες κρίσεις: σταθερός παράγοντας Καλύτερη εκπαίδευση τριτοβάθμια Περισσότερες πιθανότητες να προσληφθούν όταν αποκρύπτουν την επιληψία Jacoby A. Impact of epilepsy on employment status: findings from a UK study of people with well-controlled epilepsy. Epilepsy Res 1995. Majkowska Svolinska B et al. Employment in people with epilepsy from the perspectives of patients, neurologists and the general Population. Epilepsy Behav 2012
Μεγαλύτερο ποσοστό απασχόλησης οι ασθενείς με τριτοβάθμια εκπαίδευση <1 κρίση/έτος ωστόσο, 40% εργαζομένων: >1 κρίση/μήνα 64% ενημέρωσαν εργοδότη (55% συναδέλφους) φόβος απόλυσης, στιγματισμού, άνισης μεταχείρισης 75% γενικού πληθυσμού πρόθυμοι να έχουν συνάδελφο με επιληψία κυρίως οι νέοι, με καλύτερη εκπαίδευση
Κριτήρια νευρολόγων για απασχόληση καλός έλεγχος των κρίσεων είδος της εργασίας τύπος επιληψίας συμμόρφωση στην αγωγή προστατευμένο εργασιακό περιβάλλον, καλή γενική υγεία, νοητικό επίπεδο, εργασιακά προσόντα
Βελτίωση απόψεων κοινού Μικρό ποσοστό πιστεύει ότι δεν πρέπει να εργάζονται περίπου 10% (30% το 1967) 38% το 2000 (Ουγγαρία) Επαγγέλματα αντίστοιχα των προσόντων παλαιότερα απασχολούνταν σε θέσεις κατώτερων απαιτήσεων των προσόντων τους Majkowska Svolinska B et al. Employment in people with epilepsy from the perspectives of patients, neurologists and the general Population. Epilepsy Behav 2012
Ποσοστό απασχόλησης: 59% (14-89%) Υπερδιπλάσιο ποσοστό ανεργίας συγκριτικά με υγιείς Αντικρουόμενα δεδομένα για συσχέτιση της απασχόλησης με τον έλεγχο των κρίσεων Ψυχολογικοί παράγοντες με αρνητική συσχέτιση με απασχόληση κατάθλιψη, προσλαμβανόμενο στίγμα, αποκάλυψη επιληψίας Θετική συσχέτιση με απασχόληση Ικανότητα οδήγησης Υποστηρικτικοί και ενημερωμένοι εργοδότες και συνάδελφοι
9/10 δεν έχουν πρόβλημα στο να εργάζονται τα άτομα με επιληψία αλλά μόνο 2/3 θα προσλάμβαναν άτομο με επιληψία 9/10 θέλουν να ενημερώνονται οι εργοδότες/συνάδελφοι αλλά μόνο 2/3 θα ενημέρωναν οι ίδιοι 4% είχαν ικανοποιητική γνώση για την επιληψία 56% θέλουν καλύτερη ενημέρωση Πιο θετική στάση είχαν όσοι γνώριζαν κάποιο άτομο με επιληψία ανάγκη για ενημέρωση
74% ανησυχούν για αιφνίδια απρόβλεπτη συμπεριφορά του συναδέλφου με επιληψία 30% αισθάνονται ικανοί να προσφέρουν πρώτες βοήθειες σε επιληπτική κρίση κυρίως οι υψηλόβαθμοι Εκπαίδευση των εργαζομένων στην παροχή πρώτων βοηθειών στην επιληψία
Εκπαίδευση των ατόμων με επιληψία Στρατηγική ενεργητικής αντιμετώπισης των προβλημάτων καλύτερη προσαρμογή στη νόσο κοινωνική ένταξη, εργασία, εκπαίδευση Παιδιά
Εργασία και αναπηρία Πρόσληψη σε Δημόσιες Υπηρεσίες για άτομα με αναπηρία, σε ποσοστό 2% των θέσεων, ή 20% σε ορισμένα επαγγέλματα Πρόσληψη σε Ιδιωτικές Επιχειρήσεις, σε ποσοστό 2% των θέσεων Επιπλέον ημέρες άδειας για τον εργαζόμενο ή Γονέα/Σύζυγο ΑμεΑ Μειωμένο ωράριο εργασίας
Επιληψία και εκπαίδευση Οι νοητικές διαταραχές είναι συνήθεις και αξιολογούνται ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα των ατόμων με επιληψία Νοητική έκπτωση Μειωμένη ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών Διαταραχή προσοχής και συγκέντρωσης Διαταραχή μνήμης Fisher RS et al. The impact of epilepsy from te patient s perspective: II Views about therapy and health-care. Epilepsy Res 2000
