Εισαγωγή [ 9 ] Σημείωμα για την έκδοση του χειρογράϕου [ 51 ] Το σαγανάκι της τρέλας [ 55 ] Η δοκιμασμένη ϕιλία [ 265 ] Γλωσσάρι [ 279 ] Παραρτήματα

ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε ΝΑ Εισαγωγή [ 9 ] Σημείωμα για την έκδοση του χειρογράϕου [ 51 ] Το σαγανάκι της τρέλας [ 55 ] Η δοκιμασμένη ϕιλία [ 265 ] Γλωσσάρι [ 279 ] Παραρτήματα ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 Ορθογραϕικές αλλαγές που επήλθαν κατά τη μεταγραϕή του χειρογράϕου [ 289 ] ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 Παλαιογραϕική έκθεση [ 311 ] ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 Γραϕολογική έκθεση [ 321 ] 7

Ίσως ο συντάκτης του γνώριζε την ύπαρξη των εγκωμίων που προαναϕέρθηκαν. Η παραβολή της άτυχης πλεύσης είναι συναϕής. Η ζωή διαδραματίζεται στη θάλασσα, ο άνθρωπος πλέει για να επιζήσει, οι γνώσεις ισοδυναμούν με τιμόνι που διευκολύνει την σωστή πλεύση. Σημειώνουμε την ιδέα του «πάθους» (αρρώστιας;) και το μάθημα «ηθικής», που διαβάζεται είτε σαν μήνυμα αντι-νεοπλουτισμού είτε σαν περιγραϕή νευρικής αταξίας. Το χειρόγραϕο και το έργο Ας περάσουμε τώρα στο μοναδικό χειρόγραϕο, πάνω στο οποίο βασίζεται η παρούσα έκδοση και ϕέρει ημερομηνία 25 Ιουλίου 1786. Η ύπαρξή του ήταν γνωστή ήδη από τη δεκαετία του 1970 στον ιστορικό Andrei Pippidi, 74 ο οποίος υποψιάσθηκε την πατρότητα του Ρήγα, ενώ η μεταγραϕή και έκδοση του κειμένου, η μετάϕραση στα ρουμανικά και επομένως η οριστική ταύτιση του συγγραϕέα, με βάση επιχειρήματα που παρέχει το ίδιο το κείμενο, έγιναν από την υποϕαινόμενη το 1998. Το περιεχόμενο του χειρογράϕου εκδόθηκε, κυρίως για το ρουμανικό κοινό, σε δύο ϕάσεις: Η πρώτη πραγματοποιήθηκε το 1998, 75 ήταν δίγλωσση και δυστυχώς περιείχε αρκετά λάθη. Η δεύτερη πραγματοποιήθηκε το 2003 ως τμήμα μιας εκτεταμένης δίγλωσσης ανθολογίας της ελληνικής λογοτεχνίας στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. 76 Η πρώτη έκδοση προκάλεσε μια μικρή μελέτη και μερικές βιβλιοκρισίες, που θα τις εξετάσουμε με τη σειρά έκδοσής τους. Ήδη από το 1999 ο Καθηγητής Σπύρος Ευαγγελάτος δημοσίευσε μία βιβλιοκρισία, 77 στην οποία το έργο που αποτελεί το αντικείμενο της έκδοσής μας βρίσκει μια διευρυμένη ερμηνεία. Χρησιμοποιώντας κυρίως αισθητικά κριτήρια, ο Σπ. Ευαγγελάτος θεωρεί ότι το έργο δεν είναι πράγματι θεατρικό και δεν είναι επιτυχημένο, λόγω των ατελειών του. Τα πρόσωπα είναι περισσότερο ϕορείς απόψεων παρά θεατρικές ϕυσιογνωμίες και η δράση παραμένει αποσπασματική. Κατά το Σπ. Ευαγγελάτο, οι μοναδικές δραματικές σκηνές είναι εκείνες που περιέχουν τα παραληρηματικά ξεσπάσματα του Μαυρογένη, ενώ διαϕωνεί ριζικά με την άποψη ότι στο έργο με την αναϕορά του Φεραρή ή και του Ματιού προβάλλει η προσωπικότητα του Ρήγα. Ο ίδιος θεωρεί τη γλώσσα του κειμένου πολύ ενδιαϕέρουσα, αμϕισβητεί όμως την 74. Βλ. Pippidi, ό.π., σ. 116, όπου κάνει λόγο για την ευτυχία της ανακάλυψής του. 75. Lia Brad Chisacof (επιμ.), Rigas, ό.π. 76. Lia Brad Chisacof, Antologie de literaturaυ greacaυ din Principatele Române. Prozaυsϋi teatru. Secolele XVIII-XIX, Pegassus Press, Βουκουρέστι 2003, σσ. 213-377. 77. Σπύρος Ευαγγελάτος, «Rigas Scrieri inedite, Academia Româna. Institutul de Studii Sud-Est Europene, Bucuresϋti 1998, έκδοση, μετάϕραση και επίλογος Lia Brad Chisacof», Παράβασις 3 (1999), σσ. 289-292. 29

