Το νόημα των πραγμάτων δεν είναι δεδομένο αλλά παράγεται κοινωνικά ή, διαφορετικά, είναι κοινωνικά κατασκευασμένο.

Το νόημα των πραγμάτων δεν είναι δεδομένο αλλά παράγεται κοινωνικά ή, διαφορετικά, είναι κοινωνικά κατασκευασμένο.

Το βουνό

Το όρος Davidson (San Francisco) Υψόμετρο: 283 μ.

Η πραγματικότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη

Κοινωνικός κονστρουξιονισμός (social constructionism) Ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός περιλαμβάνει ένα σύνολο θεωριών οι οποίες ομαδοποιούνται με βάση την κοινή τους θέση ότι η πραγματικότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη. Στις κοινωνικές επιστήμες οι πρώτοι που διατύπωσαν με σαφήνεια αυτή τη θέση ήταν ο Peter Berger και ο Thomas Luckmann το 1967 στο κλασικό βιβλίο Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας : Αυτό που είναι πραγματικό για το Θιβετιανό μοναχό μπορεί να μην είναι πραγματικό για τον Αμερικανό επιχειρηματία. Η γνώση του εγκληματία διαφέρει από τη γνώση του εγκληματολόγου. Συνεπάγεται ότι συγκεκριμένες συσσωρεύσεις της πραγματικότητας και της γνώσης αντιστοιχούν σε συγκεκριμένα κοινωνικά συμφραζόμενα. (Berger & Luckmann, Η Κοινωνική Κατασκευή της Πραγματικότητας, Αθήνα, Νήσος 2003: 18).

Κοινωνικός κονστρουξιονισμός (social constructionism) Η πραγματικότητα δεν υπάρχει από μόνη της, ούτε έχει κάποιο μοναδικό νόημα που να εξασφαλίζεται από κάποια ουσία. Αντίθετα, η πραγματικότητα νοηματοδοτείται μέσα από διαδικασίες κοινωνικής και πολιτικής κατασκευής. Αυτή η νοηματοδότηση της πραγματικότητας γίνεται μέσω του λόγου (discourse). Η γλώσσα δεν αναπαριστά απλά την πραγματικότητα, αλλά την κατασκευάζει: όταν ονοματίζουμε τα πράγματα, ταυτόχρονα τα νοηματοδοτούμε.

Ουσία ή κατασκευή; Ουσιοκρατία - Υπάρχει μια αυθύπαρκτη ουσία στα πράγματα που καθορίζει το νόημα τους. - Η ουσία αυτή είναι συνήθως διιστορική και άχρονη, το θεμέλιο που εξηγεί διαχρονικά την ανθρώπινη φύση ή τη λειτουργία του κοινωνικού κόσμου. Κοινωνικός κονστρουξιονισμός - Όλα αυτά που θεωρούμε ουσίες είναι κατασκευές των ανθρώπινων κοινοτήτων μέσω του λόγου που έτσι προσδίδουν νόημα στην πραγματικότητά τους. - Ισχύει ακόμα και για έννοιες και πεποιθήσεις που θεωρούνται αυτονόητες ή δεδομένες σε μια κοινωνία.

Κοινωνικός κονστρουξιονισμός (social constructionism) Δεν υπάρχει μία και μοναδική απάντηση για το τι σημαίνει αυτή η εικόνα, αυτό το κείμενο, ή αυτή η έννοια, ακριβώς επειδή τα πράγματα δεν έχουν προκαθορισμένο νόημα. Είναι τα άτομα που μετέχουν σε μια κουλτούρα που τους δίνουν νόημα μέσω της αναπαράστασης τους. Έτσι συχνά παράγονται και συγκρούονται διαφορετικά νοήματα και ερμηνείες. Το νόημα είναι συνεχώς υπό διαπραγμάτευση. Και έτσι, τελικά, η γλώσσα μέσω της ιδιότητας της να συγκροτεί την πραγματικότητα, έχει εξουσιαστικό ρόλο. Συνεπώς, η σχέση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία καθώς και ανάμεσα στο άτομο και τη φύση είναι μια σχέση διαμεσολαβημένη από το λόγο.