Επιληψία και εκπαίδευση Η επιληψία επιδρά στη σχολική επίδοση Παιδιά με φυσιολογικό νοητικό πηλίκο πριν την 1 η κρίση έχουν δυσκολίες στην εκπαίδευση Αρνητική επίπτωση στην εκπαίδευση κατά το 1 ο έτος της διάγνωσης στα παιδιά με επιληψία Ακόμη και παιδιά με ιδιοπαθή επιληψία και καλό έλεγχο των κρίσεων έχουν μαθησιακές δυσκολίες Fastenau PS et al. Neuropsycologiacl status at seizure onset in children: risk factors for early cognitive deficits. Neurology 2009 Prassouli A et al. Evaluation of learning difficulties in epileptic children with IGE and well-controlled seizures. Pediatrics 2008
Επιληψία και εκπαίδευση Συσχέτιση της βαρύτητας της επιληψίας με την επιδείνωση των επιδόσεων Αρνητική επίδραση στη μάθηση πρώιμη έναρξη επιληψίας διάρκεια επιληψίας όχι καλός έλεγχος των κρίσεων συμπτωματική επιληψία Καλός έλεγχος των κρίσεων καλύτερη πρόγνωση σχετικά με τη μάθηση βελτίωση των επιδόσεων σε περιόδους ύφεσης Thompson PJ et al. Cognitive decline in severe intractable epilepsy. Epilepsia 2005
Επιληψία και μαθησιακές διαταραχές 25% ατόμων με μαθησιακές διαταραχές έχουν επιληψία 25% ατόμων με επιληψία έχουν μαθησιακές διαταραχές Beghi C et al. Learning disorders in epilepsy. Epilepsia 2007 Bell GS et al. The epidemiology of epilepsy: the size of the problem. Seizure 2001
Επιληψία και μάθηση Ιατρικοί παράγοντες κρίσεις μεσοκρισικές εκφορτίσεις διαταραχή του ύπνου απώλεια νευρώνων ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων κυρίως παλαιότερα ΑΕΦ φαινοβαρβιτάλη, φαινυτοΐνη, καρβαμαζεπίνη, βαλπροϊκό τοπιραμάτη, ζονισαμίδη καλύτερο προφίλ: λεβετιρασετάμη, λαμοτριγίνη, γκαμπαπεντίνη, λακοσαμίδη, περαμπανέλη Ijff DM. Cognitive effects of lacosamide as adjunctive therapy in epilepsy. Acta Neurol Scand 2015 White JR. Zonisamide discontinuation due to psychiatric and cognitive adverse events. Neurology 2010 Chen B et al. Cross-sensitivity of patient-perceived adverse cognitive effects with AED use. Epilepsy Behav 2015 Meado KJ et al. Cognitive effects of adjunctive perampanel for partial-onset seizures. A randomized trial. Epilepsia 2016
Επιληψία και μάθηση Συνοδές διαταραχές διαταραχή ελλειμματικής προσοχής αυτισμός άγχος και κατάθλιψη συννοσηρότητα με νευρολογικές παθήσεις Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες απόψεις μαθητών, γονέων, εκπαιδευτικών αυτοεκτίμηση μαθητή δυσκολία στην παρακολούθηση/απουσίες Dunn et al. ADHD and epilepsy in childhood. Dev Med Child Neurol 2003 Kadis DS et al. Cognitive and psychological predictors of everyday memory in children with intractable epilepsy. Epilepsy Behav 2004
7 (2-18)ημέρες απουσίας από το σχολείο ανά έτος παρακολούθηση επίδοση 36% πιστεύουν ότι η επιληψία θα επηρεάσει τη μόρφωση 73% πιστεύουν ότι θα επηρεάσει την επαγγελματική αποκατάσταση Ενημέρωση για την επιληψία από το διαδίκτυο (59%) από τον ιατρό νοσηλευτή (57%) 1 στους 3 μαθητές αποκρύπτει την επιληψία