απόδοση της πατρότητας του στο ρήγα και δεν αποκλείει τη δυνατότητα το έργο να σκηνοθετηθεί. Στα παραπάνω, ο καθ. Σπ. έυαγγελάτος προσέθεσε πολύτιμες και οξυδερκείς παρατηρήσεις, τις οποίες η παρούσα έκδοση έλαβε με προσοχή υπόψη της. έπί παραδείγματι, πρότεινε τη διόρθωση των σϕαλμάτων μεταγραϕής της ρουμανικής έκδοσης, την εϕαρμογή σύγχρονης στίξης και ορθογραϕίας, την κατάρτιση γλωσσάριου για τις άγνωστες λέξεις και την παροχή αποδείξεων ότι η γραϕή στο χειρόγραϕο είναι όμοια με τη γραϕή άλλων χειρογρά - ϕων του ρήγα. Στην εισαγωγή του σε μια νέα έκδοση της μετάϕρασης του λιμπρέτου «τα ολύμπια» του Π. Μεταστάσιο από το ρήγα, ο καθ. Βάλτερ Πούχνερ περιέλαβε μια σύντομη μελέτη για το κείμενο που μας απασχολεί. 78 ο γνωστός ιστορικός του ελληνικού θεάτρου αμϕισβήτησε την απόδοση της πατρότητας του έργου στο ρήγα, χωρίς όμως να την αποκλείσει, και συνέστησε μια νέα έκδοση χωρίς σϕάλματα. κατά τη γνώμη του Β. Πούχνερ, τα επιχειρήματα κατά της απόδοσης της πατρότητας του έργου στο ρήγα είναι πολλά. Πρώτα από όλα, θα ανα - ϕέρω το επιχείρημά του ότι ο προσδιορισμός Le Roy (βλ. πιο κάτω) δεν είναι το όνομα του ρήγα μεταϕρασμένο στα γαλλικά, διότι πρόκειται για έκϕραση που δεν συναντούμε πουθενά αλλού. Με τα νέα δεδομένα που έχουν προκύψει από τις έρευνές μας (δηλαδή ότι ο ρήγας άϕησε τα χειρόγραϕα του έργου του στα χέρια του αυστριακού προξένου στο Βουκουρέστι) τα πράγματα αλλάζουν. ο αυστριακός πρόξενος γνώριζε από την πρώτη στιγμή ότι είχε στα χέρια του ένα χειρόγραϕο που έπρεπε να μείνει μυστικό και η σημείωσή του στο ϕάκελο έγινε στα γαλλικά. κατά τη γνώμη μας κρίθηκε σκόπιμο, αν όχι και ϕυσικό, από τον πρόξενο να μεταϕράσει στα γαλλικά ακόμη και το όνομα του ρήγα. ο Β. Πούχνερ εξετάζει λεπτομερώς τη βιβλιογραϕία σχετικά με την έλευση του ρήγα στη Βλαχία, την πρόσληψή του ως γραμματέα από το Μαυρογένη και το τέλος της υπηρεσίας του προς αυτόν, την έναρξη της «συνεργασίας» του με το Brâncoveanu και με τον κιρλιάνο. 79 γενικά, κάθε παρατήρηση του Β. Πούχνερ αξίζει να συζητηθεί, αϕού τελικά υπάρχουν τόσα πολλά κενά στις πληροϕορίες που διαθέτουμε για τη ζωή του ρήγα. 78. ρήγα Βελεστινλή, Τα Ολύμπια: μετάϕραση του λιμπρέτου του Πιέτρο Μεταστάσιου, Βιέννη 1797. Φιλολογική επιμέλεια Βάλτερ Πούχνερ, Ίδρυμα κώστα και έλένης ουράνη, Αθήνα 2000, σσ. 67-89. 79. το όνομα του οποίου ίσως θα πρέπει να αποδώσουμε με το ρουμανικό Cârlan, που είναι πολύ συχνό στην περιοχή του Câmpulung Muscel, τοπωνύμιο που μεταϕράζεται στα γερμανικά ως Langenfeld. Από εκεί πρέπει να καταγόταν ο κιρλιάνος, που βοήθησε τόσο τους Αυστριακούς (όπως ϕαίνεται και από το C.M. Woodhouse, Ρήγας Βελεστινλής ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής επανάστασης, Παπαδήμας, Αθήνα 1997, σ. 42) ώστε να του απονείμουν τον τίτλο του βαρόνου, ένα τίτλο ασυνήθιστα μεγάλο για άνθρωπο με σχετικά περιορισμένη παιδεία, όπως εκείνος. 30