Θέσεις των θεωριών της κοινωνικής κατασκευής - Κριτική στάση προς τις γνώσεις που θεωρούνται δεδομένες: η γνώση δεν είναι απλή αντανάκλαση της πραγματικότητας, αλλά προϊόν της αντίληψης μας και της διαμεσολάβησης του λόγου. Συνεπώς, ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός είναι κριτικός σε κάθε βεβαιότητες και δογματισμούς. - Έμφαση στον ιστορικό χαρακτήρα της κατασκευής: ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός δίνει έμφαση στον ανοιχτό και απρόβλεπτο χαρακτήρα των κοινωνικών διαδικασιών, οι οποίες μπορούν να εξεταστούν μόνο στο σχετικό ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο τους. Έτσι, οι απόψεις και οι γνώσεις μας για τον κόσμο είναι ενδεχομενικά καθορισμένες και όχι αναγκαίες, καθώς είναι προϊόντα των ιστορικά καθορισμένων διαδράσεων μεταξύ των ανθρώπων.

Θέσεις των θεωριών της κοινωνικής κατασκευής - Έμφαση στη σχεσιακή φύση της κατασκευής: Η γλώσσα δεν μπορεί παρά να είναι αποτέλεσμα κοινωνικής αλληλόδρασης που προκύπτει από τις σχέσεις ανάμεσα σε άτομα και ομάδες στο πλαίσιο μιας κοινωνίας, υπό τους περιορισμούς του φυσικού περιβάλλοντος. Έτσι, η γλώσσα έχει διπλό ρόλο: απ τη μία είναι θεσμίζουσα, καθώς καθορίζει και κατασκευάζει τις κοινωνικές σχέσεις, και από την άλλη είναι θεσμισμένη καθώς προσφέρει ήδη υπάρχοντες, κληρονομημένους τρόπους κατανόησης και ταξινόμησης του κόσμου. Ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός τονίζει τη σημασία αυτού του ρόλου της γλώσσας και της αλληλεπίδρασης της με τα άτομα, τις ομάδες και των μεταξύ τους σχέσεων.

Κοινωνική κατασκευή και πραγματικότητα Ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός ούτε αρνείται την ύπαρξη της πραγματικότητας, ούτε ταυτίζεται με τον απόλυτο σχετικισμό: - Το ότι η πραγματικότητα αναγνωρίζεται ως προϊόν μηχανισμών κοινωνικής κατασκευής δεν σημαίνει ότι παύει να υφίσταται ως πραγματικότητα ή πως χάνει την υλικότητα της. Υπάρχει ένας πραγματικός κόσμος πέρα από τον έλεγχο μας, η ύπαρξη του οποίου δεν εξαρτάται από την ύπαρξη των ανθρώπων. - Το ότι μια πραγματικότητα είναι κατασκευασμένη δε σημαίνει ότι είναι πλασματική. Οι πραγματικότητες που κατασκευάζουμε μέσω του λόγου δεν είναι απλά νοητικά κατασκευάσματα καθώς, από τη στιγμή που ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων πιστέψει σε αυτές, τότε παράγουν πραγματικές συνέπειες και έτσι γίνονται πραγματικές.

Μαζικά μέσα και η κατασκευή των κοινωνικών προβλημάτων Επιλέγεται τι θα προβληθεί και πόσο και τι δεν θα προβληθεί. Αντικρουόμενοι ορισμοί του προβλήματος: Μια σύγκρουση για την ηγεμονία. Υπερπροβολή κοινωνικών προβλημάτων ως μέσο καθησυχασμού. Κατασκευή κοινωνικών προβλημάτων εκ των προτέρων για να δικαιολογηθεί μια συγκεκριμένη λύση. Η κατασκευή ενός προβλήματος ως παράγοντας της διαιώνισης του. Η αδιαφορία του κοινού στα κατασκευασμένα προβλήματα: αντίσταση ή παθητικότητα;

Η έννοια της ηγεμονίας Antonio Gramsci (1891-1937)