Επιληψία και εκπαίδευση Μειωμένες προσδοκίες εκπαιδευτικών και γονέων υποτίμηση δυνατοτήτων παιδιού Συσχέτιση βαρύτητας επιληψίας με υποκειμενική άποψη εκπαιδευτικών για την απόδοση του μαθητή (όχι πραγματική) Ελλιπής γνώση εκπαιδευτικών για την επιληψία αρνητική στάση Williams J. Learning and behaviour in children with epilepsy. Epilepsy Behav 2003 Katzenstein JN et al. Teachers ratings of the academic performance of children with epilepsy. Epilepsy Behav 2007
Απουσίες από το σχολείο πρόσφατη έναρξη επιληψίας, βαρύτητα επιληψίας, τονικο-κλονικές κρίσεις, παρενέργειες ΑΕΦ αρνητική συσχέτιση με μορφωτικό επίπεδο γονέων και γνώση για την επιληψία
75% των γονέων ενημέρωσαν τους εκπαιδευτικούς διάρκεια επιληψίας γνώση των γονέων για την επιληψία 22% των παιδιών ενημέρωσαν τους συμμαθητές
Συγκριτική, προοπτική μελέτη νοητικών και σχολικών επιδόσεων παιδιών με πρωτοδιαγνωσμένη ιδιοπαθή ή κρυπτογενή επιληψία Συσχέτιση της «ασταθούς» ή «δυσπροσαρμοστικής» συμπεριφοράς των γονέων με τις νοητικές ή συμπεριφορικές διαταραχές των παιδιών
Στρατηγική αντιμετώπισης Παιδιά, έφηβοι, γονείς, εκπαιδευτικοί Πρόληψη και παρακολούθηση των επιδόσεων στα άτομα με διάγνωση επιληψίας Εκπαίδευση/ενημέρωση εκπαιδευτικών
Πρόγραμμα ενημέρωσης/εκπαίδευσης μαθητών για την επιληψία στην Ινδία Φυλλάδια, δραματοθεραπεία, ομαδική συζήτηση, βίντεο Συσχέτιση της γνώσης για την επιληψία με τη στάση και την πρακτική αντιμετώπιση του ασθενή Μετά την παρέμβαση βελτίωση της γνώσης, της συμπεριφοράς και της πρακτικής ικανότητας για παροχή πρώτων βοηθειών στην επιληψία
Πρόγραμμα παρέμβασης με ομιλία και συζήτηση (1.5 ώρας) σε φοιτητές Παιδαγωγικού (Νιγηρία) Βελτίωση των γνώσεων, της στάσης και της ικανότητας παροχής πρώτων βοηθειών στην επιληψία
Ενημέρωση για την επιληψία Εκπαίδευση εκπαιδευτικών-γονέων παιδιών με αναπηρίες και γονέων μαθητών με αναπηρίες 2008 Α.Π.Θ. και Δ.Π.Θ Υπουργείο Παιδείας και ΕΕ Μετά την παρέμβαση βελτίωση της γνώσης και της στάσης των εκπαιδευτικών και των γονέων στην επιληψία
Επιληψία και οικογένεια Γάμος/σύναψη σχέσεων Τεκνοποίηση Σεξουαλική ζωή Ανατροφή παιδιών Κληρονομικότητα Επιβάρυνση οικογένειας
Επιληψία και οικογένεια Κοινωνικός αποκλεισμός φόβος κρίσης παρουσία άλλων λιγότερες ευκαιρίες για συναναστροφές ανεργία, λιγότερες δραστηριότητες εκτός σπιτιού υπερπροστατευτικότητα γονέων Δυσκολία στις διαπροσωπικές σχέσεις από τα πλέον σημαντικά προβλήματα στους νέους ασθενείς Fisher RS et al. The impact of epilepsy from the patient s perspective. II: views about therapy and health-care. Epilepsy Res 2000
Επιληψία και οικογένεια Επίδραση στο γάμο Αρνητική συσχέτιση συχνότητας κρίσεων με πιθανότητα έγγαμης κατάστασης Μικρότερη πιθανότητα σε ασθενείς με μικρή ηλικίας έναρξης επιληψίας Συσχέτιση πιθανότητας γάμου με χρονικό διάστημα από την τελευταία κρίση Πιθανό αίτιο απόκρυψης της επιληψίας Jacoby A et al. The clinical course of epilepsy and its psychosocial correlates: Findings from a U.K community study. Epilepsia 1996