Παρόμοιο πνεύμα διαπνέει και τη βιβλιοκρισία του γνωστού εκδότη ϕαναριώτικης λογοτεχνίας δημήτρη Σπάθη. 80 κατά τη γνώμη του, πρόκειται απλώς για ένα ανώνυμο ϕαναριώτικο κείμενο, που θα βρει όμως τη θέση του στην ιστορία της ϕαναριώτικης σατυρικής παραγωγής, διότι συγκεντρώνει πολλαπλό ιστορικό, ϕιλολογικό, γλωσσικό και θεατρικό ενδιαϕέρον. το κείμενό του ϕαίνεται χωρίς πλοκή, σαν αιχμηρή, δραματοποιημένη πολιτική σάτιρα. ο δ. Σπάθης διαϕωνεί με την ταύτιση του ρήγα με το Φεραρή (βλ. πιο κάτω), ταυτίζει όμως τον ιταλό αστρονόμο που αναϕέρεται στο κείμενο με το Lazzaro Spallanzani (1729-1799) και υποθέτει ότι ο Ματιός θυμίζει το λόγιο Σέργιο Μακραίο. Στην παρούσα έκδοση καταβλήθηκε προσπάθεια να αποϕευχθούν τα λάθη που έγιναν στη ρουμανική έκδοση και τα οποία ίσως είναι η αιτία των αμϕισβητήσεων εκ μέρους των ιστορικών του θεάτρου. Η πατρότητα του κειμένου έίναι πολύ ϕυσικό ένα ανώνυμο θεατρικό έργο με ηλικία άνω των διακοσίων ετών να προκαλέσει συζήτηση ως προς την πατρότητά του. Πέντε κατά τη γνώμη μας είναι τα κύρια στοιχεία που πιστοποιούν ότι το κείμενο έγραψε ο ρήγας Βελεστινλής. (α) Ένα στοιχείο αποτελεί το σημείωμα επάνω στο «ϕάκελο» του χειρογράϕου (στην πραγματικότητα ένα ϕύλλο διπλωμένο σε σχήμα ϕακέλου), με το εξής περιεχόμενο: Des papiers appartenant à monsieur Le Roy secrétaire de Me le Prince Brancowan à Bucoreste pris en dépôt le 25 Juillet 1786. ο ϕάκελος ϕέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου του Βουκουρεστίου. το όνομα Le Roy αποτελεί μετάϕραση του ονόματος του ρήγα, όχι μόνον επειδή χρησιμοποιήθηκε η γαλλική γλώσσα, αλλά και ίσως επειδή υπήρχε πρόθεση συγκάλυψης. Υπάρχει βέβαια και μια άλλη δυνατότητα ερμηνείας, που εντοπίζεται στην ειρωνική σϕαίρα («ο δικός μας, δηλαδή ο ντόπιος, le Roy»), αν ϕυσικά δεν αναϕέρεται στον Charles le Roy (1726-1779), συγγραϕέα και καθηγητή της ιατρικής στο Μονπελιέ, δεδομένου ότι σε όλα τα αποδιδόμενα στο ρήγα χειρόγραϕα υπάρχουν κείμενα που έχουν σχέση με την ιατρική. Ας υπενθυμίσουμε ότι και ο Anastasius του Hope είχε ιατρικές γνώσεις. (β) Άλλο στοιχείο είναι παλαιογραϕικής ϕύσεως, με αποϕασιστική παράμετρο το γραϕικό χαρακτήρα, ο οποίος είναι όμοιος με τον αντίστοιχο ενός χειρογράϕου του ρήγα, του έβέ 1288. για το θέμα αυτό έχουν γίνει γρα - 80. δημήτρης Σπάθης, «Στο εργαστήρι της ϕαναριώτικης σάτιρας», Τα Ιστορικά, 31 (δεκέμβριος 1999), σσ. 486-496. 31

ϕολογική μελέτη και παλαιογραϕική μελέτη από ειδικούς, 81 οι οποίες επαληθεύουν την υπόθεσή μας και δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο. (γ) έίναι σημαντικό το γεγονός ότι στο ϕύλλο 49v του χειρογράϕου το αρχικό γράμμα στη συντομογραϕία του ονόματος του Φεραρή, που θεωρούμε alter ego του συγγραϕέα, γράϕθηκε με κεϕαλαίο (Φερ:) αϕού προηγουμένως σβήσθηκε η γραϕή με πεζά γράμματα (ϕερ:). Αντίθετα, σε ολόκληρο το κείμενο, χωρίς καμία άλλη εξαίρεση, οι συντομογραϕίες των ονομάτων αποδίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεϕαλαίο. τέτοιου είδους στοιχεία θεωρούνται ενδεικτικά συγκαλυμμένων προσπαθειών για την κρυπτογράϕηση της ταυτότητας του συγγραϕέα. έπίσης, στο σημείο αυτό αξίζει να αναϕέρουμε και στοιχεία που αϕορούν την πρωτοτυπία του έργου, όπως η εμϕάνιση του χειρογράϕου, δηλαδή τα πολλά σβησίματα και ο τελικός κατάλογος για όσα ο συγγραϕέας σκοπεύει να γράψει, που μαρτυρούν πρωτότυπο έργο. Αν επρόκειτο για αντιγραϕή, για μετάϕραση, ή έστω και για παραλλαγή, όλα αυτά δεν θα υπήρχαν. (δ) Ακολουθούν τρεις ουσιώδεις λεπτομέρειες του κειμένου. Μία είναι η αναϕορά στο ρήγα με την ιδιότητα του τζιοκοΐ (ρουμ.: νεόπλουτου) γραμματέα της ηγεμονικής καγκελαρίας, τυπολάτρη και γι αυτό αντιπαθητικού στους υϕισταμένους του. Άλλη είναι η δράση του χαρακτήρα που ονομάζεται «Φεραρής». το όνομα αυτό δεν έχει καμία σχέση με το προσωνύμιο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου «Φιράρης» (: ϕυγάς), αϕού ο αντίστοιχος χαρακτήρας ούτε ηγεμόνας ούτε ϕυγάς είναι. έπίσης, δεν μπορεί να έχει σχέση με τη ρουμανική λέξη fierar (ϕιεράρ), ομόηχη μεν αλλά σημασιολογικά απορριπτέα (: σιδεράς). Αντίθετα, ο προσδιορισμός Φεραρής μας θυμίζει το τοπωνύμιο Φερραί, τη γενέτειρα του ρήγα. Άλλη πάλι λεπτομέρεια είναι ότι ο Φεραρής απλώς αναϕέρεται αλλά δεν σχολιάζεται στον κατάλογο των χαρακτήρων του έργου, αν και είναι μορϕωμένος άνθρωπος που γνωρίζει πολύ καλά την αξία του. κατά τη γνώμη μας πρόκειται για ένα alter ego του συγγραϕέα. (ε) Ένα τελευταίο στοιχείο είναι μια λέξη που χρησιμοποιεί το alter ego του συγγραϕέα για να προσβάλει τους γύρω του, τους οποίους θεωρεί βέβαια αμαθείς (f. 17r). Η λέξη είναι «ηλεκτρισμός» εμϕανίζεται και στο «Φυσικής Απάνθισμα» του ρήγα, 82 έργο το οποίο αντλεί από τη γαλλική και τη γερμανική 83 επιστημονική ϕιλολογία. έισάγεται στο έργο αυτό για πρώτη ϕο- 81. Η παλαιογραϕική μελέτη έγινε από τους ειδικούς Αικατερίνη κορδούλη και Αγαμέμνονα τσελίκα. Η έκθεση γραϕολογικής πραγματογνωμοσύνης και γνωμοδοτήσεως έγινε από τη Μάγδα-Μαρία καμπούρη. 82. Φυσικής απάνθισμα: δια τους αγχίνους και ϕιλομαθείς Έλληνας, εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Αναστατική έκδοση (έπιστημονική έταιρεία Μελέτης «Φερών-Βελεστίνου-ρήγα»), Αθήνα 1991. 83. Βλ. τον πλήρη τίτλο στην προηγούμενη υποσημείωση. 32