Η έννοια της ηγεμονίας Η εξουσία δεν ασκείται μόνο με την επιβολή μέσω της άσκησης ή την απειλή άσκησης (φυσικής ή μη) βίας, αλλά ασκείται εξίσου, αν όχι περισσότερο, με τη συναίνεση: Καμία κεντρική εξουσία δεν διατηρείται μόνο με την επιβολή, αλλά πρέπει επίσης να ηγείται, πείθοντας για την ηθική και διανοητική ανωτερότητα της και διαδίδοντας την ιδεολογία της. Συνεπώς, η ηγεμονία είναι μια μορφή πολιτικού και κοινωνικού ελέγχου που βασίζεται στην πειθώ. Επιπλέον, η ηγεμονία δεν είναι κάτι που έχεις ή δεν έχεις, αλλά κάτι που βρίσκεται πάντα υπό αμφισβήτηση η ηγεμονία όπως και η συναίνεση είναι κάτι που πρέπει να κερδίζεται συνεχώς. Δηλαδή, η ηγεμονία αφορά τη σύγκρουση μεταξύ κοινωνικών ομάδων σχετικά με το ποια θα επιβάλλει το δικό της ορισμό της πραγματικότητας. Έτσι η ηγεμονία είναι αντικείμενο συνεχούς διαπάλης, και το περιεχόμενο της μεταβάλλεται συνεχώς.

Εξουσία και μικροφυσική της εξουσίας Εξουσία είναι η ικανότητα ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων να επηρεάσει, άμεσα ή έμμεσα, τη συμπεριφορά ενός άλλου ατόμου ή ομάδας. Η έννοια της εξουσίας είναι δυνατό να γίνει αντιληπτή με δύο τρόπους: 1) Με τον τρόπο που χρησιμοποιείται στην καθομιλουμένη γλώσσα - ως Την Εξουσία, η οποία ασκείται από τους κυρίαρχους στους υποτελείς. 2) Με ένα πιο διάχυτο και ευρύ τρόπο που διακρίνουμε στη σκέψη του Michel Foucault: α) Η εξουσία δεν βάζει μόνο περιορισμούς, αλλά είναι επίσης παραγωγική. Η εξουσία παράγει νέους λόγους και νέα γνώση, διαμορφώνει νέες πρακτικές και θεσμούς. β) Η εξουσία δεν λειτουργεί τόσο στο κεντρικό επίπεδο, όσο στο μικροεπίπεδο, αυτό που ο Foucault ονομάζει μικροφυσική της εξουσίας: η εξουσία είναι διάχυτη σε κάθε πλευρά της κοινωνίας και των ανθρώπινων σχέσεων.

Πλαισίωση (framing) Η πλαισίωση ουσιαστικά περιλαμβάνει την επιλογή και την προβολή. Το να πλαισιώσεις συνίσταται στο να επιλέξεις κάποιες πλευρές μιας αντιληπτής πραγματικότητας και να τους δώσεις προεξέχουσα θέση σε ένα κείμενο επικοινωνίας κατά τέτοιο τρόπο ώστε να προωθήσεις ένα συγκεκριμένο ορισμό ενός προβλήματος, μια ερμηνεία, μια ηθική εκτίμηση και/ή μια προτεινόμενη λύση στο ζήτημα που παρουσιάζεται. (Robert Entman, Framing: Toward clarification of a fractured paradigm στο Journal of Communication, v.43/3, 1993: 52). Συνεπώς, τα πλαίσια α) ορίζουν κοινωνικά προβλήματα β) διαγνώσκουν αιτίες γ) κάνουν ηθικές κρίσεις δ) προτείνουν λύσεις

Λόγος (discource) O λόγος (discourse) είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο κατανοούμε και μιλάμε για τον κόσμο και τα κοινωνικά φαινόμενα, ο οποίος προϋποθέτει τη χρήση της γλώσσας. Όταν χρησιμοποιούμε τη γλώσσα αναπαριστούμε την πραγματικότητα με τρόπο που δεν την καθρεφτίζει απλά, αλλά που κατασκευάζει νοήματα και τελικά κατασκευάζει την πραγματικότητα. Ο λόγος αφορά τις "πραγματικότητες" που κατασκευάζουμε με τη γλώσσα.

Σημειωτική: ο πρόδρομος της Ανάλυσης Λόγου "Η γλώσσα είναι ένα σύστημα σημείων που εκφράζουν ιδέες και σαν τέτοια μπορεί να συγκριθεί με τη γραφή, με το αλφάβητο των κωφάλαλων, με τις συμβολικές τελετουργίες, με τις μορφές ευγενείας, με τα στρατιωτικά διακριτικά σήματα κλπ... Μπορούμε λοιπόν να νοήσουμε μια επιστήμη που μελετάει τη ζωή των σημείων μέσα στην κοινωνική ζωή... θα την ονομάσουμε Σημειολογία (Semiologie, από την ελληνική λέξη σημείον). Η Σημειολογία θα μας πληροφορούσε από τι συνίστανται τα σημεία, ποιοι νόμοι τα διέπουν... Η Γλωσσολογία δεν αποτελεί παρά ένα μέρος της γενικής αυτής επιστήμης και οι νόμοι που θα ανακαλύψει η Σημειολογία θα μπορούν να εφαρμοστούν στη Γλωσσολογία." (Ferdinard de Saussure, Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας, Αθήνα, Παπαζήσης 1979: 45-46)