Απόκτηση παιδιών Μικρότερο ποσοστό τεκνοποίησης στις γυναίκες (αλλά και στους άνδρες) με επιληψία παλαιότερες μελέτες Δυσκολία στη σύναψη σχέσεων Φόβος κληρονομικότητας Φόβος τερατογένεσης Ενδοκρινικές διαταραχές σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών Σεξουαλικές διαταραχές ψυχοκοινωνικοί παράγοντες, χαμηλή αυτοεκτίμηση Πρακτικές δυσκολίες στην φροντίδα του παιδιού Artama M et al. Birth rate among patients with epilepsy: a nation-wide polulation based cohort study in Finland. Am J Epidemiol 2004
Απόκτηση παιδιών Συστάσεις Ενημέρωση Προγραμματισμένη κύηση Καλός έλεγχος των κρίσεων Μονοθεραπεία, επιλογή ΑΕΦ Φυλλικό οξύ Αντιμετώπιση ενδοκρινικών διαταραχών Αναζήτηση και αντιμετώπιση σεξουαλικής δυσλειτουργίας
Επιληψία και οικογένεια Επίδραση της επιληψίας στην οικογένεια του ασθενή γονείς (κυρίως μητέρα), αδέλφια παιδιών με επιληψία οικογένεια ενηλίκων ασθενών Στρες Δυσκολίες στο γάμο Περιορισμός κοινωνικών συναναστροφών Χαμηλή αυτοεκτίμηση Ψυχοπαθολογία Ellis N et al. Epilepsy and the family: a review of current literature. Seizure 2000
Επίδραση της επιληψίας στην οικογένεια Άγχος για τη ζωή του ασθενούς/τραυματισμοί Αυξημένες ανάγκες φροντίδας ασθενή Περιορισμοί στην εργασία Οικονομικά προβλήματα Μετακινήσεις, ταξίδια
Η επιληψία προκαλεί επιβάρυνση στους συγγενείς/φροντιστές Η επιβάρυνση έχει αρνητική επίπτωση στην ποιότητα ζωής των φροντιστών Ενδεχομένως η παρέμβαση στους φροντιστές (ενημέρωση, ενεργητική συμμετοχή, αναζήτηση ψυχοπαθολογίας) θα συμβάλλει στην καλύτερη αντιμετώπιση του ασθενή
Στίγμα
Στίγμα Ανεξίτηλο σημάδι στο δέρμα Ένα σημάδι, με το οποίο η κοινωνία διαχωρίζει κάποιες ομάδες. Προκαλεί ντροπή ή καταδίκη (Μπαμπινιώτης 2002) Ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από κάποιον το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής, ενώ ταυτόχρονα τον αναγκάζει να προσπαθεί να κρύψει την ιδιότητα που προκαλεί αυτή την αντιμετώπιση (Goffman 1963) Αφορά πολλές νόσους, όπως η φυματίωση, ο καρκίνος, οι ψυχικές ασθένειες, η επιληψία, αλλά και τη σωματική κατασκευή (βάρος), το φύλο, τη φυλή, τις σεξουαλικές ιδιαιτερότητες (όσα αποφεύγουμε να ονομάσουμε)
Στίγμα και επιληψία Άγνοια, προκατάληψη και διακρίσεις αφορά και τους επαγγελματίες υγείας Το στίγμα και ο κοινωνικός αποκλεισμός απασχολούν τα άτομα με επιληψία σε όλες τις χώρες, ανεξαρτήτως φυλής, κοινωνίας, κουλτούρας 51% σε πολυκεντρική μελέτη στην Ευρώπη το 2000 Επίδραση στην εργασία, οδήγηση, γάμο De Boer HM. Epilepsy stigma. Moving from a global problem to global solutions. Seizure 2010 Baker JA et al. The stigma of epilepsy: a European perspective. Epilepsia 2000
Στίγμα και επιληψία Κλίμακες για την αξιολόγηση του στίγματος Εσωτερικό στίγμα αίσθηση του ατόμου με επιληψία ότι είναι διαφορετικός Διαπροσωπικό στίγμα αρνητικές πράξεις ή αντιδράσεις των οικείων Θεσμικό στίγμα στάση της κοινωνίας (νόμοι) Αντανακλώμενο στίγμα επιδρά στους οικείους ή και στους παρόχους υγείας συντελεί στον κοινωνικό αποκλεισμό Fiest KM. Stigma in epilepsy. Curr Neurol Neurosci Rep 2014
Αντίληψη του στίγματος Προσλαμβανόμενο στίγμα εκφραζόμενο στίγμα Η υποκειμενική εκτίμηση του στίγματος επιδρά αρνητικά στην υγεία και συνδέεται με ψυχοπαθολογία Αυξάνει με την ανησυχία για τις κρίσεις Μειώνεται με την κοινωνική στήριξη και την αυτοενίσχυση του ατόμου με επιληψία Fernandez PT et al. Epilepsy stigma: what do we know and where next? Epilepsy Behav 2011