ρά 84 σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια «μαγνητικό πεδίο». 85 Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική. Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγγραϕέας πρόκειται για αόρατο ϕυσικό ϕαινόμενο. έξάλλου η λέξη «ηλεκτρισμός» δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργο με το «Φυσικής Απάνθισμα». Στο f. 11v του έργου γίνεται μια σύγκριση μεταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού, το όνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά πρόκειται για τη «στιούκα», που έχει πολλά κόκαλα. Στο «Φυσικής Απάνθισμα» (κεϕάλαιο κβ ) αναϕέρεται επίσης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα, «κράπος». 86 Στα στοιχεία που προαναϕέρθηκαν για την ταυτοποίηση του συγγραϕέα προσθέτουμε και την ανάλυση των υϕολογικών χαρακτηριστικών. Υπάρχουν πράγματι χαρακτηριστικά που ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι συγγραϕέας του έργου ήταν ο Βελεστινλής. έίναι οι σκηνικές παραπομπές και τα σχόλια στο κάτω μέρος της σελίδας, όμοια με εκείνα της «Σχολής των ντελικάτων εραστών» και των άλλων μεταϕράσεων του ρήγα. λαμβάνοντας υπόψη τις επιϕυλάξεις όσων αμϕισβήτησαν την πατρότητα του ρήγα, ας ακολουθήσουμε τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής. Ας υποθέσουμε ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του ρήγα, αλλά για κείμενο αντιγραμμένο από το χέρι του (τα επιχειρήματά μας και τα αποτελέσματα της γραϕολογικής και της παλαιογραϕικής εξέτασης δεν αϕήνουν μεγάλα περιθώρια επιϕυλάξεων ότι το χέρι ήταν το δικό του). Ποιος θα ήταν στην περίπτωση αυτή ο τοπικός συγγραϕέας που θα αντέγραϕε ο ρήγας; Αν υιοθετήσουμε προς στιγμήν την υπόθεση αυτή, δύο ονόματα μπορούν να συζητηθούν βάσει του λογοτεχνικού έργου τους. ο πρώτος είναι ο IenaυchitϋaυŞ Vaυcaυrescu, στον οποίον έχουμε ήδη ανα - ϕερθεί. Με εξαίρεση όμως ενός ποιήματος, τα λογοτεχνικά έργα του γράϕτηκαν στα ρουμανικά. έπίσης, δεν έγραψε θεατρικά έργα, ενώ η γαλλομάθειά του δεν ήταν τόσο σπουδαία (ήταν μάλλον γερμανομαθής) ώστε να δικαιολογήσει την εμϕανή και έντονη επιρροή του Μολιέρου. το μοναδικό στοιχείο που συνηγορεί υπέρ της περίπτωσής του είναι η γνωστή εχθρότητά του προς το Μαυρογένη. ο δεύτερος είναι ο Αλέξανδρος καλϕόγλου ή κάλϕογλου (1725-1795), του οποίου το πολύ γνωστό έργο «Ηθική στιχουργία» παρουσιάζει λίγα κοινά στοιχεία με το έργο που μας απασχολεί. Πρόκειται για στιχογραϕία με διαστάσεις που δε συναντούμε στο ρήγα. Η χρήση τουρκικών λέξεων από τον καλϕόγλου δεν είναι εκτεταμένη. Από την έρευνά μας δεν προέκυψε κάποια 84. ο όρος καθιερώθηκε στην ελληνική με διαϕορετικές έννοιες από το 1811 γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής, κέντρο λεξικολογίας, Αθήνα 2002 (βλ. λ.). 85. Βλ. λ. elektrism στο Johann Heinrich Winkler, Anfangsgründe der Physik, Breitkopf, λειψία, 1753, σ. 316. 86. Φυσικής Απάνθισμα, σ. 123. 33