Σημείο, σημαίνον και σημαινόμενο Το σημαίνον είναι η μορφή (ήχος, γραφή, εικόνα κλπ) που σημασιοδοτεί το σημαινόμενο (πχ ο ήχος δέντρο). Το σημαινόμενο είναι η έννοια που σχετίζεται με το σημαίνον (πχ η έννοια του δέντρου). Το σημείο είναι ο συνδυασμός του σημαίνοντος και του σημαινόμενου.

Σημεία δέντρο Η λέξη Η φωτογραφία Η φωτογραφία Η νότα Η σημαία

Σημείο, σημαίνον και σημαινόμενο Τα σημεία αποτελούνται από ένα σημαίνον και από ένα σημαινόμενο. Το σημαίνον είναι η μορφή που σημασιοδοτεί το σημαινόμενο. Το σημαίνον είναι αυτό που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας και που επιτρέπει να κατανοήσουμε μια έννοια. Το σημαίνον σημαίνει ένα σημαινόμενο.

Σημαίνοντα δέντρο Τα γράμματα που σχηματίζουν τη λέξη δέντρο Η εικόνα του τραπεζιού Η εικόνα του Μπραντ Πιτ Η εικόνα της νότας Η εικόνα της σημαίας

Σημείο, σημαίνον και σημαινόμενο Τα σημεία αποτελούνται από ένα σημαίνον και από ένα σημαινόμενο. Το σημαινόμενο είναι η έννοια που σχετίζεται με το σημαίνον. Το σημαινόμενο είναι αυτό που καταλαβαίνουμε από τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε από τις αισθήσεις μας. Το σημαινόμενο σημασιοδοτείται από ένα σημαίνον.

Σημαινόμενα δέντρο Ο ήχος δέντρο Το τραπέζι Ο Μπραντ Πιτ Ο ήχος σολ Η Ελλάδα

Σημείο, σημαίνον και σημαινόμενο Το σημαίνον είναι η μορφή (ήχος, εικόνα κλπ) που σημασιοδοτεί το σημαινόμενο. Διαφορετικά: το σημαίνον είναι αυτό που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας (συνήθως η εικόνα ή ο ήχος) και που επιτρέπει να κατανοήσουμε μια έννοια. Το σημαινόμενο είναι η έννοια που σχετίζεται με το σημαίνον. Διαφορετικά: το σημαινόμενο είναι αυτό που καταλαβαίνουμε από τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε από τις αισθήσεις μας. Το σημείο είναι ο συνδυασμός του σημαίνοντος και του σημαινόμενου. Όλες οι γλώσσες αποτελούνται από σημεία και διατυπώνονται μέσα από την αλληλουχία σημείων (πχ λέξεις, φωτογραφίες, νότες, ρούχα κλπ).

δέντρο Σημείο Σημαίνον Σημαινόμενο Η λέξη Τα γράμματα Το δέντρο Η φωτογραφία Η εικόνα του τραπεζιού Το τραπέζι Η φωτογραφία Η εικόνα του Μπραντ Πιτ Ο Μπραντ Πιτ Η νότα Η εικόνα της νότας Ήχος σολ Η σημαία Η εικόνα της ελληνικής σημαίας Η Ελλάδα

Σημείο Σημαίνον Σημαινόμενο Το κόκκινο φανάρι Κόκκινο Σταμάτα Το κίτρινο φανάρι Κίτρινο Ετοιμάσου να σταματήσεις Το πράσινο φανάρι Πράσινο Προχώρα

Το γλωσσικό σημείο είναι αυθαίρετο Λέξη δέντρο > έννοια δέντρο Κόκκινο χρώμα > Στοπ

Ένα σημαίνον μπορεί να έχει πολλά σημαινόμενα Ο Μπραντ Πιτ Ένας άνδρας Η γοητεία Η κομψότητα Το Χόλιγουντ