Αντίληψη του στίγματος Φόβος του στίγματος Το προσλαμβανόμενο στίγμα αποτελεί μεγαλύτερο πρόβλημα από το πραγματικό στίγμα κρίσεις τραυματισμοί κατάθλιψη συνοδές νόσοι Τα χαρακτηριστικά του ατόμου με επιληψία επηρεάζουν: διακρίσεις στο εργασιακό χώρο περιορισμούς λόγω της ασθένειας έτη εκπαίδευσης Ryan R et al. The stigma of epilepsy as a self-concept. Epilepsia 1980 Baker JA et al. The stigma of epilepsy: a European perspective. Epilepsia 2000
Στίγμα και επιληψία Η γνώση για την επιληψία συντελεί στην καταπολέμηση του στίγματος Πιο αποτελεσματική όταν υπάρχει επαφή με άτομα με επιληψία Παρέμβαση στους θεσμούς (νόμοι), την κοινωνία και τα άτομα (ασθενείς, μαθητές, επαγγελματίες υγείας) Παγκόσμια καμπάνια για την καταπολέμηση του στίγματος στην επιληψία De Boer HM. Epilepsy stigma. Moving from a global problem to global solutions. Seizure 2010 Baker JA et al. The stigma of epilepsy: a European perspective. Epilepsia 2000
Παρέμβαση στα άτομα Ψυχοεκπαίδευση Γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία Τεχνικές χαλάρωσης Ψυχοθεραπεία ατομική, ομαδική, οικογενειακή Δραματοθεραπεία
Δραματοθεραπεία Αφήγηση, στόχοι, επαναδιαπραγμάτευση καταστάσεων μέσω δραματοποίησης (παιχνίδι ρόλων) 6 ασθενείς με επιληψία, 3 μήνες, 1 ώρα/εβδομάδα Βελτίωση της ποιότητας ζωής μετά την παρέμβαση
Θέματα ενημέρωσης Γενικά για την επιληψία Διαγνωστικές και θεραπευτικές επιλογές Φάρμακα και παρενέργειες Τύπος κρίσεων, εκλυτικοί παράγοντες και έλεγχος κρίσεων Ατομική φροντίδα Αντιμετώπιση κινδύνων Πρώτες βοήθειες, ασφάλεια και πρόληψη κινδύνου στο σπίτι, την εργασία, το σχολείο Ψυχολογικά ζητήματα Κοινωνικές υπηρεσίες και παροχές Ασφαλιστικά θέματα Εκπαίδευση και φροντίδα υγείας στο σχολείο Εργασία και αυτόνομη διαβίωση ενηλίκων Σημασία της αποκάλυψης για την επιληψία στην εργασία, όπου είναι απαραίτητο Ασφάλεια στο δρόμο και οδήγηση Πρόγνωση Αιφνίδιος θάνατος στην επιληψία Επιληπτική κατάσταση Τρόπος ζωής, ψυχαγωγία και κοινωνικά ζητήματα (συμπεριλαμβανομένων χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών, αλκοόλ, σεξουαλικής δραστηριότητας και έλλειψης ύπνου) Οικογενειακός προγραμματισμός και κύηση Εθελοντικές οργανώσεις, ομάδες αυτο-βοήθειας και τρόπος επικοινωνίας National Institute for Health and Clinical Excellence. The epilepsies. The diagnosis and management of the epilepsies in adults and children in primary and secondary care. London: NICE, 2004
Ελληνική Εθνική Ένωση κατά της Επιληψίας Απευθύνεται στο ευρύ κοινό Στόχος η ενημέρωση των ασθενών/θεραπευτών και του κοινού Καταπολέμηση του στίγματος Σεμινάρια στα σχολεία, ανοικτές εκδηλώσεις για το κοινό Δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού Τηλεφωνική γραμμή επικοινωνίας Ιστοσελίδα, Facebook Ψυχαγωγικές εκδηλώσεις Φυλλάδια ενημερωτικά για την επιληψία στα ιατρεία Βελτίωση πρόσβασης ασθενών στις υπηρεσίες Σύνδεση με την κοινωνία www.epilepsy-greece.gr, τηλ. 2107705795
Ευχαριστώ