ομοιότητα ως προς το λεξιλόγιο μεταξύ των δύο συγγραϕέων. ο καλϕόγλου εξέϕραζε έντονη κριτική θέση απέναντι στην κοινωνική κατάσταση των πριγκιπάτων και έδειχνε απαρέσκεια για τον «εκσυγχρονισμό» που παρατηρούσε γύρω του. Αντίθετα, η θέση που διακρίνουμε στο «Σαγανάκι» είναι πολύ πιο θετική στο ζήτημα αυτό: Η Βλαχία είναι χώρα σεβαστή και η τοπική κοινωνία απολαμβάνει περισσότερη ελευθερία από ό,τι η Πόλη. Αν πάλι αναζητούσαμε τεκμήρια συνεργατικής συγγραϕικής προσπάθειας, θα έπρεπε να βρούμε στο υπό κρίση χειρόγραϕο ορατά ίχνη, δηλαδή και δεύτερο γραϕικό χαρακτήρα. Όπως αναϕέραμε, στα ϕύλλα 52r-v του χειρογράϕου περιλαμβάνεται κατάλογος των σημείων που έπρεπε να περιέχει το έργο, τα περισσότερα από τα οποία εντοπίζουμε στο κείμενο της κωμωδίας. Υπάρχουν σ αυτή βέβαια επιρροές από άλλα κείμενα όπως υπάρχουν και πάρα πολλά στοιχεία παρμένα από την άμεση πραγματικότητα. Σε μια ομαλή σύγχρονη συγγραϕική διαδικασία μπορεί κανείς να υποθέσει ότι έχουν αποτυπωθεί γνώμες ϕίλων που διάβασαν το κείμενο στη διάρκεια της σύνταξής του αλλά υπό τις συνθήκες που γράϕθηκε το υπό συζήτηση έργο, δηλαδή το σύντομο χρονικό διάστημα και η εμϕανής μυστικότητα, η περίπτωση αυτή μάλλον αποκλείεται. γνωρίζουμε βέβαια ότι σε μερικές μεταϕράσεις του ο ρήγας είχε κάποιον συνεργάτη (π.χ. «ο ηθικός τρίπους»). Όμως στις περιπτώσεις αυτές το συγγραϕικό εγχείρημα είχε κάπως «μηχανικό» και λιγότερο προσωπικό χαρακτήρα. κατά τη γνώμη μας, ο ρήγας και ο συνεργάτης του για να κερδίσουν χρόνο μετέϕραζαν εκ περιτροπής. Αν, από την άλλη πλευρά, η υπόθεσή μας δεν είναι σωστή και ο αντιγραϕέας δεν έχει καμία σχέση με το ρήγα, τότε γιατί έχουμε το ρήγα του κειμένου και το Φεραρή; Ποιος λόγιος είχε άραγε επικεντρωθεί τόσο πολύ στο ρήγα, ο οποίος σε αντίθεση με το πώς τον βλέπουμε σήμερα για τους συγχρόνους του δεν ήταν βέβαια ο μεγάλος επαναστάτης, αλλά ένα πρόσωπο με διαϕορετικές ταυτότητες, ανάλογα με τη ϕάση της ζωής του, τη σχέση που είχε με όσους τον γνώρισαν και τα ενδιαϕέροντα των τελευταίων; Πιο συγκεκριμένα, σκεϕτόμαστε τη «μαρτυρία» της λαίδης Craven, για το μυστηριώδη «Mr. V». κατά την γνώμη μας, ο Mr. V ήταν ο ίδιος ο ρήγας, αϕού ήταν οικείος των Μαυρογένηδων 87 και είχε ϕανερές σχέσεις με το γαλλικό προξενείο του Βουκουρεστίου. ο Mr. V αναϕέρεται συνολικά πέντε ϕορές στο κείμενο της Αγγλίδας 88 και καταλαβαίνουμε πως η πιθανολογούμενη συνερ- 87. Elizabeth Craven, ό.π., σ. 308: «The prince, to show me an extraordinary degree of respect, had suffered Mr. V to come into the Harem, and he sat down by him». 88. Στη σ. 308 (όταν κάθονται σε δείπνο με την δόμνα και το Μαυρογένη), σ. 310 (μετά το δείπνο, στο σαλόνι της δόμνας), σσ. 311, 313 (κατά τη διαδρομή προς το γαλλικό προξενείο ο Mr. V απολογείται στο γραμματέα του πρίγκιπα για το ακατάσχετο γέλιο της Craven από όσα είχε δει στη ηγεμονική αυλή, ενώ στη συνέχεια γελούν και οι τρείς επη- 34

γασία του ρήγα με το προξενείο (ως διερμηνέα) 89 θα εκϕραζόταν, σε σημερινούς όρους, μάλλον ως σχέση επιρροής. δεν πρέπει να μας διαϕύγει το γεγονός πως η σύντομη (ενός εικοσιτετραώρου) επίσκεψη της Craven στο Βουκουρέστι έγινε στις 17 Ιουλίου 1786 (μεταξύ 16 και 18 Ιουλίου που χρονολογούνται τα γράμματά της), δηλαδή οχτώ μέρες πριν από την ημερομηνία που αναϕέρεται στο ϕάκελο του εκδιδόμενου χειρογράϕου! Μια άλλη μαρτυρία μας προέρχεται από έναν γάλλο, γραμματέα μάλλον του γαλλικού προξενείου του Βουκουρεστίου. 90 ο Jacques-Charles Cuisin de Montal βρίσκει το 1796 τον οικογενειάρχη Βελεστινλή, που ίσως συνεχίζει την συνεργασία με τους γάλλους, στο τότε πρόσϕατα αγορασμένο κτήμα του 91 και επιμένει πάρα πολύ στην ειδικότητα του γεωγράϕου ρήγα γνώριζε το χάρτη του και ενδιαϕερόταν για τα ορυχεία της Βλαχίας. ως τελευταίο επιχείρημα, θα επιμείνουμε στη σχέση του ρήγα με το θέατρο. Σε ένα από τα έγγραϕα που αναϕέρονται από το Nestor Camariano, η απόδοση λογαριασμού δαπανών ενός ταξιδιού του ρήγα στη Βιέννη, κατά το οποίο συνόδευσε τον κιρλιάνο, περιλαμβάνει και εισιτήρια θεάτρου. 92 Χρονολόγηση του κειμένου Προβλήματα χρονολόγησης δεν ϕαίνεται να υπάρχουν. Η ημερομηνία του χειρογράϕου (που τώρα ϕυλάσσεται στο Sibiu αλλά γράϕθηκε στο Βουκουρέστι), δηλαδή η 25η Ιουλίου 1786, θέτει ένα όριο ante quem του κειμένου. Συνεπώς το έργο γράϕθηκε στο μικρό χρονικό διάστημα ανάμεσα στην άϕιξη του ρήγα στη Βλαχία (Μάρτιος 1786), που του προκάλεσε απογοήτευση χωρίς βέβαια να τον οδηγήσει σε ανοιχτή διένεξη με το Μαυρογένη, 93 και την ρεασμένοι από την λαίδη). Η Craven μάλλον όχι τυχαία δεν κάνει σχόλια για το Mr. V, αλλά καταλαβαίνουμε πως αυτός τη συνοδεύει στο γαλλικό προξενείο, όπου επίσης είναι γνωστός. 89. ο C.M. Woodhouse στη μονογραϕία του Ρήγας Βελεστινλής, σ. 37, αμϕισβητεί «κατά πόσο πάντως πράγματι κατέλαβε αυτή τη θέση». 90. Βλ. Andrei Pippidi, «νεότερα για τα τελευταία χρόνια του ρήγα στο Βουκουρέστι», Τα Ιστορικά 39 (δεκέμβριος 2003), σσ. 503-509. 91. Συνάγουμε ότι ο γάλλος βρίσκει το ρήγα στο κτήμα (δηλαδή Μάρτιο μήνα) πριν γίνει το Μάιο η επίσημη αγορά, το συμβόλαιο της οποίας σώζεται στα κρατικά αρχεία του Βουκουρεστίου (το αναπαράγουμε στο Rigas Scrieri inedite, σ. 239). το συμβόλαιο καταρτίσθηκε στις 22 Ιουνίου 1796. 92. Camariano, ό.π., σ. 340. 93. Ίσως ο ρήγας δυσαρεστήθηκε διότι δεν του δόθηκε η θέση του ισπράβνικου του Ιλϕόβου, για την παραχώρηση της οποίας πληροϕορούμαστε από μία επιστολή προς το Μαυρογένη: κάποια χήρα τον ευχαριστεί διότι παραχώρησε στο γαμπρό της τη συγκεκριμένη θέση (δεν αποδίδει μάλιστα σωστά το όνομα του νομού, ένδειξη ότι δεν γνώριζε καλά πού βρισκόταν). «διά γράμματος του ημετέρου γαμβρού γρηγοράσκου, τον οποίον 35

[f. 11r] 1 το* σαγανάκι της τρέλας κωμωδία δράμα πρώτον, σκηνή πρώτη 5 Η σκηνή κείται εις τον κάμπον της Ολτένιτσας εις την όχθη του Δου: νάβεως, τζαδ ίρια στημένα, καρέτες και άλογα εργγελές περιερχόμενα και μερικοί δούλοι αρχόντων προλογίζει δε ο παχάρνικος Αλέξανδρος. κακορίζικε Αλέξανδ ρε, εγήρασες και ακόμη το πεντζίκι σου 10 δεν ημπορείς να το πάρεις όποιος και αν πρωτοξυπνήσει μετ εσένα τα χει, και άρχοντες και αυθένται και τζαράνοι και τούρκοι, και διάβολοι θέλει ο ένας ψάρι, τον Αλέξανδρο, ο άλλος νοστιμεύεται καραβίδας, τον Αλέξανδρον, ωσάν να ήμουνα τηνιακός μπαλουκτζής εγώ με το να συνορεύεται 15 τώρα το ψωροκαδιλίκι αυτό με τον δούναβιν, πρέπει να κάμω και ένα ταλιάνι διά να προϕθάνω τα κέϕια ** του καθ ενός ως τόσον αυτά δεν είναι τίποτες εμπρο: στά εις τα τωρνά τόσα άλογα, τόσον ζαχερέ, χορ: τάρια, κριθάρια, και άλλα άπειρα αναγκαία σηκώσου 20 από την αυγήν γέροντας άνθρωπος και τρέχε σαν τον τρελόν από μπορδέι σε μπορδέι να ετοιμάσεις ϕαγητά διά τες πεινασμένες μύγες οπού θε να περάσουν τον δούναβιν σήμερον και τέλος πάντων η ανταμοιβή; ή ένα αϕερίμ ή το χρέος του έκαμε αχ αμάν πότε να γλιτώσω να 25 ησυχάσω, δεν ημπορώ πλέον να υποϕέρω βλέποντας οϕθαλ: μοϕανώς το εζιγέτι οπού τραβά αυτό το καδιλίκι *** είναι το πλέον ϕορτωμένο από τα άλλα σε κάθε τι, με όλον τούτο σηκώνει *** ante corr. ϕέσι *** ante corr. ταις [δυσανάγνωστη λέξη] *** ante corr. αυτό 58

59

[f. 11v] 1 το* σαγανάκι το καϊμένο χωρίς να γογγύσει μα... με ϕαίνεται πως: βλέπω ένα μονόξυλον οπού εκόπτισε και έρχεται προς εδώ, ως 5 ϕαίνεται κανένας χαμπερτέρης θε να είναι τα γυαλιά μου δημήτρη (προς τον δουλόν του όστις τον δίδει τα γυαλιά του και τα ϕορεί) είναι ένας καλιοντζής, μία μαμουκωμένη γυναίκα, και ένας άλλος γονατιστός, αρματωμένοι σα στιούκες (α) ας ιδούμε τι μαντάτα. 10 Σκηνή β Νικόλαος αυθέντης ϕορώντας καλιοντζίδικα, Αλέξανδρος παχ<άρνικος> και Γιαννάκης γραμ<ματικός> νικολαοσ: έζητήξανε να μου τοιμάσουνε το κατεργάκι να περάσω, για να μου δείξουνε πόμπα, σαν να μη είδα εγώ στον ταρσανά 15 κάτεργα και καραβέλες, και να μην αναθράϕηκα από μι: κρό παιδί σαν παπί μεσ τη θάλασσα, να μην εχά: ρηκα τώρα τόσους χρόνους όλη την αρμάδα του βασιλέα μου, και να μην άσπρισα αναμεταξύ σε καλιοντζήδες και παϊζάνους, εγώ όταν είναι καιρός δουλειάς κοιτάζω δουλειά, και όταν έλθει 20 πάλιν το ζεύκι δεν το κατζιρδίζω**, κατά τον καιρό και το χορό λέγει ο λόγος, καιρός να παίζει ο ναύτης την λύρα και πάλιν καιρός να τραβά τη σκότα, κατά τον καιρό αρμε: νίζει κανείς δεν είναι έτσι γραμματικέ; γραμματικοσ: Έτσι αυθέντη μου. 25 νικολαοσ: Πρέπει τώρα εγώ να ζητώ τσιριμόνιες, και τις ϕιλοδοξίες, και να προσμένω κατεργάκι, εις καιρόν οπού εσϕύριξα τόσες ϕορές τους παϊζάνους εις την μπαστάρδα, και εμπή: κα με αλάϊ σε τζιά, σε κίμωλο, σε γιώτες, σε τένεδο και σε τόσα άλλα νησιά; 30 (α) από τα ψάρια της Βλαχίας η στιούκα έχει περισσότερα κόκαλα. ** ante corr. ϕέσι ** ante corr. το ακολουθεί κανείς 60

61

[f. 12r] 1 της τρέλας γραμματικοσ: Έχετε δίκαιον αυθέντη μου πλην... σας υπενθυμίζω ο δού: λος σας ότι πρέπει να ϕανείτε εις τους βλάχους κομμάτι κεσκίνης, 5 να μην τους δώσετε τόσον πολύ θάρρος, να τους βαστάτε περιμα: ζωμένους, μάλιστα τώρα εις την αίσιον άϕιξίν σας* πρώτην ϕοράν οπού ήλθαν εις το ιστικπάλι σας, ολίγα λόγια και με τόνον, διά να στοχασθούν πως έχουν να κάμουν με άνδρα, και όχι με κανέναν... καθώς ο μακαρίτης 10 ο νικολάη βόδας οπού τους ετρατάρησεν απ εδώ με χί: λιες τσιριμόνιες και ύστερα κατήντησε... νικολαοσ: Μη σε κόϕτει εσύ με ξέρεις πόσο αξίζει το πετσί μου αυτοί μπάριμ δεν έχουν τουϕέκια σαν τους Μανιάτες εκείνους και πάλιν είδες πως ήλθα από το χάκι τους η υπόκρισή μου 15 τους εγέλασεν, εγώ έκαμνα λιτανείες εις το περιγιάλι, ενήστευα και περιηρχόμουν με τες εικόνες και εκείνοι τα ε: πίστευαν όλα πως είναι αληθινά εις καιρόν τον οπού έκαμνα όρκους πως δεν τους πειράζω, με επτά βαρέλια μπαρούτι οι καλιοντζήδες μου έκαμναν τους πύργους των να πετούν εις τον 20 αέρα, τρεις εικόνες εροκάνισα εν όσω να τους γελάσω να τους μπαρκάρω, και το κατόρθωσα, και αυτουνούς;... άϕησε γραμματικέ, μη σε κόϕτει, έννοια σου. γραμματικοσ: Αυθέντη εϕθάσαμεν, πλην δεν βλέπω άρχοντες κατά την συνή: θειαν, μήτε το αλάι, μήτε... 25 νικολαοσ: οώπ οώπ <πιάσε την μπαρούμα> (εβγαίνει από το μονόξυλον και δίδει τον παχάρνικον το σχοινί να βαστάζει) καλημέρα σου αδελ: ϕοποιτέ, πού είναι οι άρχοντες; αυτοί είναι; (βλέποντας τους δούλους) καλημέρα σας. ΑλέΞΑνδροΣ: καλή σας ημέρα αδελϕέ! (μη γνωρίζοντάς τον, ο παχάρνικος διά το 30 καλιοντζίδικο κιλίκι του) με είπαν να τους στείλω είδησιν εις την 62

63

ΠΑλΑΙογρΑΦΙκΗ ΜέλέτΗ του κωδικα Μέ την ένδέιξη «MS. NR. 165 DOSS. 1-4 τησ ΣΥλλογΗΣ BRUCKENTAL» του κρατικου ΑρΧέΙοΥ τησ ΠολΗΣ SIBIU ΣτΗ ρουμανια τ ο ΣέΠτέΜΒρΙο του 2005 ο κ. γεώργιος Σούρλας, Αντιπρόεδρος της Βουλής των έλλήνων και Πρόεδρος του δ.σ. του διεθνούς Ινστιτούτου διαβαλκανικής Συνεργασίας «ρήγας Βελεστινλής», έθεσε στη διάθεσή μας ϕωτοτυπίες πέντε σελίδων ενός ελληνικού χειρογράϕου, που είχε εκδοθεί στο Βουκουρέστι το 1998 από την κ. Lia Brad Chisacof, με τίτλο: ρήγας, Ανέκδοτα έργα, (ρουμανική Ακαδημία Ινστιτούτο Μελετών νοτιοανατολικής έυρώπης) και μας ζητήθηκε η παλαιογραϕική εξέταση των κειμένων του προαναϕερόμενου κώδικα. Η Παλαιογραϕία στον χώρο της ϕιλολογίας και της ιστορίας κατέχει σημαντική θέση, όχι μόνο γιατί παρέχει την καθαρά τεχνική γνώση του τρόπου ανάγνωσης των διαϕόρων μορϕών της ελληνικής γραϕής, αλλά παρέχει και τη δυνατότητα ποικίλων παρατηρήσεων που αναϕέρονται σε ουσιαστικά ϕιλολογικά και ιστορικά θέματα. για παράδειγμα, μέσω του γραϕικού χαρακτήρα με τον οποίο έχει γραϕεί ένα χειρόγραϕο, μπορούμε με βεβαιότητα στις περισσότερες περιπτώσεις να εντοπίσουμε και τον τόπο προέλευσης του χειρογράϕου και τον πνευματικό κύκλο μέσα στον οποίο δρούσε ο γραϕέας. Ακόμη βοηθά στη χρονολογική διακρίβωση της γραϕής του χειρογράϕου και πολύ συχνά, εϕόσον υπάρχουν σταθερές και αναμϕισβήτητες μαρτυρίες, στην ταύτιση γραϕών και την απόδοσή τους σε συγκεκριμένους επώνυμους ή και ανώνυμους γραϕείς. το τελευταίο αυτό στοιχείο, ιδιαίτερα με τις δυνατότητες που παρέχει η ϕωτογραϕική τεχνολογία, έχει συμβάλει στον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για τη συγγραϕική παραγωγή ή και την αντιγραϕική δραστηριότητα πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων των γραμμάτων κυρίως από τον 10ον αιώνα και εξής. Με βάση τη σύγκριση των διαπιστωμένων αυτογράϕων πολλών λογίων με άλλα ανυπόγραϕα χειρόγραϕα, έχει καταστεί δυνατή η απόδοση και αυτών στη γραϕίδα συγκεκριμένων προσώπων. Όταν πρόκειται για χειρόγραϕα παλαιοτέρων εποχών, στις οποίες οι γραϕικοί χαρακτήρες, μολονότι είναι προσωπικοί, εντάσσονται σε ευρύτερες 311

οικογένειες γραϕών που χαρακτηρίζουν ένα κύκλο ανθρώπων ή ένα πνευματικό περιβάλλον ή ακόμη και μια γεωγραϕική περιοχή, η σύγκριση γραϕών με καθαρά παλαιογραϕικά κριτήρια μπορεί με βεβαιότητα να καταλήξει σε ασϕαλή συμπεράσματα στην απόδοση ή μη ενός χειρογράϕου σε κάποιον γραϕέα. Με αυτό το σκεπτικό και αυτή την οπτική προχωρήσαμε στην εξέταση των δύο χειρογράϕων κειμένων αποδιδομένων στη γραϕίδα του ρήγα Βελεστινλή, για να διαπιστωθεί αν πράγματι είναι αυτόγραϕά του. Πρόκειται για το χειρόγραϕο κώδικα με την ένδειξη «ms. nr. 165 doss. 1-4 της συλλογής Bruckental» του κρατικού Αρχείου της πόλης Sibiu στη ρουμανία, που παραδίδει ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο «το σαγανάκι της τρέλλας» και ένα άλλο έργο με τον τίτλο «Η δοκιμασμένη ϕιλία». ως σταθερή και αδιαμϕισβήτητη βάση του αυθεντικού γραϕικού χαρακτήρα του ποιητή του θουρίου είχαμε κατ αρχάς μια χειρόγραϕη και αυτόγραϕη απόδειξη της συμϕωνίας του με τη Μονή Σταυρουπόλεως, σχετικά με τα οροθέσια ενός κτήματός του, γραμμένη στις 22 Ιουνίου 1796 στο Βουκουρέστι. δεύτερο αυτόγραϕο κείμενό του έχουμε τον κώδικα της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος αρ. 1288, ο οποίος περιέχει το έργο του «Φυσικής Απάνθισμα». Με βάση λοιπόν αυτά τα δύο αυτόγραϕα προχωρήσαμε στην εξέταση των δύο προτεινομένων χειρογράϕων κειμένων. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν καθαρά παλαιογραϕική. δηλαδή από τα δύο γνωστά αυτόγραϕα απομονώθηκαν τα μεμονωμένα γράμματα και κατόπιν τα συμπλέγματα δύο, τριών ή και περισσοτέρων γραμμάτων και με αντίστοιχο τρόπο γράμματα και συμπλέγματα από τα δύο προτεινόμενα χειρόγραϕα κείμενα. έπίσης ελήϕθησαν υπόψη και άλλα μορϕολογικά στοιχεία της γραϕής, όπως ο τρόπος σημείωσης των τόνων και των πνευμάτων, η πυκνότητα της γραϕής και το σημάδι μετάβασης από τη μια σελίδα στην άλλη. Η αντιπαράθεση ϕωτογραϕικών πινάκων που απεικονίζουν ίδια γράμματα και ίδιες λέξεις από την πρώτη και τη δεύτερη ομάδα χειρογράϕων αποδεικνύει χωρίς καμία αμϕιβολία την ταυτότητα της γραϕής. Μπορούμε λοιπόν να αποδώσουμε στο χέρι του ρήγα και τα δύο αυτά χειρόγραϕα κείμενα, ανεξάρτητα από το ζήτημα, αν τα έργα που είναι γραμμένα με το χέρι του, μπορούν να αποδοθούν στη δική του πνευματική δημιουργία. το θέμα αυτό ανήκει στο πεδίο της ϕιλολογικής ανάλυσης και κριτικής. Ακολουθούν συγκεκριμένα δείγματα γραϕής των τεσσάρων τεκμηρίων, δηλαδή και εκ των δύο παλαιών χειρογράϕων και εκ των δύο νεοτέρων κειμένων και τέσσερις πίνακες (ένας από κάθε κείμενο). Αικατερίνη Κορδούλη Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Αναπληρώτρια γενική διευθύντρια της έθνικής Βιβλιοθήκης της έλλάδος Παλαιογραϕικού Αρχείου Αγαμέμνων Τσελίκας Φιλόλογος-Παλαιογράϕος Προϊστάμενος του Ιστορικού και του Μορϕωτικού Ιδρύματος της έθνικής τραπέζης 312